پلیس قضایی
تعریف
پلیس ویژه ای که برای خدمت در دستگاه قضایی و برای انجام وظایف ضابطین دادگستری موضوع قانون آیین دادرسی کیفری و مامورین اجرا و ابلاغ به موجب لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی 1359.04.05 تشکیل گردید و تا زمان تصویب قانون نیروی انتظامی در تیر 1369 وجود داشت و به موجب تبصره یک ماده یک این قانون منحل شد و وظایف آن به نیروی انتظامی سپرده شد.
در ماده 211 قانون برنامه پنج توسعه، قوه قضاییه مکلف به تهیه لوایح قضایی برای "ایجاد پلیس قضایی" گردید ولیکن تا کنون "لایحه سازمان پلیس قضایی کشور " به تصویب نرسیده است.
سابقه تاریخی
پلیس قضایی یک تشکیلات بی سابقه و جدید بود که بعد از انقلاب تشکیل شد " و مبتکر آن مرحوم دکتر بهشتی بود ."[1] . لایحه مربوط به تشکیل پلیس قضایی نخست در شورای انقلاب و سپس در تیر ماه 1359 در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید.[2]
فلسفه و ضرورت
"مسلما احیای مجدد پلیس قضایی ناشی از احساس نیاز در کشور است. تردیدی نداریم که انجام تحقیقات کیفری و نیز ابلاغ اوراق یا اجرای احکام موضوعی نیست که بتوان آنها را به دست افراد وظیفه و یا حتی افراد آموزش ندیده سپرد. به ویژه اینکه در انجام تحقیقات کیفری این موضوع که فرد مامور آموزش دیده باشد و بداند که در انجام تحقیق چه باید انجام دهد، بسیار اهمیت دارد. مسلما مقام قضایی (بازپرس، دادیار و دادستان) نمی تواند در هر موردی شخصا و مباشرتا به تحقیق بپردازند. ارجاع امور قضایی به ماموران انتظامی و ضابطین دادگستری بدون اینکه این ضابطین و ماموران تعلیمات خاصی برای انجام این وظایف دیده باشند از یک سو در بهترین حالت کار بیهوده ای است و از دیگر سو در بدترین حالت می تواند باعث از بین رفتن حق مردم اعم از شاکی یا مشتکی‌عنه شود."[3]
پلیس قضایی (1359-1369)
تشکیلات
پلیس قضایی از افسران و افراد انتظامی و کارگزاران قضایی (مأمورین ابلاغ و اجرای احکام کیفری و مدنی) به منظور انجام وظایف مندرج‌در لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی تشکیل می‌شد .[4]
پلیس قضایی از بین افسران و افراد پلیس و ژاندارمری و سایر ضابطین یا کارکنان دادگستری یا افراد دیگری که صلاحیت لازم را داشتند، انتخاب یا استخدام می شدند. ترتیب انتخاب و استخدام و میزان حقوق و ترفیعات ایشان نیز به موجب آیین‌نامه‌ای بود که وزارت دادگستری مکلف به تهیه آن شده و قرار بود که به تصویب هیأت دولت یا شورای انقلاب برسد.[5] که این آیین نامه در سال 1365 به تصویب رسید.
اعتبار لازم برای استخدام افراد جدید در پلیس قضایی و هزینه‌های دیگر باید به وسیله سازمان برنامه و بودجه تأمین می شد.[6]
وظایف پلیس قضایی
وظایف افسران و پلیس قضایی به شرح مقرر در فصل اول و دوم از باب اول قانون آیین دادرسی کیفری و قوانین خاص مرتبط با مأمورین‌شهربانی و ژاندارمری یا ضابطین بود.
مقرر شده بود که در هر نقطه که پلیس قضایی تشکیل شود شورای عالی قضایی مراتب را به دادسرای محل اعلام می‌کند و وظایف مربوط به ضابطین‌دادگستری و مأموران ابلاغ و اجراء بر عهده پلیس قضایی است.[7] پلیس قضایی هر شهرستان وابسته به شهربانی محل بوده و مکلف بودند که دستورات مقامات قضایی را اجرا کنند.[8] و مادام که به وظایف ضابطین دادگستری و مأمورین ابلاغ و اجراء نیاز بود، افراد مذکور کماکان وظایف خود را به نحوی که در قوانین‌مقرر شده بود انجام دهند.[9]
افسران و افراد پلیس قضایی باید در قرارگاه‌ها یا کلانتری‌ها و یا مراکز دادسرا مستقر شده، به محض اطلاع از وقوع جرم طبق مقررات مندرج‌در فصل دوم از باب اول قانون آیین دادرسی کیفری و سایر قوانین اقدام و گزارش را به دادسرای محل تسلیم می نمودند.[10] همچنین پلیس قضایی می‌توانست برای انجام وظایف خود از قوای انتظامی استمداد کند و قوای انتظامی مکلف بودند تقاضای آنان را فوراً به موقع اجرا‌گذارند.[11] و در صورت عدم حضور افسران یا افراد پلیس قضایی در محل وقوع بزه وظائف آنان را مأمورین انتظامی حاضر در محل به ترتیبی که برای‌ضابطین دادگستری مقرر است انجام خواهند داد.[12]
تخلفات و جرائم
به کلیه جرائم مأمورین مذکور در این قانون طبق قواعد کلی در دادگاه‌های دادگستری رسیدگی می شد.[13] و به تخلفات اداری افسران و افراد پلیس قضایی به موجب آیین‌نامه‌ای که از طرف وزارت دادگستری تهیه خواهد شد رسیدگی می‌شود.[14]
کارنامه
در خصوص پلیس قضایی، ابراهیم حمیدی، رئیس دادگستری سیستان و بلوچستان چنین اظهار نموده است:
از آنجا که این پلیس نیرویی تخصصی بود و آموزش‌های لازم را می‌دید با انجام کار تخصصی و همکاری با قضات و مجموعه قوه قضاییه کارها بسیار سریعتر و بهتر انجام می‌شد؛ از جمله اجرای احکام و ابلاغ اوراق قضایی چرا که هم تحصیلات این افراد با بحث قضا مرتبط بود و هم آموزش‌های لازم و مرتبط را می‌دیدند.[15]
همچنین، بهمن کشاورز در این خصوص اظهار کرده است : "در آن زمان پلیس قضایی از کسانی تشکیل شده بود که آموزش‌های خاصی را می دیدند و آغاز کار آنها بسیار مطلوب و نتیجه بخش بود که تا مدتی این وضعیت ادامه داشت و احساس تعهد آنها تا حدی بود که مایل بودند وظیفه خود را به هر قیمتی انجام دهند."[16]
قوانین مرتبط:
لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
منابع:
[1] https://bahmankeshavarz.com/2021/07/04/%D9%88%D8%B8%DB%8C%D9%81%D9%87-%D9%BE%D9%84%DB%8C%D8%B3-%D9%82%D8%B6%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%9F/
[2] زرنگ، محمد، تحول نظام قضایی ایران، ج 2، چ2، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، ص 286.
[3] https://bahmankeshavarz.com/2021/07/04/%D9%88%D8%B8%DB%8C%D9%81%D9%87-%D9%BE%D9%84%DB%8C%D8%B3-%D9%82%D8%B6%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%9F/
[4] ماده ۱ لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
[5] تبصره ۱ ماده ۱ لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
[6] ماده ۹ - لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
[7] تبصره ۱ ماده ۳ لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
[8] ماده ۲ لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
[9] تبصره ۲ ماده ۳ لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
[10] ماده ۴ لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
[11] ماده ۵ لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
[12] ماده ۶ لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
[13] ماده ۷ لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
[14] ماده ۸ لایحه قانونی تشکیل پلیس قضایی مصوب ۵۹.۴.۵
[15] https://www.vekalatonline.ir/articles/27092/پلیس-قضایی-چیست؟/
[16] https://bahmankeshavarz.com/2021/07/04/%D9%88%D8%B8%DB%8C%D9%81%D9%87-%D9%BE%D9%84%DB%8C%D8%B3-%D9%82%D8%B6%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%9F/
مصاحبه با عصر ایران-دیماه یکهزار و سیصد و نود و سه