رویکرد تجربی به مجازات
رویکرد تجربی به مجازات عنوان رساله ای است که توسط محمد جواد کبریتی کرمانی، با راهنمایی رحیم نوبهار و با مشاوره سیدعلیرضا میرکمالی و باقر شاملو در سال ۱۴۰۰ و در مقطع دکتری دانشگاه شهید بهشتی دفاع گردید.
 | |
| عنوان | رویکرد تجربی به مجازات |
|---|---|
| رشته | حقوق جزا و جرم شناسی |
| دانشجو | محمد جواد کبریتی کرمانی |
| استاد راهنما | رحیم نوبهار |
| استاد مشاور | سیدعلیرضا میرکمالی، باقر شاملو |
| مقطع | دکتری |
| سال دفاع | ۱۴۰۰ |
| دانشگاه | دانشگاه شهید بهشتی |
چکیده
رویکرد تجربی در فلسفه، بر شناخت و مطالعه پدیده ها با بهره گیری از تجربه حسی و آزمون و خطا تاکید دارد. حوزه های مختلف دانش، از جمله فلسفه اجتماعی و فلسفه علم زیر تاثیر رویکرد تجربی در فلسفه قرار دارند. این رویکرد در رشته های مختلف علوم انسانی و اجتماعی با استفاده از روش تجربی در مطالعات این علوم نیز تاثیرگذار بوده است. مطالعات تجربی در حقوق کیفری نیز به عنوان یک علم اجتماعی، مدت هاست شروع شده و در حال گسترش است. این رساله، به بهره گیری از رویکرد تجربی در یکی از مهم ترین نهادهای حقوق کیفری، یعنی، نهاد کیفر می پردازد؛ تا کنون در ایران پژوهشی به این موضوع نپرداخته است. این در حالی است که با توجه به ضرورت اسلامی بودن قوانین و مقررات از یک سو و این واقعیت که تجربه گرایی اغلب یک فلسفه غیر دینی شناخته می شود از سوی دیگر، بررسی امکان کاربرد رویکرد تجربی به کیفر، یک ضرورت است. این پژوهش در پی یافتن پاسخ این پرسش اصلی است که: رویکرد تجربی به مجازات در مبانی و منابع فقه اسلامی در چه چارچوبی قابل پذیرش است؟ و پرسش های فرعی پژوهش نیز این است که: با توجه به مبانی تجربه گرایی در فلسفه علوم اجتماعی، آیا رویکرد تجربی در حوزه کیفر قابل اعمال است و در صورت اعمال چه مزایا و کاستی هایی دارد؟ رویکرد تجربی به مجازات تا چه اندازه در نظام عدالت کیفری جمهوری اسلامی ایران پذیرفته شده است؟ پژوهش با کاربست روش توصیفی–تحلیلی و گردآوری داده ها و با استفاده از ابزار اسنادی و کتابخانه ای، یافتن پاسخ پرسش های پژوهش و راستی سنجی فرضیات را پی گرفته است. این پژوهش پس از بررسی منابع مکتوب و الکترونیکی با تعریف رویکرد تجربی به بررسی جایگاه و چگونگی پذیرش آن در فقه و نظام عدالت کیفری ایران پرداخته است. از چشم انداز اسلامی، با تکیه بر مبانی اعتبار حکم عقل و بنای عقلا در فقه اسلامی و نظریه انسداد باب علم و اعتبار ظن حاصل از یافته تجربی می توان دریچه ای به اعتبار رویکرد تجربی به مجازات گشود. به علاوه این رویکرد تا اندازه ای از سوی پیشوایان دینی و فقیهان شیعه در موضوعات مرتبط با کیفر پذیرفته و اعمال شده است. رساله، به برخی از نقدهای وارد به رویکرد تجربی از جمله عدم امکان استفاده از مفاهیم کمی و ریاضی در علوم انسانی، ضرورت پذیرش وجود مفاهیم پیش تجربی و امکان تعمیم تجربه های شخصی از سوی طرفداران این رویکرد پاسخ گفته است و خوانشی معتدل از تجربه گرایی را پیشنهاد داده است. اما پاره ای از این نقدها هم چنان باقی است؛ نقدهایی از جمله کوتاهی دست تجربه از بسیاری از ارزش های بنیادین اخلاقی و حقوقی از جمله عدالت و عدم امکان مطالعه تجربی موضوعات نوظهور از آن جمله اند. رساله همچنین ظرفیت های نظام حقوقی ایران برای توسعه کاربست رویکرد تجربی را بررسی نموده است. بر این اساس رویکرد تجربی در انواع مختلف کیفر در نظام عدالت کیفری ایران قابل اعمال است. البته اعمال این رویکرد در ایران با چالش ها و کاستی هایی روبه روست.
ساختار و فهرست رساله
فهرست مطالب مقدمه
۱ طرح مساله
۲ اهمیت و ضرورت پژوهش
۳ هدف تحقیق
۴ پرسش های پژوهش
۵ فرضیات پژوهش
۶ روش تحقیق
۷ پیشینه پژوهش
۸ نوآوری پژوهش
۹ ساماندهی پژوهش
بخش نخست: مبانی نظری و معرفت شناختی تجربه گرایی
فصل نخست: مفهوم تجربه گرایی
۱ تجربه گرایی به مثابه یک رویکرد معرفت شناسی
۱ ۱ جایگاه تجربه گرایی در سنت های فلسفی
۲ ۱ تاریخ اندیشه تجربه گرا
۱ ۲ ۱ بیکن؛ آغازگر تجربه گرایی مدرن
۲ ۲ ۱ لاک؛ پدر تجربه گرایی
۳ ۲ ۱ بارکلی؛ تجربه گرای وابسته به کلیسا
۴ ۲ ۱ هیوم؛ شاخص ترین چهره تجربه گرا
۵ ۲ ۱ بنتام؛ نخستین فیلسوف حقوقی تجربه گرا
۶ ۲ ۱ میل و تبلور تجربه گرایی در مکتب اصالت فایده
۷ ۲ ۱ عمل گرایی، دیگر شاخه تجربه گرایی
۸ ۲ ۱ راسل؛ مشهورترین فیلسوف انگلیسی معاصر
۲ تجربه گرایی به مثابه روش مطالعه پدیده ها
۱ ۲ آگوست کنت، بنیان گذار اثبات گرایی
۱ ۱ ۲ ویژگی های اثبات گرایی کنت
۱ ۱ ۱ ۲ قانون سه مرحله ای
۲ ۱ ۱ ۲ قانون طبقه بندی علوم
۳ ۱ ۱ ۲ تمایز بین روش و آموزه در علوم
۴ ۱ ۱ ۲ پایه گذاری علوم اجتماعی تجربی و ویژگی های آن
۱ ۴ ۱ ۱ ۲ جایگاه علوم اجتماعی تجربی
۲ ۴ ۱ ۱ ۲ تفاوت روش علوم اجتماعی اثباتی و غیر اثباتی
۳ ۴ ۱ ۱ ۲ نقش مطالعات تاریخی در علوم اجتماعی تجربی
۴ ۴ ۱ ۱ ۲ نظم و پیوستگی طبیعی جامعه بشری
۵ ۴ ۱ ۱ ۲ غایت علوم اجتماعی تجربی
۶ ۴ ۱ ۱ ۲ نقش آموزش عمومی در اقتدار علوم اجتماعی تجربی
۷ ۴ ۱ ۱ ۲ نگاه دیگر فیلسوفان تجربی به علوم اجتماعی و انسانی
۸ ۴ ۱ ۱ ۲ جایگاه حقوق در علوم اجتماعی تجربی
۲ ۲ اثبات گرایی پس از کنت
۳ تفاوت و آموزه های مشترک دو رویکرد تجربه گرا
۱ ۳ باورمندی به دانش پیشینی
۲ ۳ تجربه و حس؛ تنها منبع معرفت
۳ ۳ کسب دانش به روش ریاضی و کمی
۴ نقدهای تجربه گرایی و پاسخ به آنها
۱ ۴ نقدهای تجربه گرایی
۱ ۱ ۴ اعمال قوانین علوم تجربی در علوم انسانی
۲ ۱ ۴ رویکرد تجربی و مقوله ارزش
۳ ۱ ۴ پیش داوری در مطالعه تجربی
۴ ۱ ۴ تعمیم تجربه های شخصی
۵ ۱ ۴ تجربه و شناخت همه پدیده ها
۶ ۱ ۴ تجربه و موضوعات نوظهور
۷ ۱ ۴ تجربه گرایی و اصل تحقیق پذیری
۸ ۱ ۴ میزان تکرار تجربه
۹ ۱ ۴ تجربه گرایی و موضوع دین
۲ ۴ پاسخ به نقدهای تجربه گرایی
۱ ۲ ۴ امکان نسبی بررسی کمی در علوم انسانی
۲ ۲ ۴ عدم ارتباط ارزش ها و پیشداوری ها به روش تجربی
۳ ۲ ۴ امکان تعمیم تجربه بر خلاف تصور شخصی
۴ ۲ ۴ تدریجی و گزینشی بودن؛ ویژگی علم تجربی
۵ ۲ ۴ عدم مغایرت برخی اصول پیشینی با تجربه گرایی
۶ ۲ ۴ ضرورت تنوع در مطالعات اجتماعی تجربی
۳ ۴ اصلاحات بنیادین و نظریات بدیل تجربه گرایی
۱ ۳ ۴ تاییدپذیری در برابر اثبات پذیری
۲ ۳ ۴ ابطال پذیری در برابر اثبات پذیری
۳ ۳ ۴ فرااثبات گرایی
۴ ۳ ۴ نظریه پارادایم و انقلاب های علمی
۵ نگاه پژوهش حاضر به تجربه گرایی
فصل دوم: روش در مطالعات تجربی
۱ جایگاه و اعتبار تجربه در روش برهانی
۲ جایگاه و اعتبار تجربه در روش استقرایی
۱ ۲ حجیت استقرا در اندیشه خردگرا
۲ ۲ حجیت استقرا در اندیشه تجربه گرا
۳ ۲ نظریه احتمال در حجیت استقرا
۴ ۲ نقش استقرا در قضایای اولیه منطقی
۵ ۲ رابطه نظریه احتمال و رویکرد تجربی
۶ ۲ نقدهای وارد به استقرا
۳ روش تجربی از نگاه پژوهش حاضر
فصل سوم: جایگاه تجربه گرایی در نظریه کیفر
۱ حرکت از سنت به مدرنیته؛ مبدا نظریات حقوقی
۲ تجربه گرایی و نظریه کیفر
۱ ۲ نظریه فایده گرایی کیفر
۱ ۱ ۲ نقدهای وارد به نظریه فایده گرا
۲ ۲ نظریه سزاگرایی کیفر
۱ ۲ ۲ نقدها و نظریات بدیل سزاگرایی
۳ رابطه نظریات کیفر با تجربه گرایی
۴ عدم کفایت تجربه گرایی در نظریات کیفر
بخش دوم: جایگاه تجربه گرایی در حقوق کیفری، فقه و نظام عدالت کیفری ایران
فصل نخست: جایگاه مطالعات تجربی در حقوق
۱ مطالعات تجربی حقوقی در جهان
۱ ۱ تاریخچه مطالعات تجربی حقوقی در جهان
۲ ۱ مشکلات و ویژگیهای مطالعات تجربی حقوقی در جهان
۲ مطالعات تجربی حقوقی در ایران
فصل دوم: اعتبار رویکرد تجربی در اندیشه اسلامی
۱ چرایی پرداختن به اعتبار تجربه گرایی در اسلام
۱ ۱ تقابل مبانی فلسفی تجربه گرا و اسلام
۲ ۱ تقابل منابع فلسفه تجربه گرا با اسلام
۳ ۱ تقابل تجربه گرایی مدرن با اسلام سنتی
۴ ۱ ناسازواری روش تجربی با روش اسلامی
۲ مبانی کاربست روش تجربی در اسلام
۱ ۲ برابری ظن حاصل از گزاره های دینی و ظن حاصل از تجربه
۲ ۲ لزوم تفکیک میان سطح تجربی و فراتجربی دانش دینی
۳ ۲ تجربه؛ روش پذیرفته در اثبات برخی اصول اعتقادی
۴ ۲ امکان داوری تجربی داده های دینی
۵ ۲ لزوم تصرف در حوزه احکام اجتماعی اسلام
۶ ۲ ویژگی کیفر و لزوم مطالعات تجربی
۷ ۲ عدم تقابل ایمان و عقل در اسلام
۳ اعتبار تجربه در منابع استنباط احکام اسلام
۱ ۳ دلیل عقل و رویکرد تجربی
۱ ۱ ۳ قاعده ملازمه دلیل تجربی و شرع
۲ ۱ ۳ چالش های عملی بکارگیری رویکرد تجربی در مجازات به عنوان دلیل عقلی
۲ ۳ بنای عقلا و رویکرد تجربی
۱ ۲ ۳ مبنای حجیت بنای عقلا
۲ ۲ ۳ حجیت رویکرد تجربی به عنوان یک بنای جدید عقلایی
۳ ۲ ۳ نقش رویکرد تجربی و امر عرفی در بنای عقلا
۴ ۲ ۳ جایگاه بنای عقلا در کیفر و مسایل حقوقی
۵ ۲ ۳ رویکرد تجربی؛ بنای پذیرفته عقلا
۳ ۳ انسداد باب علم و علمی و یافته های تجربی
۱ ۳ ۳ انتقادات وارد به نظریه انسداد
۲ ۳ ۳ حجیت تجربه به دلیل انسداد
۴ جایگاه رویکرد تجربی در احکام کیفری اسلام
۱ ۴ تغییر کیفر شرب خمر در پرتو تجربه اجتماعی
۲ ۴ تعطیل کیفر تبعید در سایه تجربه اجرایی
۳ ۴ تعیین کیفر تکرار سرقت حدی با توجه به پیامدهای تجربی
۴ ۴ نقش تجربه در تعیین نصاب حد سرقت
۵ ۴ وضع کیفر برای توهین کفار به یکدیگر بر مبنای تجربه اجتماعی
۶ ۴ بازدارندگی و اصلاح؛ هدف تجربه پذیر مجازات
۷ ۴ نقش تجربه اجتماعی در تعیین اجناس دیات
فصل سوم: جلوه هایی از بهره گیری رویکرد تجربی در مقررات جزایی ایران
۱ رویکرد تجربی از نگاه قانون اساسی
۲ پیشینه رویکرد تجربی در مقررات جزایی
۱ ۲ بهره گیری از رویکرد تجربی در حدود
۲ ۲ بهره گیری از رویکرد تجربی در قصاص
۳ ۲ بهره گیری از رویکرد تجربی در دیات
۴ ۲ بهره گیری از رویکرد تجربی در تعزیرات
۳ آینده رویکرد تجربی در مقررات جزایی
۱ ۳ قابلیت اعمال رویکرد تجربی در حدود
۲ ۳ قابلیت اعمال رویکرد تجربی در قصاص
۳ ۳ قابلیت اعمال رویکرد تجربی در دیات
۴ ۳ قابلیت اعمال رویکرد تجربی در تعزیرات
۴ کاستی های پیش روی رویکرد تجربی به مجازات در ایران
نتیجه گیری
منابع
کلیدواژه ها
- تجربه گرایی
- اثبات گرایی
- فلسفه کیفر
- روش شناسی حقوقی