تبدیل تعهد

تبدیل تعهد به معنای این است که تعهدی، به دلیل تغییر یکی از ارکان آن، به تعهدی دیگر تبدیل گردد، در واقع به زوال تعهد پیشین، به وسیله ایجاد تعهد جدید، که جایگزین تعهد سابق می‌گردد؛ تبدیل تعهد گویند. قانونگذار، تبدیل تعهد را تعریف ننموده‌ است، اما از آن به عنوان یکی از اسباب سقوط تعهدات نام برده‌ است.

تبدیل تعهد که باعث زوال حق اصلی، و سقوط یک تعهد و ایجاد تعهدی دیگر می‌گردد؛ دلالت بر این دارد که اسقاط و ایجاد، متکی به هم بوده و هر یک از آن دو، اساس و مبنای حقوقی دیگری است. با توجه به اینکه تبدیل تعهد، منجر به ایجاد تعهد جدید می‌گردد؛ دارای ماهیت قراردادی بوده و تحقق آن، بدون تراضی دو اراده ممکن نیست.

مواد مرتبط

• ماده ۲۶۴ قانون مدنی
• ماده ۲۹۲ قانون مدنی
• ماده ۲۹۳ قانون مدنی

موارد تبدیل تعهد

موارد تبدیل تعهد در ماده ۲۹۲ قانون مدنی پیش بینی شده است و به موجب آن، تبدیل تعهد در موارد ذیل حاصل می‌شود:

1. وقتی که متعهد و متعهدله به تبدیل تعهد اصلی به تعهد جدیدی که قائم‌مقام آن می‌شود به سببی از اسباب، تراضی نمایند در این صورت متعهد نسبت به تعهد اصلی بری می‌شود.
2. وقتی که شخص ثالثی با رضایت متعهدله قبول کند که دین متعهد را ادا نماید.
3. وقتی که متعهدله مافی‌الذمهٔ متعهد را به کسی دیگر منتقل نماید.

بند ۲ این ماده، دلالت بر امکان انتقال طلب، در قالب عقود غیرمعین دارد.

تغییر موضوع تعهد را در صورتی می‌توان تبدیل تعهد محسوب نمود؛ که مبتنی بر اراده طرفین و توافق آنان باشد، البته تبدیل تعهد، تنها با تغییر موضوع تعهد محقق نمی‌گردد؛ بلکه در مواردی، تبدیل اوصاف و ویژگی‌های موضوع تعهد، باعث تبدیل تعهد می‌شود، مانند اینکه طرفین توافق نمایند که فروشنده، به جای ذرت مکزیک، ذرت خوزستان را به خریدار تحویل دهد، بنابراین همیشه، تبدیل تعهد، با تغییر موضوع، سبب و مقدار تعهد صورت نمی‌پذیرد؛ بلکه تغییر اوصاف و ویژگی‌های موضوع تعهد نیز، دلالت بر تبدیل تعهد می‌نماید.

در تبدیل تعهد از نوع تبدیل دین، متعهد و متعهدٌله تراضی می‌نمایند که تعهد جدیدی، جایگزین تعهد پیشین گردد؛ و بدین ترتیب، تعهد سابق، زایل خواهد شد.

قلمرو

با توجه به اینکه تبدیل تعهد، خلاف اصل بوده و اسناد تجاری به عنوان وسیله پرداخت کاربرد دارند؛ لذا تبدیل تعهد در رابطه با اسناد تجاری، معنایی ندارد.

مصادیق

• اگر زید، مقدار ۱۰۰ کیلوگرم گندم، به عمرو بدهکار بوده و سپس طرفین توافق نمایند که زید، به جای گندم مزبور، ۱۰۰۰۰۰۰ تومان پول به عمرو بدهد؛ در این صورت تبدیل تعهد رخ داده‌است.
• اگر زید، مبلغ ۱۰۰۰۰۰۰ تومان، بابت اجاره بهای محل سکونت خود به عمرو بدهکار بوده و طرفین با یکدیگر توافق نموده باشند که زین پس مبلغ مزبور، نزد زید به عنوان قرض باقی بماند؛ در این صورت تعهد پرداخت مال الاجاره، به تعهد دیگری تبدیل گردیده که مبنای آن، عقد قرض است.

در حقوق تطبیقی

• در قوانین مدنی ایران، فرانسه و مصر، تعریفی از تبدیل تعهد، ارائه نگردیده‌ است.
• ماده ۱۲۷۱ قانون مدنی فرانسه، تبدیل تعهد را به سه دسته تقسیم نموده‌ است:
• - تبدیل تعهد بر اثر تبدیل دین.
• - تبدیل تعهد بر اثر تبدیل مدیون.
• - تبدیل تعهد بر اثر تبدیل داین.

در رویه‌ قضایی

• به موجب نظریه مشورتی شماره ۲۹۷۱/۷ مورخه ۱۳۸۳/۴/۲۹ اداره حقوقی قوه قضاییه، وجود هر یک از جهات سقوط تعهدات، منجر به صدور حکم به بطلان دعوا یا بی حقی خواهان می‌گردد.
• به موجب دادنامه شماره ۶۵۲ مورخه ۱۳۷۱/۱۰/۱۲ شعبه ۳ دیوان عالی کشور، توافق شخص ثالث و متعهدٌله مبنی بر ادای دین مدیون توسط ثالث، دلالت بر تبدیل تعهد دارد؛ بدون اینکه نیازی به اخذ موافقت متعهد باشد.

• رای دادگاه درباره شرط تحقق تبدیل تعهد (دادنامه شماره ۹۳۰۹۹۷۰۲۲۱۰۰۰۸۵۵)
• نظریه شماره ۷/۹۷/۳۳۳۱ مورخ ۱۳۹۸/۰۸/۰۸ اداره کل حقوقی قوه قضاییه
• نظریه شماره ۷/۹۶/۲۹۰۰ مورخ ۱۳۹۶/۱۱/۲۵ اداره کل حقوقی قوه قضاییه
• نظریه شماره ۷/۹۶/۲۲۴۷ مورخ ۱۳۹۶/۰۹/۲۱ اداره کل حقوقی قوه قضاییه
• رای دادگاه درباره آثار تغییر زمان اجرای تعهد و تعدیل وجه التزام (دادنامه شماره ۹۴۰۹۹۷۲۱۳۰۷۰۱۳۲۷)
• رای دادگاه درباره اثر تغییر رقم و تاریخ چک بر ماهیت چک و مسئولیت ضامن (دادنامه شماره ۹۴۰۹۹۷۲۱۳۰۷۰۰۵۲۵)

آثار تبدیل تعهد

زوال تعهد پیشین

به موجب ماده ۲۹۳ قانون مدنی: «در تبدیل تعهد، تضمینات تعهد سابق به تعهد لاحق تعلق نخواهد گرفت مگر این که طرفین معامله آن را صراحتاً شرط کرده باشند.»

ایجاد تعهد جدید، دلالت بر از بین رفتن تضمین‌های تعهد سابق دارد. اگر تعهد سابق، متضمن وجود حق حبس یا حق فسخ برای متعهدٌله بوده؛ و تبدیل به تعهد دیگری گردد؛ در این صورت تعهد جدید، از مزایای تعهد سابق برخوردار نخواهد بود.به نظر برخی حقوقدانان، تبدیل تعهد، موجب سقوط حق فسخ و شروط ضمن تعهد پیشین می‌گردد و برخی دیگر، در این باره، قائل به نظری مخالف هستند.

اگر تعهد پیشین، دارای وثیقه عینی نظیر رهن، یا وثیقه دینی نظیر ضامن، یا حق تقدم بوده باشد؛ با تبدیل آن به تعهد جدید، هیچ‌کدام از موارد مذکور، اعتبار خود را حفظ نخواهد نمود، چرا که در تبدیل تعهد، عوارض و طواری تعهد سابق از بین رفته؛ و به عبارتی تبدیل تعهد، قاطع مرور زمان تعهد پیشین است.

مصادیق

• تبدیل تعهد در قراردادهای پیمانکاری، موجب سقوط ضمانت حسن اجرای کار می‌گردد.
• تبدیل تعهد در عقد بیع، منجر به سقوط ضمان ایمنی کالا، تضمین تأمین خدمات پس از فروش، و تضمین تأمین قطعات یدکی می‌گردد.
• تمدید اجاره، عقد جدیدی است که موجب زوال قرارداد اجاره پیشین و توابع آن می‌گردد.
• اگر با توافق مالک، مال مغصوبه در دست غاصب، به عنوان امانت باقی بماند؛ از تاریخ وقوع توافق بین آنان، ید ضمانی غاصب، تبدیل به ید امانی گردیده؛ و مسئولیت وی، به جز در موارد تعدی و تفریط منتفی است.

در حقوق تطبیقی

• بین این ماده و مواد ۱۲۷۸ تا ۱۲۸۱ قانون مدنی فرانسه، شباهت‌هایی وجود دارد.
• به موجب ماده ۳۵۶ قانون مدنی مصر، تبدیل تعهد، منجز به زوال تعهد پیشین و توابع آن می‌گردد.
• در حقوق مصر، با تبدیل تعهد، مسئولیت تضامنی بدهکاران از بین رفته؛ و تنها ذمه بدهکاری که تراضی به تبدیل تعهد نموده؛ مشغول باقی خواهد ماند.

در فقه

• با وقوع ضمان، رهن و سایر تضمینات متعهد اصلی منتفی است.

در رویه‌ قضایی

• به موجب رأی اصراری شماره ۹ مورخه ۱۳۷۷/۵/۱۳ هیئت عمومی دیوان عالی کشور، تنظیم قرارداد ثانوی بین متعاقدین، شرط وجه التزام مندرج در قرارداد پیشین را زایل می‌نماید.

• رای دادگاه درباره تجدید تاریخ تنظیم سند رسمی به عنوان تبدیل تعهد (دادنامه شماره ۹۱۰۹۹۷۰۲۲۳۷۰۱۲۰۸)

• رای دادگاه درباره اثر تبدیل تعهد (دادنامه شماره ۹۲۰۹۹۷۰۲۲۵۰۰۰۰۸۸)
• رای دادگاه درباره اثر تبدیل تعهد به علت تعویض چک بر ثبوت حق فسخ (دادنامه شماره ۹۴۰۹۹۷۰۲۲۰۷۰۰۲۲۲)

مقایسه تبدیل تعهد با انتقال طلب

انتقال طلب با تبدیل تعهد تفاوت دارد؛ زیرا در انتقال طلب، رضایت متعهد شرط نیست؛ اما تبدیل تعهد، با تراضی متعهد و متعهدٌله صورت می‌پذیرد. قانونگذار، تبدیل تعهد از راه تبدیل داین را با انتقال طلب مشتبه نموده؛ و در این قسم تبدیل تعهد، رضایت مدیون را لازم ندانسته‌ است، در حالی که تبدیل تعهد، بدون رضایت متعهد، قابل تحقق نیست.

پایان‌نامه و رساله‌های مرتبط

تحلیل ماهیت حقوقی عقد ضمان و آثار آن در حقوق موضوعه ایران

مقالات مرتبط

• تأملی در: مفهوم، مبانی و اقسام تعهد

• تحلیل دوگانگی انتقال طلب و تبدیل تعهد به اعتبار متعهدٌله در حقوق ایران
• چالش‌های ابزارهای «واقعیت مجازی» در حوزه بازی‌های رایانه ای (مطالعه ای تطبیقی در نظام حقوقی ایران و آمریکا)
• تأملی بر ماهیت تبدیل تعهد و مقایسه آن با نهادهای مشابه در فقه و حقوق
• ماهیت وفای به عهد و بررسی مصادیق آن در حقوق ایران
• تحلیل چالش‌های حقوقی ادغام مؤسسات پولی غیرمجاز‏
• بررسی فقهی حقوقی تغییر مهریه

• واکاوی نقش ظروف اعتباری در نظم بخشی روابط حقوقی مالی با مطالعه تطبیقی فقه شیعه و نظام حقوقی ایران و فرانسه
• مطالعه تطبیقی «معلوم بودن مبیع» در حقوق ایران با «انطباق کالا» در کنواسیون بیع بین‌المللی کالا
• حمایت از بدهکاران در انتقالِ طلب با نگاهی به حقوق کشورهای ایران و انگلیس و اصول حقوق قراردادهای اروپایی
• ماهیت حقوقی ضمانت‌نامه‌های بانکی در ایران
• دستور پرداخت در انتقال الکترونیکی وجه به مانند ایجاب انتقال تعهّد
• بررسی ماهیت فورفیتینگ در مقایسه با سایر طرق تأمین مالی
• بررسی تطبیقی ماهیت حقوقی ضمانت‌نامه‌های عندالمطالبه و اعتبارات اسنادی تضمینی در حقوق داخلی و حقوق تجارت بین‌الملل
• مطالعه انتقادی اسباب سقوط تعهدات در قانون مدنی ایران، تطبیقی با حقوق فرانسه
• عقد ضمان، زوال یا بقای تضمینات تعهد (با نگاهی به حقوق فرانسه)
• بررسی فقهی- حقوقی طرق انتقال ارادی طلب با نگاهی تطبیقی به حقوق فرانسه
• تئوری محل در برات و عقد حواله
• جایگاه شرط «تغییر در کار» در نظم حقوقی قراردادهای پیمانکاری با تأکید بر قراردادهای نمونه ایران، فیدیک و انگلستان
• کاربرد ماده ۲۶۵ قانون مدنی در اسناد تجاری با تأکید بر رویّه قضایی
• بازشناسی وضعیت و آثار حقوقی «معامله منافی با تعهد ترک فعل حقوقی»
• مطالعۀ تطبیقی تبدیل تعهد در حقوق ایران و غرب (روم و فرانسه)

جستارهای وابسته

• انتقال طلب
• تعهد
• سقوط تعهدات

• ابراء
• اقاله
• تهاتر
• مالکیت مافی‌الذمه
• وفای به عهد