اصل آزادی قراردادها

اصل آزادی قراردادها (به انگلیسی principle of Freedom of contract)، یکی از مهم‌ترین اصول و قواعد حاکم بر حقوق قراردادها در حقوق خصوصی است که در آن افراد و گروه‌های خصوصی را برای ایجاد قرارداد و بدون محدودیت دولت مجاز می‌داند، از طریق آزادی قراردادها، افراد دارای آزادی کلی هستند و می‌توانند انتخاب کنند که چه قراردادی را با چه کسی و با چه شروطی منعقد کنند، اجرای این اصل در دایره حقوق خصوصی است و در حقوق عمومی نظیر مقررات دولتی مانند قوانین حداقل دستمزد، صلاحیت و اختیارات مقامات عمومی، قوانین رقابت، مجازات اقتصادی و … جاری نمی‌شود.

پیشینه

اصل آزادی قراردادی، به عنوان یک اصل حقوقی، از مفهوم فلسفی آزادی و آزادی اراده نشأت می‌گیرد و در بنیان حقوق افراد قرار دارد. زمان شکل‌گیری دقیق مفهوم حاکمیت اراده معلوم نیست. به نظر می‌رسد که اولین نشانه‌های این اصل در انتخاب قانون حاکم بر قراردادها در قرن شانزدهم ظاهر شده باشد، اما تدوین نظریه و تبیین این مفهوم، به ویژه پس از تأکید بر آزادی فردی در قرن نوزدهم رخ داده است. به نظر می‌رسد که اصول کلی حاکمیت اراده، به عنوان انتخاب آزادانه طرفین قرارداد در زمینه قانون حاکم بر معامله، از قرن 16 میلادی مورد توجه قرار گرفته است. برخی از حقوق‌دانان معتقدند که برای یافتن منشأ این مفهوم، نظرات حقوق‌دان فرانسوی Molinaeus Dumoulin در قرن 16 میلادی باید مورد بررسی قرار گیرد. افرادی همچون Lorenzen و Nussbaum معتقدند که برای پیدا کردن مبدع این اصل، نظرات این حقوق‌دان فرانسوی اهمیت زیادی دارد. حتی برخی معتقدند که دانشمند هلندی به نام هوبر از قرن هفدهم، اولین فردی بوده که اصل حاکمیت اراده را مطرح کرده است. از آنجا که مفهوم حاکمیت اراده، اساس آزادی دو طرف قرارداد است، می‌توان آن را به مکتب لیبرالیسم قرن 19 میلادی نزدیک دانست. در این دوران، این مفهوم به عنوان مفهومی اساسی و ریشه‌دار در نظر گرفته می‌شد. در دوره ویکتوریا، قضات این دوره از اصل حاکمیت اراده، با استناد به فلسفه Benthamite که بر لیبرالیسم laissez-faire تاکید می‌کرد، حمایت می‌کردند. در اینجا، به جای محل عقد یا اجرا، طرفین قرارداد به عنوان افرادی با نقش اساسی در حقوق قراردادهای انگلستان مطرح می‌شدند. اصل laissez-faire بر این اساس بود که قانون باید حداقل مداخله را در روابط تجاری مردم داشته باشد. این فلسفه اهداف مهمی داشت که از جمله آن‌ها می‌توان به افزایش قدرت مردم برای تقویت اراده شخصی و امکان اداره بهتر کسب و کارهای خود به صورت مستقل بدون مداخله حکومت اشاره کرد.

مواد مرتبط

• ماده ۶ قانون تملک آپارتمان ها
• ماده ۵۶۰ قانون مدنی
• ماده ۷۵۸ قانون مدنی
• ماده ۶ قانون آیین دادرسی مدنی
• ماده ۴۰۴ قانون تجارت

در حقوق ایران

یکی از مهم‌ترین موادی که در قانون مدنی وجود دارد، ماده ۱۰ این قانون است که به اصل آزادی قراردادها معروف است، به موجب این ماده، اعتبار تعهدات و حاکمیت اراده، مورد قبول قانونگذار واقع شده‌است. در این ماده چنین آمده‌است: «قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده‌اند در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد نافذ است.»

محمدجعفر جعفری لنگرودی در حاشیه این ماده چنین می‌نویسد: مورد این ماده، تراضی بر هرگونه تعهد انتقال، ترک فعل معین، فعل معین، اسقاط است که فاقد مختصات عقدی از عقود معینه در متن قوانین موضوعه باشد. ماده ۷۵۸ قانون مدنی عین این مضمون را برای عقد صلح ضبط کرده‌است، پس هر یک از عقود معینه را با حذف مختصات آن می‌توان به صورت قرارداد ماده ۱۰ قانون مدنی یا به صورت عقد صلح (ماده ۷۵۸ قانون مدنی) درآورد.

در حقوق تطبیقی

برخی از حقوقدانان، منشأ الهام ماده ۱۰ قانون مدنی را از ماده ۱۱۳۴ قانون مدنی فرانسه می‌دانند اما برخی دیگر با توجه به سابقه آن در فقه، ماده ۱۱۳۴ قانون مدنی فرانسه را به عنوان تأییدی بر قانون مدنی ایران تلقی کرده‌اند نه منشأ الهام آن.

تاریخچه آزادی قراردادی در فرانسه با انقلاب فرانسه و تأثیر قانون مدنی 1804 شکل گرفت. این قانون، که در زمانی بود که فردگرایی و اقتصاد آزاد در اوج بود، اصول برابری، آزادی، و نفی صورت‌گرایی را به دنبال داشت. ابزارهای مورد استفاده در این زمان مذاکره و چانه زنی متعاملین بود. اگرچه مخالفت‌ها وجود داشت، اما اصل آزادی قراردادی هنوز هم بنیان بسیاری از آموزه‌ها و قوانین مدنی فرانسه است. حقوق‌دانان معتبر مانند دوما و کاربونیه به استحکام این اصل پرداخته‌اند. طبق نظریه کاربونیه، آزادی قراردادی به طرفین اجازه می‌دهد که از نظام قوانین پیش ساخته فرار کنند. در تفسیر کلاسیک، اصل آزادی قراردادی در زمان تشکیل قرارداد به اوج می‌رسد و در مرحله اجرا، به منظور امنیت قراردادی، فروکش می‌کند و اصل لزوم حاکم می‌شود. به عبارت دیگر، آزادی در اینجا به معنای ورود به قرارداد است نه خروج از آن. در دوره‌ای معین در کامن لا، تنها بخشی از قراردادها شناخته شده بود و در نظام سنتی، محدویت‌هایی در این زمینه وجود داشت. اما با گذر از قرون وسطی و با جنبش "از قانون به قرارداد"، آزادی قراردادی در قرن 19 به اوج خود رسید. در ایالات متحده، اصل آزادی قراردادی در قانون اساسی جذور دارد و به همین دلیل، دیوانعالی فدرال امریکا بسیاری از مقررات مخالف این اصل را نقض کرده است. اکنون، دادگاه‌ها و حقوق‌دانان امریکایی با توجه به محدودیت‌هایی به این نکته پذیرفته‌اند که طرفین می‌توانند قانون حاکم بر قرارداد را انتخاب کنند. ماده 187 اصلاحیه دومین قانون تعارض قوانین آمریکا (1971) اصل حاکمیت اراده را به عنوان یک عامل اساسی در تعیین قانون حاکم بر معاملات چند ایالتی تأیید کرده است. همچنین، قانون متحدالشکل تجاری امریکا نیز در بخش 150-1 فلسفه اصل حاکمیت اراده را دنبال می‌کند، با این حال راهکاری یکسان را در پیش نگرفته است.

در فقه

برخی از آیات قرآن ظهور در تأیید این اصل دارد، به عنوان مثال:

• آیه تجارت: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکلُوا أَمْوالَکمْ بَینَکمْ بِالْباطِلِ إِلَّا أَنْ تَکونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکمْ» (ای اهل ایمان، مال یکدیگر را به ناحق مخورید، مگر آنکه تجارتی باشد که از روی رضا و رغبت کرده‌اید.)
• آیه وجوب وفای به عقود: «اوفوا بالعقود» (به عهد و پیمان خود وفا کنید)، دلالت بر پذیرش اصل حاکمیت قراردادهای خصوصی دارد.
• آیه وجوب وفای به تعهدات: «أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْئُولًا» (همه به عهد خود باید وفا کنید که البته (در قیامت) از عهد و پیمان سؤال خواهد شد.)

در فقه نیز قواعدی وجود دارد که اصل آزادی قراردادها را مشروع می‌داند. برخی از آن‌ها عبارتند از:

• قاعده تسلیط که می‌گوید: «الناس مسلٌطون علی اموالهم» (مردم بر دارایی‌های خودشان سُلطه دارند.)
• قاعده شرط که می‌گوید: «المؤمنون عند شروطهم» (مؤمنین در در کنار شرط‌هایشان هستند.)
• قاعده تبعیت عقد از قصد که می‌گوید: «العقود تابعه للقصود» (این قاعده از قواعدی است که در ترجمه آن اختلافات اساسی وجود دارد.)
• اصل اباحه نیز به عقود نامعین اعتبار می‌بخشد.

در رویه‌ قضایی

• به موجب دادنامه شماره ۵۰۸ مورخه ۳۱/۳/۱۳۳۲ شعبه ۳ دیوان عالی کشور، با توجه به مفاد ماده ۱۰ قانون مدنی، ممکن است شروط ضمن عقد، متأخر از زمان انعقاد قرارداد، انشاء گردند، آنچه مهم می‌باشد؛ تبعیت این شروط از شرایط اعتبار قراردادها است.
• به موجب رأی اصراری شماره ۲۶۷۴ مورخه ۲۱/۹/۱۳۶۸ هیئت عمومی دیوان عالی کشور، برخی قراردادها با توجه به مفاد آن از شمول عقود معین خارج بوده و اعتبارشان مستند به ماده ۱۰ قانون مدنی است.
• به موجب دادنامه شماره ۷۹۹ مورخه ۳۰/۱۰/۱۳۶۸ شعبه ۲۴ دیوان عالی کشور، با توجه به اینکه با استناد به ماده ۱۰ قانون مدنی، خواهان همه شروط مندرج در قرارداد بانکی را پذیرفته‌است، ملزم به اجرای تعهدات خویش، طبق محاسبات، صورت حساب‌ها و تفاسیر بانک می‌باشد.
• تنظیم سند عادی، در معاملاتی که ثبت آنها در دفتر اسناد رسمی، به جهت رعایت قواعد آمره و نظم عمومی، الزامی است، دلالت بر بیع ننموده و تنها، تعهد مبنی بر انجام معامله محسوب می‌گردد.
• نظریه شماره 1146/95/7 مورخ 1395/05/16 اداره کل حقوقی قوه قضاییه

موانع اجرای اصل آزادی قرارداد

محدودیت‌های اصل آزادی اراده عبارتند از: اصاله الحظر و صیغ العقود.

مخالفت با قانون

همان‌طور که در پایان ماده ۱۰ قانون مدنی تصریح شده، قراردادهای خصوصی مادامی که مخالف صریح قانون نباشد نافذ است، واژه «صریح» در اینجا، مقابل تردید و ابهام است نه در مقابل ضمنی، بنابراین اگر در امکان وقوع قرارداد و مخالفت آن با قانون تردید شود، این اصل حاکم است، اما اگر مخالفت قرارداد با قانون قطعی باشد، این اصل جاری نمی‌شود، حتی اگر قانونگذار صراحتاً آن را بیان نکرده و در ضمن و مفهوم ماده‌ای آن را بیان کرده باشد.

مخالفت با نظم عمومی

بنابر مفاد ماده ۹۷۵ قانون مدنی، قانونگذار، محاکم را موظف دانسته‌است تا از اجرای قراردادهای مخالف نظم عمومی جلوگیری نماید. در این ماده چنین آمده: «محکمه نمی‌تواند قوانین خارجی یا قراردادهای خصوصی را که بر خلاف اخلاق حسنه بوده یا به واسطهٔ جریحه‌دار کردن احساسات جامعه یا به علت دیگر مخالف با نظم عمومی محسوب می‌شود به موقع اجرا گذارد اگر چه اجرای قوانین مزبور اصولاً مجاز باشد.»

نظم عمومی، دربرگیرنده همه قواعد آمره بوده و توافق برخلاف آن، باطل است، بنابراین قاعده اقدام نمی‌تواند برخلاف نظم عمومی عمل نماید؛ مثلاً نمی‌توان خرید و استعمال مواد مخدر یا نبرد تن به تن را که به موجب قرارداد، منتهی به فوت یکی از دو مبارز می‌گردد؛ با استناد به قاعده اقدام، مجاز شمرد.

می‌توان «منافع عمومی» را به عنوان یکی از مبانی نظم عمومی، محسوب نمود، ملاک تفکیک قوانین امری و تکمیلی از یکدیگر نیز، همین منافع عمومی است.

مصادیق

• توافق برخلاف مقررات نظام اداری مالی و مقررات راجع به ارث، وصیت، نکاح و طلاق و اهلیت، توافق برخلاف نظم عمومی محسوب می‌گردد.

مخالفت با اخلاق حسنه

مطابق با همان ماده ۹۷۵ قانون مدنی، اخلاق حسنه نیز می‌تواند مانعی برای آزادی قراردادها باشد. اثر افزودن اخلاق حسنه بر موانع نفوذ عقد این است که به دادرس اجازه می‌دهد، در مقام حفظ مصلحت عموم، پا را از متن قوانین فراتر نهد.

اختیار طرفین برای تعیین قانون حاکم بر قرارداد

مطابق اصل حاکمیت اراده بر قرارداد، طرفین یک قرارداد که جنبه بین‌المللی دارد، می‌توانند قانونی را که بر آن تراضی می‌کنند به عنوان قانون حاکم بر قرارداد تعیین کنند، مثلاً یک بازرگان ایرانی که برای خرید کالایی به ژاپن سفر میکند، میتواند در قراردادی که با طرف ژاپنی منعقد می‌کند، توافق کند تا مثلاً قانون ایران یا قانون ژاپن بر قراردادشان حکومت کند،

البته این اختیار مطلق نیست و حقوقدانان برای آن محدودیت‌هایی شمرده اند: یکی از حقوقدانان محدودیت‌های این اصل را (ضمن تصریح بر عدم موافقت عمومی بر آن‌ها) این چنین مثال می‌زند: دو طرف قرارداد، فقط قانونی را می‌توانند بر قرارداد خود حاکم کنند که با قرارداد ارتباط داشته باشد، این نوع محدودیت که از سوی ایالات متحده مورد حمایت است باعث می‌شود که دادگاه در صورتی به قانون انتخاب شده توسط طرفین ترتیب اثر بدهد که آن قانون با قرارداد «ارتباط معقول» داشته باشد.

مثال دیگری که شریعت باقری برای این محدودیت‌ها می‌زند چنین است که دو طرف قرارداد باید قانون داخلی یکی از دولت‌ها را انتخاب کنند، بنابراین نمی‌توانند مقررات و قواعدی را که قانون یک دولت خاص نیست به عنوان قانون حاکم بر قرارداد تعیین کنند.

نتایج اصل آزادی قرارداد

از این اصل می‌توان چهار نتیجه اساسی گرفت:

1. اشخاص می‌توانند قراردادهایشان را تحت هر عنوان که بخواهند، منعقد کرده و خودشان نتایج و آثار آن قرارداد را به دلخواه تعیین کنند.
2. قرارداد با رضایت دو طرف واقع می‌شود و نیازی به تشریفات خاص ندارد و لازم نیست طرفین برای انعقاد قراردادشان از الفاظ معین استفاده کنند.
3. دو طرف قرارداد ملزم به اجرای تعهدات خود هستند.
4. اثر عقد محدود به کسانی است که در تراضی دخالت داشته‌اند و دیگران از آن سود و زیان نمی‌برند.

مقالات مرتبط

• تعدیل در قراردادهای اداری
• بررسی ماهیت و اصول حاکم بر عقد حفظ ومراقبت (صیانت) و جایگاه آن در افزایش بهره وری اقتصادی
• تحلیل حقوقی و اقتصادی تأثیر بیماری‌های پاندمیک بر اجرای تعهدات قراردادی
• سرمایه گذاری شخص ثالث در داوری تجاری بین المللی
• تحدید مفهومی سلب حق
• جستاری در عقد رهن موقت ‏
• کارآیی اقتصادی شرط وجه التزام برای مبیعِ مستحق للغیر درآمده (فراتر از آرای وحدت رویه شماره 733 و 811)
• تحلیل چالش‌های حقوقی ادغام مؤسسات پولی غیرمجاز‏
• تحلیلی بر اصول، چالش‌ها و ‌راهکارهای ‌ارتقای‌کیفیت قانونگذاری؛ با ‌‌‌تأکید بر قانونگذاری تأمین ‌اجتماعی
• رویکرد تفسیری دیوان عالی کشور در حمایت از حقوق و آزادی ها با تاکید بر آرای حقوقی
• مداخله دولت در شروط غیرمنصفانه با تکیه بر تحلیل اقتصادی قراردادها
• محدودیت در آزادی‌های قراردادی به منظور مقابله با انحصار: مطالعه موردی حقوق ایران
• تبیین جوهرة اندیشه استاد جعفری لنگرودی در مقام تعارض اراده باطنی و ظاهری در نظام قراردادها
• مهار وجه التزام قراردادی با اصول عدالت و انصاف
• عقد صلح و نسبت آن با ماده 10 ق.م. از دیدگاه استاد جعفری لنگرودی
• تاثیر حقوق غربی در قیاس با فقه امامیه بر تدوین قانون مدنی ایران
• تجلی قرآن در مبسوط استاد جعفری لنگرودی
• ارادۀ قانون‌گذار و نقش قاضی در اثربخشی به مفاد تراضی
• اصل آزادی قراردادی و محدودیت‌های آن در قراردادهای بالادستی نفتی بر اساس مدل جامع تفسل (TEFCEL)
• نقش سیره نبوی در شکل گیری حقوق خصوصی
• جایگاه ثبت رسمی قرارداد در قانون پیش فروش ساختمان 1389
• درآمدی بر ماهیت و رژیم حقوق های سرمایه گذاری
• مفهوم قرارداد دانش فنی و ماهیت حقوقی آن
• ماهیت حقوقی شرکت‌های مدنی و تجاری
• الزام‌آوری شرط داوری موضوع بند «ج» مادۀ 53 شرایط عمومی پیمان
• الگوهای عقد امانی؛ حصر یا عدم حصر (تحلیل و تفسیری نوین از مادۀ 631 قانون مدنی)
• اعتبار قرارداد انتخاب دادگاه در حقوق بین‌الملل خصوصی و تأثیر آن در شناسایی و اجرای آراء خارجی
• شیوه های تفسیر قرارداد در نظام حقوقی ایران و انگلستان
• بررسی قرارداد واگذاری اختراع
• قرارداد انتقال حق فروش جایگزینی برای وکالت بلاعزل
• مرابحه بانکی و مشروعیت آن
• ماهیت و اوصاف قراردادهای سوآپ
• بررسی مبانی فقهی وحقوقی بیمه تکافل ومقایسه آن باعقود مشابه
• استصناع و کاربرد آن در نظام بانکی با تأکید بر دستورالعمل های 1390/5/25 شورای پول و اعتبار
• ماهیّت حقوقی قرارداد واگذاری حقّ اختراع
• بازخوانی مبانی مشروعیّت قراردادهای نامعیّن با رویکردی تطبیقی در حقوق اسلامی
• تحلیل فقهی- حقوقی «قرارداد سلف موازی استاندارد» ابتکاری جدید برای بازار سرمایه
• ماهیت فقهی- حقوقی عمل کارگزاری در معاملات بورسی
• تحلیل اقتصادی نهاد وجه التزام؛ با تأکید بر نظام حقوقی کامن‌لا و رومی ژرمن
• شرط پرداخت مهریه توسط ثالث در نکاح دائم
• رابطۀ حقوقی بانی و ناشر در اوراق اجاره، مرابحه و مضاربه
• حق موضوع بیع
• بررسی فقهی و حقوقی ماهیت تنزیل اسناد تجاری با تأکید بر مقررات بانکی کشور
• اثرات غیبت غائب مفقود الاثر در اموال و حقوق خانوادگی
• تحلیل اقتصادی و حقوقی اعتبار شرط کیفری(وجه التزام)
• بایسته ها و ماهیت حقوقی قراردادهای فروش نفت خام به عنوان روش بازپرداخت به پیمانکاران در قراردادهای مدل IPC
• نقش دین در رهن اسناد تجاری
• بررسی ویژگی های تصمیم کارشناسی در حل‌وفصل اختلافات صنعت ‏نفت وگاز و نحوۀ اجرای آن در محاکم قضایی ایران
• شرط عدم چالش اعتبار گواهی حق اختراع در قرارداد لیسانس
• قراردادهای مجاز بالادستی نفت و گاز در نظام حقوقی ایران
• نظریة همبستگی ‌قراردادی
• نقدی حقوقی بر ماهیت کنونی جهیزیه در ایران
• اشتراط نفقه در نکاح موقت
• ماهیت حقوقی ضمانت‌نامة بانکی بین‌المللی و مقایسه آن با نهادهای سنتی
• اصل حاکمیت اراده در تعیین قانون حاکم بر شرایط ماهوی صدور اسناد تجاری

• مطالعه تطبیقی دلایل اداره قراردادهای استاندارد ناعادلانه
• ‌ماهیت حقوقی رهن دریایی
• اصل حاکمیت اراده و تعیین حقوق فراملی بازرگانی به عنوان سیستم حقوقی حاکم بر تعهدات اسناد تجاری الکترونیکی
• نظریه‌ وعده به عنوان مبنای الزام‌آوری قراردادها
• تأثیر دیدگاه های تفسیری هرمنوتیکی بر تفسیر قضایی قراردادها
• تحلیل مبانی رای وحدت رویه 794 تاریخ 1399/05/21 : بطلان شرط سود مازاد
• امکان سنجی توثیق اسناد تجاری در حقوق ایران و مصر
• بررسی تطبیقی شرط نامشروع در حقوق ایران و انگلستان و مقایسه آن با شرط غیرمنصفانه در سایر کشورهای اروپایی
• واکاوی فقهی-حقوقی قراردادهای باز (با تأکید بر حقوق ایران، انگلیس و آمریکا)
• ماهیت حقوقی انواع قراردادهای پارکینگ در حقوق ایران و آمریکا
• قرارداد به مثابه‌ی قانون هابزی یا کانتی تأمّلی در مبنای اعتبار مفاد قرارداد در حقوق مدنی ایران و فرانسه

جستارهای وابسته

• عقد
• عقود غیرمعین