امنیت آب در حقوق بین الملل

امنیت آب در حقوق بین الملل عنوان رساله ای است که توسط مهناز رشیدی، با راهنمایی مصطفی فضایلی و با مشاوره علی مشهدی در سال ۱۳۹۸ و در مقطع دکتری دانشگاه قم دفاع گردید.

عنوان	امنیت آب در حقوق بین الملل
رشته	حقوق بین الملل عمومی
دانشجو	مهناز رشیدی
استاد راهنما	مصطفی فضایلی
استاد مشاور	علی مشهدی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۸
دانشگاه	دانشگاه قم

چکیده

آب عنصری ضروری در بقا و دوام حیات محسوب می شود و توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع به آن وابسته است. اما جهان امروز، در اثر عواملی چون ثابت بودن مقادیر اندک آبهای شیرین موجود و در مقابل، افزایش تقاضا برای آب به دلیل افزایش جمعیت و صنعتی تر شدن جوامع، با پدیده ناگوار بحران آب مواجه گشته است. همین مساله سبب تشدید نگرانی دولت ها در موضوع آب و طرح مفهومی نوین با عنوان امنیت آب گردید، که استقرار آن به دغدغه جامعه بین المللی بدل شده است. این اصطلاح، به معنای اطمینان خاطر جوامع از وجود و امکان دسترسی به مقادیر کافی از آب پاک و کنترل ماهیت تهدیدآمیز آب است، که خود می تواند یکی از طرق تحقق صلح و امنیت بین المللی را فراهم کند. به همین دلیل، سوال اصلی این پژوهش آن است که حقوق بین الملل چگونه می تواند در راستای حفظ صلح و امنیت بین المللی، دولتها را به تامین امنیت آب متعهد سازد؟ برای پاسخ، در مقابل دیدگاهی که مدعی است حقوق بین الملل هنوز در آن حد توسعه نیافته است که تعهدات الزام آوری را در باب امنیت آب مطرح سازد، نظریه اصلی آن است که برخی از قواعد و اصول حقوق بین الملل موضوعه، تعهداتی الزام آور بر عهده بازیگران عرصه بین المللی، قرار داده است که می تواند منجر به استقرار وضعیت امنیت آب شود. این نظریه با استفاده از داده های کتابخانه ای، و با به کارگیری روش توصیفی– تحلیلی، مورد ارزیابی قرار گرفت و به اثبات رسید. حاصل بررسی ها نشان می دهد که اگرچه امنیت آب مفهوم جدیدی است که تاکنون به طور مستقیم موضوع هیچ یک از قواعد حقوق بین الملل نبوده است، اما از طریق چارچوب کلی رژیم حقوقی حاکم بر مدیریت منابع آب های فرامرزی و با کمک اصول و قواعد دیگر حوزه های حقوق بین الملل، می توان دولتها را ملزم به رعایت تعهداتی در مورد تسهیل و تامین ابعاد مختلف امنیت آب نمود. بنابراین حقوق بین الملل در این زمینه با خلا جدی حقوقی مواجه نمی باشد. هر چند اجرای صحیح و موثر این قواعد نیازمند آن است که همراه با توسعه حقوق بین الملل در این زمینه، بنیان روابط دولتها، به عنوان تابعان اصلی حقوق بین الملل، از سطح همکاری فراتر رفته و به همبستگی و بهره گیری از ظرفیتهای دیگر بازیگران بیانجامد.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

الف) بیان مساله

ب) ضرورت انجام تحقیق

ج) پیشینه تحقیق

د) سوالات تحقیق

ه) فرضیه (ها)

و) روش تحقیق

ز) ساختار تحقیق

فصل اول: مفاهیم، پیشینه و مبانی نظری امنیت آب

۱– مفاهیم

۱–۱صلح و امنیت بین المللی و تحول مفهومی آن

۱–۱–۱ صلح

۱–۱–۲ امنیت

۱–۲ آب شیرین

۱–۲–۱ منابع آبی بین المللی

۱–۲–۱–۱ رودخانه های بین المللی

۱–۲–۱–۲ دریاچه های بین المللی

۱–۲–۱–۳ سفره های آبی زیرزمینی بین المللی

۱–۲–۱–۴ یخچال ها

۱–۲–۲ حوضه آبریز رودخانه

۱–۲–۳ حقوق منابع بین المللی آب

۱–۳ امنیت آب

۱–۳–۱ تعریف امنیت آب

۱–۳–۲ ابعاد امنیت آب

۱–۳–۲–۱ از منظر موضوع

۱–۳–۲–۱–۱ دستیابی به آب

۱–۳–۲–۱–۲ دسترسی به آب

۱–۳–۲–۱–۳ تعارضات پیرامون استفاده از آب

۱–۳–۲–۲ از منظر بازیگران تحت شمول

۱–۳–۲–۲–۱ افراد

۱–۳–۲–۲–۲ دولتها

۱–۳–۳ سایر مفاهیم مشابه و تفاوت آنها با امنیت آب

۱–۳–۳–۱ کم آبی

۱–۳–۳–۲ تنش آبی

۱–۳–۳–۳ خطر آبی

۱–۳–۳–۴ بحران آب

۲– پیشینه امنیت آب

۲–۱ پیشینه امنیت آب در مفهوم عام

۲–۱–۱ پیش از جنگ جهانی دوم

۲–۱–۲ از جنگ جهانی دوم تا کنفرانس استکهلم

۲–۱–۳ از کنفرانس استکهلم تا کنون

۲–۲ پیشینه امنیت آب در مفهوم خاص

۳– مبانی نظری امنیت آب

۳–۱ ارتباط آب و امنیت در مکاتب مختلف روابط بین الملل

۳–۱–۱ آب و امنیت در مکتب ریالیسم

۳–۱–۲ آب و امنیت در مکتب لیبرالیسم

۳–۱–۳ آب و امنیت در مکتب انتقادی

۳–۱–۴ آب و امنیت در مکتب کپنهاگ

۳–۲ ارتباط آب و امنیت در دیدگاه اندیشمندان

۳–۲–۱ کارل ویتفوگل

۳–۲–۲ پیتر اچ گلیک ۵۰ ۳–۲–۳ آرون پی الهانس

۳–۲–۴ هومر دیکسون

۳–۲–۵ مارتین اومالی

۳–۳ ارتباط آب و امنیت در اسناد بین المللی

۳–۴ مهمترین چالش های مربوط به امنیت آب در عرصه بین الملل

۳–۴–۱ بحران کمبود آب

۳–۴–۲ افزایش آلودگی آب

۳–۴–۳ کمبود دسترسی افراد به آب

۳–۴–۴ رقابت دولت ها در مسایل آبی و ضعف چارچوب همکاری

۳–۴–۵ بلایای آبی

۳–۴–۶ تعارضات مسلحانه

فصل دوم: امنیت دستیابی به آب در حقوق بین الملل

۱– مدیریت کمی منابع آبی بین المللی و رابطه آن با امنیت آب

۱–۱انواع مختلف استفاده ها از منابع آبی بین المللی

۱–۱–۱ منابع آبی بین المللی و مرزبندی

۱–۱–۲منابع آبی بین المللی و کشتیرانی

۱–۱–۳ منابع آبی بین المللی و استفاده های غیرکشتیرانی

۱–۲ سیر تحول تاریخی قواعد حاکم بر مدیریت کمی منابع آبی بین المللی

۱–۳ دکترین های حقوقی ناظر بر مدیریت کمی منابع آبی بین المللی

۱–۳–۱ حاکمیت مطلق سرزمینی

۱–۳–۲ تمامیت مطلق سرزمینی

۱–۳–۳ حاکمیت محدود سرزمینی

۱–۳–۴ اجتماع منافع

۱–۴ اصول حقوقی بین الملل حاکم بر مدیریت کمی منابع آبی بین المللی

۱–۴–۱ اصل استفاده معقول و منصفانه

۱–۴–۲ اصل همکاری و تعهدات وابسته به آن

۱–۵ توسعه منابع آبی

۲– مدیریت کیفی منابع آبی بین المللی و رابطه آن با امنیت آب

۲–۱ مفهوم آلودگی آب و انواع آن

۲–۲ سیر تحول تاریخی قواعد حاکم بر مدیریت کیفی منابع آبی بین المللی

۲–۳ اصول حقوقی بین الملل حاکم بر مدیریت کیفی منابع آبی بین المللی

۲–۳–۱ اصل استفاده غیر زیانبار از سرزمین

۲–۳–۲ اصل پیشگیری

۲–۳–۳ اصل احتیاط

۲–۳–۴ اصل ارزیابی اثر زیست محیطی

۲–۳–۵ اصل مسیولیت مشترک اما متفاوت

۲–۳–۶ اصل پرداخت توسط آلوده ساز

۲–۳–۷ اصل همکاری

۳– مدیریت بلایا و رابطه آن با امنیت آب

۳–۱ مفهوم بلایا

۳–۲ مبانی ارتباط امنیت آب و بلایا

۳–۲–۱ آب ، منشا ایجاد بلایا

۳–۲–۲ نا امنی آبی به عنوان یک بلا

۳–۲–۳ بلایای طبیعی، مانع و تهدیدی بر امنیت آب

۳–۳ تعهدات بازیگران بین المللی نسبت به مدیریت بلایا

۳–۳–۱ پیش از وقوع بلایا

۳–۳–۲ در حین وقوع بلایا

۳–۳–۳ پس از وقوع بلایا

۴– حفظ منابع آبی برای نسل های آینده در پرتوی توسعه پایدار و رابطه آن با امنیت آب

۴–۱ مفهوم توسعه پایدار و سیر تحول آن

۴–۲ مبانی ارتباط امنیت آب و توسعه پایدار

۴–۳ تعهدات بازیگران بین المللی نسبت به توسعه پایدار

۴–۳–۱ ماهیت الزام آور توسعه پایدار

۴–۳–۲ تعهد بازیگران بین امللی نسبت به توسعه پایدار در پرتوی اصول حقوق بین الملل منابع آبی فرامرزی

۴–۳–۲–۱ اصل استفاده معقول و منصفانه

۴–۳–۲–۲ اصل منع آسیب مهم فرامرزی

۴–۳–۲–۳ اصل همکاری

۴–۳–۲–۴ اصل حمایت از محیط زیست آبی

۴–۳–۳ تعهد بازیگران بین المللی نسبت به توسعه پایدار در پرتوی حقوق بین الملل محیط زیست

۴–۳–۳–۱ حق بر محیط زیست سالم

۴–۳–۳–۲ اصل حاکمیت محدود بر منابع طبیعی

۴–۳–۳–۳ اصل پیشگیری

۴–۳–۳–۴ اصل احتیاط

۴–۳–۳–۵ اصل مسیولیت مشترک اما متفاوت

۴–۳–۳–۶ اصل مشارکت عموم

فصل سوم: امنیت دسترسی به آب در حقوق بین الملل

۱– امنیت دسترسی افراد به آب در پرتوی حق بر آب

۱–۱ مفهوم حق بر آب

۱–۲ سیر تحول تاریخی شناسایی حق بر آب

۱–۳ منابع مبین حق بر آب در نظام بین المللی حقوق بشر

۱–۳–۱ معاهدات حقوق بشری

۱–۳–۱–۱ معاهدات حقوق بشری جهانی

۱–۳–۱–۱–۱ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی و میثاق بینالمللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (۱۹۶۶)

۱–۳–۱–۱–۲ کنوانسیون رفع اشکال تبعیض علیه زنان (۱۹۷۹)

۱–۳–۱–۱–۳ کنوانسیون حقوق کودک (۱۹۸۹)

۱–۳–۱–۱–۴ میثاق بین المللی در حقوق افراد با معلولیت (۲۰۰۶)

۱–۳–۱–۲ معاهدات حقوق بشری منطقه ای

۱–۳–۱–۲–۱ منطقه آفریقا

۱–۳–۱–۲–۲ منطقه آمریکا

۱–۳–۱–۲–۳ منطقه اروپا

۱–۳–۱–۲–۴ منطقه کشورهای عربی

۱–۳–۲ عرف بین المللی

۱–۳–۲–۱ اسناد غیرالزام آور

۱–۳–۲–۱–۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر

۱–۳–۲–۱–۲ قطعنامه های مجمع عمومی

۱–۳–۲–۱–۳ قطعنامه های شورای حقوق بشر

۱–۳–۲–۲ رویه قضایی بین المللی

۱–۳–۳ اصول کلی حقوقی

۱–۴ تعهدات بازیگران بین المللی نسبت به حق بر آب

۱–۴–۱ تعهد دولت های حاکم نسبت به حق بر آب

۱–۴–۱–۱ تعهد به احترام

۱–۴–۱–۲ تعهد به صیانت

۱–۴–۱–۳ تعهد به تحقق

۱–۴–۲ تعهد سایر دولت ها نسبت به حق بر آب

۱–۴–۲–۱ تعهدات فراسرزمینی

۱–۴–۲–۲ تعهدات بین المللی

۱–۴–۳ تعهد سازمان های بین المللی دولتی و غیردولتی نسبت به حق بر آب

۱–۴–۴ تعهد اشخاص حقوقی خصوصی نسبت به حق بر آب

۱–۴–۵ تعهد اشخاص حقیقی خصوصی نسبت به حق بر آب

۲– امنیت دسترسی دولت ها به آب در پرتوی اصل استفاده معقول و منصفانه

۲–

مفهوم اصل استفاده معقول و منصفانه

۲–۲ ارتباط اصل استفاده معقول و منصفانه و اصل منع ایراد آسیب مهم

۲–۳ سیر تحول تاریخی شناسایی اصل استفاده معقول و منصفانه

۲–۴ معیارهای تعیین معقول و منصفانه بودن استفاده ها از آبراه های بین المللی

۲–۵ منابع مبین اصل استفاده معقول و منصفانه

۲–۵–۱ معاهدات بین المللی

۲–۵–۱–۱ معاهدات بین المللی چند جانبه

۲–۵–۱–۱–۱ کنوانسیون استفاده های غیرکشتیرانی از آبراه های بین المللی (۱۹۹۷)

۲–۵–۱–۱–۲ کنوانسیون حمایت و استفاده از آبراه های فرامرزی و دریاچه های بین المللی (۱۹۹۲)

۲–۵–۱–۱–۳ توافقنامه همکاری برای توسعه پایدار حوضه رود مکونگ (۱۹۹۵)

۲–۵–۱–۱–۴ کنوانسیون برای حمایت و استفاده پایدار از رود دانوب (۱۹۹۴)

۲–۵–۱–۱–۶ منشور آب های رود سنگال (۲۰۰۲)

۲–۵–۱–۲ معاهدات بین المللی دوجانبه

۲–۵–۱–۲–۱ اساسنامه رود اوروگویه (۱۹۷۵)

۲–۵–۱–۲–۲ معاهده صلح اردن– اسراییل (۱۹۹۴)

۲–۵–۱–۲–۳ معاهده میان جمهوری مولداوی و کابینه وزیران اوکراین در همکاری در زمینه حفاظت و توسعه پایدار رود دنیستر (۲۰۱۲)

۲–۵–۱–۲–۴ معاهده میان دولت جمهوری قزاقستان و جمهوری خلق چین در همکاری در استفاده و حفاظت از رودهای فرامرزی (۲۰۰۱)

۲–۵–۱–۲–۵ معاهده تقسیم آب رود هیرمند (۱۳۵۱)

۲–۵–۲ عرف بین المللی

۲–۵–۲–۱ اسناد غیرالزام آور

۲–۵–۲–۱–۱ قواعد هلسینکی (۱۹۶۶)

۲–۵–۲–۱–۲ اعلامیه استکهلم (۱۹۷۲)

۲–۵–۲–۱–۳ اعلامیه ریو (۱۹۹۲)

۲–۵–۲–۱–۴ دستور کار

(۱۹۹۲)

۲–۵–۲–۱–۵ قواعد برلین (۲۰۰۴)

۲–۵–۲–۱–۶ پیشنویس مواد کمیسیون حقوق بین الملل در حقوق سفره های آبی فرامرزی (۲۰۰۸)

۲–۵–۲–۲ رویه قضایی بین المللی

۲–۵–۲–۲–۱ قضیه صلاحیت کمیسیون رود ادر (۱۹۲۹)

۲–۵–۲–۲–۲ قضیه انحراف آب از رود میوز (۱۹۳۷)

۲–۵–۲–۲–۳ قضیه گابچیکوو ناگیماروس (۱۹۹۷)

۲–۵–۲–۲–۴ قضیه کارخانه های خمیر کاغذ (۲۰۱۰)

۲–۵–۳ اصول کلی حقوقی

۲–۶ تعهدات بازیگران بین المللی نسبت به اصل استفاده معقول و منصفانه

فصل چهارم: مدیریت تعارضات پیرامون آب در حقوق بین الملل

۱– مدیریت تعارضات آبی در زمان صلح

۱–۱ حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات آبی

۱–۱–۱ روشهای حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات آبی میان دولت ها

۱–۱–۲ روشهای حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات آبی میان دولت ها و اشخاص غیردولتی

۱–۲ اصل استفاده معقول و منصفانه

۱–

اصل همکاری

۲– مدیریت تعارضات آبی در حین مخاصمات مسلحانه

۲–۱ حمایت از آب در قواعد حقوق بین الملل بشردوستانه

۲–۱–۱حمایت از آب در مقابل استفاده از آن به عنوان سلاح و ابزار جنگی

۲–۱–۱–۱ ممنوعیت مسموم کردن آبها

۲–۱–۱–۲ممنوعیت بازداشتن افراد از دسترسی به آب

۲–۱–۱–۲–۱ منع آسیب به لوازم ضروری برای بقای جمعیت غیرنظامی

۲–۱–۱–۲–۲ ضرورت تامین آب آشامیدنی سالم برای اسرای جنگی

۲–۱–۱–۲–۳ کمک انسان دوستانه

۲–۱–۱–۳ ممنوعیت استفاده از آب به عنوان تکنیک تغییردهنده محیط زیست

۲–۱–۲ حمایت از آب در مقابل استفاده از آن به عنوان هدف

۲–۱–۲–۱ ممنوعیت حمله به تاسیسات آبی

۲–۱–۲–۲ ممنوعیت آسیب به آب به عنوان عنصر محیط زیست

۲–۱–۲–۳ ممنوعیت تخریب و غارت اموال عمومی و خصوصی

۲–۲ حمایت از آب در سایر قواعد حقوق بین الملل

۲–۲–۱ قواعد حقوق بین الملل بشر

۲–۲–۲ قواعد حقوق بین الملل محیط زیست

۲–۲–۳ قواعد حقوق بین الملل منابع آبی فرامرزی

۲–۳ مهمترین چالش های مربوط به حفاظت از آب در مخاصمات مسلحانه

۲–۳–۱ عدم ممنوعیت کنترل تاسیسات آبی حاوی نیروهای خطرناک

۲–۳–۲ کاربرد دوگانه منابع و تاسیسات آبی

۲–۳–۳ ارتکاب اعمال تروریستی آبی در زمان مخاصمات مسلحانه

۳– مدیریت تعارضات آبی پس از مخاصمات مسلحانه

۳–۱ تعهد به بازسازی و ترمیم منابع آبی در مرحله پس از مخاصمات مسلحانه

۳–۱–۱ کمک انسان دوستانه در راستای بازسازی و ترمیم منابع آبی

۳–۱–۲ همکاری های زیست محیطی در راستای بازسازی و ترمیم منابع آبی

۳–۱–۳ تعهد به پاکسازی بقایای سلاح ها در راستای بازسازی و ترمیم منابع آبی

۳–۲ تعهد به پاسخگویی ناقضان قواعد حقوقی در مرحله پس از مخاصمات مسلحانه

۳–۲–۱ مسیولیت بین المللی ناقضان قواعد مرتبط به آب در مرحله پس از مخاصمات مسلحانه

۳–۲–۱–۱ مسیولیت بین المللی دولت ها

۳–۲–۱–۲ مسیولیت بین المللی کیفری افراد

۳–۲–۲ سازوکارهای طرح مسیولیت بین المللی و جبران صدمات وارده در مرحله پس از جنگ

۳–۲–۲–۱ دیوان های بین المللی کیفری

۳–۲–۲–۲ سازوکارهای نظارتی بر حقوق بشر

۳–۲–۲–۲–۱ نهادهای نظارتی بر عهدنامه های جهانی حقوق بشر

۳–۲–۲–۲–۲ نهادهای نظارتی بر عهدنامه های منطقه ای حقوق بشر

۳–۲–۲–۲–۳ نهادهای نظارتی سازمان ملل

۳–۲–۲–۲–۴ کمیسیون های حقیقت یاب

نتیجه گیری

منابع و مآخذ

پیوست ها

کلیدواژه ها

• امنیت آب
• امنیت انسانی
• تعهد دولت ها
• حقوق بین الملل
• منابع آبی فرامرزی