ماده ۳۰۹ قانون مدنی

هر گاه شخصی مالک را از تصرف در مال خود مانع شود بدون آن که خود او تسلط بر آن مال پیدا کند غاصب محسوب نمی‌شود لیکن در صورت اتلاف یا تسبیب ضامن خواهد بود.

توضیح واژگان

تصرف، در لغت یعنی در دست داشتن، دست اندازی، حکومت بر قطعه ای از زمین، و در اختیار داشتن. و در اصطلاح، به مواردی که مالی در اختیار شخصی بوده؛ و وی بتواند نسبت آن، در حدود مقررات قانونی، و یا به نحو عدوان، اتخاذ تصمیم نماید؛ تصرف گویند.

کلیات توضیحی تفسیری دکترین

هر گاه شخصی، مالک را از تصرف در مال خود مانع شود؛ بدون آن که خود او تسلط بر آن مال پیدا کند؛ و درنتیجه منع او، از قیمت مال کاسته شود؛ دراینصورت چون تلف و تصرفی از سوی وی رخ نداده؛ ضمانی هم وجود ندارد.

اگر شخصی، مانع نگهداری مالک از مال خود گردیده؛ و بر اثر ممانعت او، ضرری به صاحب مال وارد آید؛ دراینصورت وی ضامن جبران خسارات وارد شده است.

با توجه به اینکه استیلا بر مال غیر به نحو عدوان، رکن غصب محسوب می گردد؛ صرف منع مالک از تصرف در ملک خود را، نمی توان موجب تحقق غصب، و به تبع آن، و ایجاد ضمان ید دانست.

اگر در مدتی که شخصی مالک را، از تصرف در ملک خود منع نموده؛ مال مزبور درنتیجه حوادث قهری و غیرارادی، نظیر زلزله تلف گردد؛ چنانچه خود مالک نیز، در فرض استیلا بر مال خود، نمی توانست از وقوع ضرر جلوگیری نماید؛ دراینصورت وجود ضمان ید منتفی است.

منظور از مالک در این ماده، اعم است از مالک عین و منفعت.

اگر در مدتی که شخصی را، از تصرف در ملک خود منع نموده اند؛ مال مزبور تلف گردیده؛ و تلف، از نظر عرف، مستند به شخصی باشد که مانع تصرف مالک گردیده؛ دراینصورت وی ضامن است. نظیر موردی که شخصی، مانع نگهداری مالک از گوسفندان خود گردیده؛ و بر اثر ممانعت او، دام توسط درندگان، تلف شود. و اگر تلف، از نظر عرف، مستند به شخصی باشد که مانع تصرف مالک گردیده؛ درواقع وی غاصب بوده؛ و ضامن است.

سوابق فقهی

صرف اینکه شخصی مالک را، از تصرف در مال خود منع نماید؛ نمی توان حکم به تحقق غصب و ضمان نمود؛ مگراینکه ممانعت وی، ملازمه با استیلا بر مال دیگری داشته باشد.

صرف اینکه شخصی مالک را، از تصرف در مال خود منع نماید؛ تلف، تخریب و یا تنزل قیمت آن مال را، نمی توان دال بر ضمان شخص ممانعت کننده دانست. مگراینکه زیان، مستند به او باشد؛ نظیر موردی که شخصی، مانع نگهداری مالک از گوسفند ضعیف خود گردیده؛ و درنتیجه، آن حیوان، طعمه درندگان شود.

مصادیق و نمونه ها

• بیرون راندن مال از منزل خود، و قرار دادن کلید خانه در گاوصندوق آهنی،  و نیز به کارگماردن  محافظ، جهت جلوگیری از ورود صاحب مزرعه به زمین خویش، که ملازمه با سلطه بر مال دارد؛ غصب محسوب می گردد.