ماده ۴۸ قانون مدنی

منتفع باید از مالی که موضوع حق انتفاع است سوءاستفاده نکرده و در حفاظت آن تعدی یا تفریط ننماید.

توضیح واژگان

سوء استفاده، یعنی استیفای بیش از حدود مأذون از سوی مالک. (۱۳۱۲۵۵)

پیشینه

به موجب قانون مدنی آلمان و اتیوپی، منتفع در نگهداری مال موضوع انتفاع، باید رعایت غبطه مالک را نموده؛ (۴۶۴۸۷) (۴۲۷۰۸۸) و درصورت تجاوز غاصب به مال مزبور، باید مراتب را به صاحب آن، اطلاع دهد؛ وگرنه مسئول خواهدبود. (۴۶۴۸۷) و به موجب قانون مدنی آلمان و اتیوپی، منتفع در نگهداری مال موضوع انتفاع، باید رعایت غبطه مالک را نماید؛ چراکه ید او امانی بوده؛ و تعهد وی نسبت به حفاظت مال مزبور را، نباید نادیده گرفت. (۴۲۷۰۸۷)

به موجب ماده ۹۹۰ قانون مدنی مصر، منتفع باید در نگهداری مال موضوع انتفاع، همان کوششی را به عمل آورد؛ که در حفظ مال خود مبذول می‌دارد. درضمن، اگر منتفع، پس از انقضای مدت مورد توافق طرفین، از رد مال به مالک آن، خودداری نماید؛ مسئول تلف مال خواهدبود؛ حتی اگر مقصر نباشد. (۱۳۳۳۶۲۲)

کلیات توضیحی تفسیری دکترین

انتفاع خارج از حدود عرفی، افراط در انتفاع، و تغییر مورد مصرف را، باید از مصادیق سوء استفاده دانست. (۲۲۷۷۶)

اگر منتفع، به شروطی که مالک، جهت نگهداری مال معین نموده؛ عمل ننماید؛ ضامن است. (۲۲۷۸۹)

شرط مسئولیت منتفع، درصورت نقص و تلف مورد انتفاع، صحیح بوده؛ و نمی‌توان آن را، خلاف مقتضای عقد دانست. (۴۶۴۸۹)

منتفع، مکلف است پس از انقضای مدت معین، مال موضوع انتفاع را، به مالک آن رد نماید. (۲۶۴۹۴۹)

تعدی، همیشه با فعل صورت می‌پذیرد. (۳۰۳۲۸) (۱۰۰۰۴۶)

معمولاً ضمان انسان نسبت به اموال دیگران، یا ناشی از تعدی است؛ یا تفریط، به ندرت تعدی و تفریط، با هم توأم می‌گردند. (۸۷۹۶۰۳)

معیار تشخیص تعدی و تفریط، عرف می‌باشد. (۲۱۵۸۹)

سوء استفاده از حق، موجب ضمان است. (۲۱۸۰۷)

تجاوز به مال غیر، خارج از حدود متعارف، موجب تعدی و تفریط می‌گردد. (۲۲۰۷۸۱)

همیشه عدم رعایت احتیاط، مسامحه محسوب نمی‌گردد؛ بلکه در مسامحه، معیار تشخیص احتیاط، عرف است. (۷۹۴۲۳)

مصادیق و نمونه‌ها

اگر موضوع انتفاع، اسبی باشد که مالک، آن را جهت سواری، در اختیار دیگری قرار داده‌است؛ و منتفع، حیوان را، جهت شخم زدن زمین خود، به کار گرفته باشد؛ دراینصورت وی، مکلف به پرداخت اجرت المثل است. (۴۰۳۶۵۸)
اگر طرفین، توافق نمایند که منتفع، از موضوع حق انتفاع، که جواهری گرانبها بوده؛ در گاوصندوق منزل خود نگهداری کند؛ و شخص مزبور، برخلاف این ترتیب عمل نماید؛ و درنتیجه مال مزبور تلف گردد؛ دراینصورت منتفع، مسئول جبران خسارت است. (۲۲۷۸۹)
منتفع، حق اجاره مورد انتفاع را ندارد. (۴۶۴۸۴)
منتفع، نباید در مورد سکنی، بیش از حدود عرفی، میهمان بپذیرد. (۴۶۴۸۴)
منتفع نباید در زمینی که مالک، برای کاشت گندم، در اختیار او گذاشته؛ برنج بکارد؛ که درنتیجه، باعث فرسایش بیشتر زمین گردد. (۴۶۴۸۴)
منتفع، نباید از ماشین سواری، برای حمل بار استفاده نماید. (۴۶۴۸۴)