رعایت مقتضیات زمان و مکان دراحکام، شرط جاودانگی اسلام

از ویکی حقوق
پرش به ناوبری پرش به جستجو
ارجنامه دکتر حسین مهرپور
عنوانرعایت مقتضیات زمان و مکان دراحکام، شرط جاودانگی اسلام
نویسندهحمید گوینده
محور موضوعیفقهی
سال نشر۱۴۰۲
منتشر شده درجلد دوم ارجنامه دکتر حسین مهرپور
ناشرانخانه اندیشمندان علوم انسانی
انتشارات داد و دانش


رعایت مقتضیات زمان و مکان دراحکام، شرط جاودانگی اسلام عنوان مقاله ای از حمید گوینده است که در جلد دوم ارجنامه دکتر حسین مهرپور (در میانه حقوق بشر، حقوق اساسی و روزآمدی فقه و قانون) منتشر گردیده‌است.

مقدمه

از کهن ترین مباحث در فقه اسلامی اعم از شیعه و سنی آن است که آیا شریعت به همه سوال های مکلفین پاسخ داده است یا خیر؟ این سوال بر این فرض استوار است که مسلمانان فی الجمله باید همه شئون و جزئیات زندگی خود را با شرع تطبیق داده و مطابق نظر خداوند عمل نمایند. اگرچه بر فرضِ یادشده خدشه های جدی وارد است (نک، بقیه مقاله) لیکن گفتار حاضر اجمالاً بر فرض درستی این گزاره استوار است. سوال مطرح شده از این جهت برای این نوشتار مهم است که اگر قرآن و سنت را پاسخ گو به همه سوال های بشر در همه زمان ها و مکان ها در مورد تکالیف مکلفین بدانیم، عقل این موهبت الهی و عرف یا سیره عقلا دیگر جایگاهی به عنوان مرجعی برای «خلق»، «کشف» یا «استنباط» احکام به طور مستقیم و به نحو غیرمستقیم در مورد سایر ادله فرعی استنباط، سکوت احکام یا تغییر و تبدل موضوع آن نخواهد داشت.

دینی که ادعای جاودانگی دارد باید ظرفیت های مختلف برای جاودانه ماندن داشته باشد. این موضوع از همان ابتدا برای مسلمین به عنوان یک مسئله مطرح شد؛ زیرا پس از عصر پیامبر (ص) موضوعاتی حادث شد که کسی از اصحاب پیامبر (ص) با تمسک به قرآن و سنت پاسخی برای آن نمی یافت. به همین جهت به نرمی سرآغاز دوران «اجتهاد و رأی» آغاز شد؛ اما جامعه خیلی زود با احکام بدیعی روبه رو شد که به نظر برخی از صحابه منطبق با شرع نبود. هراس ناشی از تغییر و اضمحلال دین پیامبر (ص) با زیاده روی در اجتهاد و رأی، باعث شد تا عده ای به این نتیجه برسند که لاجرم پاسخ همه پرسش ها در اسلام بیان شده است و فقط باید آنها را یافت.

نوآوری های ناشی از «رأی» نه فقط در حوزه «سکوت» احکام، بلکه در محدوده دستورات شرعی به جا مانده از عصر پیامبر (ص) هم، تغییراتی ایجاد کرد و این خود حساسیت بیشتری در جامعه مسلمین پدید آورد. محور این اختلاف در آن است که به عقیده برخی نصوص متناهی و حوادث غیرمتناهی و درنتیجه اجتهاد و استخراج احکام الهی در موارد سکوت شارع با توسل به ادله عقلی و نقلی ضروریست و درمقابل، برخی شریعت را دربردارندۀ همه احکام حتی مستحدثات می دانند. نکته دیگر که باید مورد ارزیابی واقع شود این است که آیا احکام فقهی با گذشت زمان تغییرپذیرند یا خیر؟ در این صورت آیا عقل و عرف می تواند در زمینه تغییر احکام مؤثر باشد؟ این نوشتار با بررسی نظریه های مختلف و عوامل مؤثر در نحوه تشریع در موارد سکوت و تغییر مقتضیات زمان و مکان راجع به احکام ثابت، در صدد پاسخگویی اجمالی به این دو پرسش اساسی و مشکلات پیش روست.