بررسی دادرسی مالیاتی در نظام حقوقی ایران بر اساس اصول دادرسی منصفانه

بررسی دادرسی مالیاتی در نظام حقوقی ایران بر اساس اصول دادرسی منصفانه عنوان رساله ای است که توسط محسن شریعتی، با راهنمایی مهدی رضایی و با مشاوره ولی رستمی و علی محمد فلاح زاده در سال ۱۳۹۸ و در مقطع دکتری دانشگاه علامه طباطبایی دفاع گردید.

عنوان	بررسی دادرسی مالیاتی در نظام حقوقی ایران بر اساس اصول دادرسی منصفانه
رشته	حقوق عمومی
دانشجو	محسن شریعتی
استاد راهنما	مهدی رضایی
استاد مشاور	ولی رستمی، علی محمد فلاح زاده
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۸
دانشگاه	دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

دادرسی منصفانه، حقی است شامل موازین یا عناصری که هریک در قالب حق هستند و در این رساله در دادرسی مالیاتی ایران مطالعه و تطبیق داده شد. دادرسی مالیاتی در ایران در دو مرحله مراجع شبه قضایی و قضایی انجام می شود. مراجع شبه قضایی دادرسی مالیاتی عبارتند از هیات حل اختلاف مالیاتی بدوی، هیات حل اختلاف مالیاتی تجدیدنظر، شعب شورای عالی مالیاتی و هیات موضوع ماده ۲۵۱ مکرر قانون مالیات های مستقیم. مراجع قضایی هم برای اشخاص حقیقی و حقوقی حقوق خصوصی، دیوان عدالت اداری و برای دستگاه های اجرایی و سازمان های عمومی، محاکم عمومی دادگستری هستند که به جز دادگاه های عمومی؛ همه مراجع یاد شده مطالعه و تحلیل شدند. موازین دادرسی منصفانه به اسناد حقوق بشری بین المللی بررسی شد و مطابقت آن با حقوق موضوعه نشان داد که استقلال مراجع شبه قضایی به دلیل عدم استقلال ساختاری، اداری و مالی از دستگاه مالیه، محل تردید است، اما استقلال دیوان عدالت فاقد اشکال است. بی طرفی در مراجع شبه قضایی و قضایی کمبود خاصی ندارد، قانونی بودن و ذی صلاح بودن مراجع دادرسی مالیاتی به نحو مطلوبی است. رسیدگی به صورت علنی، وفق قواعد عمومی است. اما به رسیدگی حضوری، مرتبط است و در شعب شورا، هیات ماده ۲۵۱ مکرر ق.م.م. و شعب دیوان عدالت، رسیدگی غیر حضوری است و هم علنی بودن را تحت تاثیر قرار می دهد و هم، اصل تناظر را مخدوش می سازد. اصل تناظر سوای این مهم در هیات های حل اختلاف بدوی و تجدیدنظر به خوبی مراعات شده است. در معیار مهلت معقول رسیدگی و صدور حکم در کل دادرسی مالیاتی، مفادی وجود ندارد، الا اینکه در دیوان عدالت وفق ماده ۵۸ ، ظرف یک هفته از ختم رسیدگی، باید انشای رای نمود که فایده ای ندارد، زیرا مدت رسیدگی مشخص نشده و ضمانت اجرایی هم ندارد. در مورد احترام اعتبار امر مختومه و حق تجدیدنظر خواهی، با توجه به تعدد امکان اعتراض به آرا از جمله وجود شعب شورای عالی مالیاتی و دو مرحله فرجام خواهی در دیوان عدالت، همچنین ماده ۷۹ قانون دیوان؛ این دو معیار مثبت ارزیابی نمی شوند. مستند و مستدل بودن آرا و حق دادخواهی و استماع نیز در مراجع دادرسی مالیاتی، کمبودی ندارد و در برخورداری از وکیل،کارشناس و مترجم نیز، خلا خاصی وجود ندارد و صرفا امکان وکالت غیر وکلای دادگستری می بایست اصلاح شود. هم چنین با توجه به نتیجه پژوهش، پیشنهادهایی برای اصلاح دادرسی مالیاتی با عنایت به معیارهای دادرسی منصفانه ارایه شده است.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب مقدمه

الف– بیان مسیله

ب– اهمیت و ضرورت پژوهش

پ– اهداف پژوهش

ت– سیوال‏های پژوهش

۱– سوال اصلی

۲– سوال های فرعی

ث– فرضیههای پژوهش

۱– فرضیه اصلی

۲– فرضیه های فرعی

۱–۲– فرضیه فرعی اول:

۲–۲– فرضیه فرعی دوم:

ج– پیشینه پژوهش

چ– قلمرو پژوهش

ح– روش پژوهش و گردآوری اطلاعات

خ– سازماندهی پژوهش

فصل اول: مبانی نظری

گفتار اول: مفهوم، اصول و انواع مالیات

بند اول: مفهوم اقتصادی و حقوقی مالیات

الف– مفهوم اقتصادی مالیات

ب– مفهوم حقوقی مالیات

بند دوم– اصول حاکم بر مالیات

الف– اصول اقتصادی مالیات

اول– اصول کلاسیک مالیات

۱–اصل عدالت مالیات

۲– اصل سهولت مالیات

۳– اصل صرفه جویی مالیات

۴– اصل اطمینان مالیات

دوم– اصول نوین مالیات

۱– اصل دخالت مالیات

۲– اصل تصاعدی بودن مالیات

۳– اصل بهای خدمات مالیات

۴– اصل شخصی سازی مالیات

ب– اصول حقوقی مالیات

اول– اصل قانونی بودن مالیات

دوم– اصل برابری افراد در برابر مالیات

سوم– اصل محرمانه بودن اطلاعات مودیان مالیاتی

بند سوم– مالیات‏های مستقیم و غیر مستقیم

الف– مفهوم مالیات‏های مستقیم و غیر مستقیم

ب– مزایا و معایب مالیات‏های مستقیم و غیر مستقیم نسبت به یکدیگر

اول– مزایا و معایب مالیات‏های مستقیم

۱–ثبات بازده:

۲– کشش قانونی بالاتر مالیات مستقیم، نسبت به قانون غیرمستقیم:

۳– عادلانه بودن

۴– هشیار سازی

دوم– مزایا و معایب مالیات‏های غیر مستقیم

۱– بازده بزرگ

۲– سهولت پرداخت

۳– کشش اقتصادی

۴– سرعت در پرداخت

سوم– موضوعات مالیات‏های مستقیم و غیرمستقیم

۱– مالیات‏های مستقیم: مالیات بر درآمد و دارایی

۱–۱– مالیات بر درآمد

۲–۱– مالیات بر دارایی

۲– مالیات‏های غیرمستقیم: مالیات بر مصرف

گفتار دوم– مفهوم، مبانی و انواع مراجع شبه قضایی

بند اول– مفهوم و مبانی مراجع شبه قضایی

اول– معنای مراجع شبه قضایی

دوم– مبانی مراجع شبه قضایی

۱– رسیدگی تخصصی توسط کارشناسان

۲– سرعت در دادرسی

۳– لحاظ نمودن مقتضیات اداری و اجرایی

۴– سیاست قضا زدایی و کیفر زدایی

بند دوم– ویژگی‏های مراجع شبه قضایی

الف– قانونی بودن تاسیس و فعالیت

ب– تشکیلات وابسته به دستگاههای اجرایی

ج– آیین دادرسی خاص

د– صلاحیت خاص ۵۰ ه– ترافعی بودن صلاحیت

و– اداره و مردم: طرفین دعوا

ز– خارج از سازمان قضایی بودن

گفتار سوم– مفهوم و ضوابط دادرسی منصفانه

بند اول–مفهوم دادرسی منصفانه

الف– مفهوم دادرسی

ب– مفاهیم عدالت و انصاف

اول– مفهوم عدالت

دوم– مفهوم منصفانه

ج– مفهوم دادرسی منصفانه

بند دوم– مبانی دادرسی منصفانه:اصول کلی حقوقی

اول– کلی بودن

دوم– دایمی بودن

سوم– ارزشی بودن

چهارم– تفاوت از تشریفات دادرسی

۱– تفاوت در خاستگاه و مبانی

۲– تفاوت در ویژگی‏ها

فصل دوم– معیارهای نهادی دادرسی منصفانه در دادرسی مالیاتی ایران

گفتار نخست– تحلیل قانونی و ذی صلاح بودن مراجع دادرسی مالیاتی ایران

بند اول– رعایت سنجه قانونی بودن مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد قانونی بودن مراجع دادرسی

ب– قانونی بودن مراجع دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– قانونی بودن مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– قانونی بودن دیوان عدالت در دعاوی مالیاتی

بند دوم– رعایت سنجه صلاحیت مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم صلاحیت مراجع دادرسی

ب– صلاحیت مراجع دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– صلاحیت مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– صلاحیت دیوان عدالت در رسیدگی به دعاوی مالیاتی

گفتار دوم– تحلیل معیارهای استقلال و بی طرفی مراجع دادرسی مالیاتی ایران

بند اول– رعایت سنجه مستقل بودن مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد استقلال مراجع دادرسی

ب– جنبه‏های استقلال قضایی

اول– بعد بیرونی استقلال قضایی

دوم– بعد درونی استقلال قضایی

ب– استقلال مراجع دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– استقلال مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– استقلال دیوان عدالت در رسیدگی به دعاوی مالیاتی

اول– استقلال شخصی قضات دیوان عدالت اداری

دوم – مصونیت قضایی قضات دیوان

سوم– ممنوعیت فعالیت سیاسی

چهارم– ممنوعیت تصدی بیش از یک شغل

بند دوم– رعایت سنجه بی طرفی مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد بی طرفی مراجع دادرسی

ب– بی طرفی مراجع دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– بی طرفی اعضای مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– بی طرفی قضات دیوان عدالت در دعاوی مالیاتی

گفتار سوم– تحلیل معیارهای علنی و حضوری بودن مراجع دادرسی مالیاتی ایران

بند اول– رعایت سنجه علنی بودن مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد علنی بودن مراجع دادرسی

اول– شرط علنی بودن رسیدگی در مرحله تجدیدنظرخواهی

دوم– امکان انتشار جریان دادرسی

ب– علنی بودن مراجع دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– علنی بودن مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– رسیدگی علنی دیوان عدالت در دعاوی مالیاتی

بند دوم– رعایت سنجه حضوری بودن دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد حضوری بودن دادرسی

ب– حضوری بودن دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– حضوری بودن دادرسی در مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– حضوری بودن دادرسی دیوان عدالت در دعاوی مالیاتی

اول– غیرحضوری بودن رسیدگی دیوان در مراحل بدوی و تجدیدنظر

دوم– جلب و ورود ثالث و غیر حضوری بودن

سوم– اعمال ماده

قانون دیوان و غیرحضوری بودن رسیدگی

فصل سوم– معیارهای منصفانه بودن ترتیب رسیدگی در دادرسی مالیاتی ایران

گفتار نخست– تحلیل اصل تناظر در دادرسی مالیاتی ایران و مستند و مستدل بودن آرا

بند اول– رعایت معیار اصل تناظر در رسیدگی مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد اصل تناظر در رسیدگی مراجع دادرسی

ب– اصل تناظر در رسیدگی مراجع دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– اصل تناظر در رسیدگی مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– اصل تناظر در رسیدگی به دعاوی مالیاتی در دیوان عدالت

بند دوم– رعایت معیار دسترسی به اطلاعات، اسناد و منابع حقوقی در مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم دسترسی به اطلاعات، اسناد و منابع حقوقی در رسیدگی مراجع دادرسی

ب– دسترسی به اطلاعات، اسناد و منابع حقوقی مراجع دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– دسترسی به اطلاعات، اسناد و منابع حقوقی در مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

اول– دسترسی به اطلاعات و مدارک

دوم– دسترسی به منابع حقوقی

د– دسترسی به اطلاعات، اسناد و منابع حقوقی دعاوی مالیاتی در دیوان عدالت

بند سوم– رعایت معیارهای مستند و مستدل بودن آرای مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم مستند و مستدل بودن آرای مراجع دادرسی

ب– مستند و مستدل بودن آرای مراجع دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– مستند و مستدل بودن آرای مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– مستند و مستدل بودن آرای دیوان عدالت در دعاوی مالیاتی ایران

اول– ذکر جهات رای توسط قاضی دیوان

دوم– دلایل و جهات تجدیدنظرخواهی

گفتار دوم– تحلیل حق اعتراض و مهلت معقول رسیدگی در مراجع دادرسی مالیاتی ایران

بند اول– رعایت سنجه تجدیدنظرخواهی در مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد تجدیدنظرخواهی در مراجع دادرسی

ب– تجدیدنظرخواهی از آرای مراجع دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– تجدیدنظرخواهی از آرای مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– تجدیدنظرخواهی از آرای دیوان عدالت در دعاوی مالیاتی

بند دوم– رعایت سنجه منع رسیدگی مجدد در مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد اعتبار امر مختومه در آرای مراجع دادرسی

ب– اعتبار امر مختومه آرای مراجع دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– اعتبار امر مختومه آرای مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– اعتبار امر مختومه آرای دیوان عدالت در دعاوی مالیاتی

اول– وحدت اصحاب دعوا در دعوای مالیاتی

دوم– شرط وحدت سبب در دعوای مالیاتی در دیوان

سوم– شرط وحدت موضوع در دعوای مالیاتی در دیوان

چهارم– استثنای اعتبار امر مختوم در دیوان

بند سوم– رعایت سنجه مهلت معقول رسیدگی در مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد مهلت معقول رسیدگی در مراجع دادرسی

ب– مهلت معقول رسیدگی در مراجع دادرسی در اسناد حقوق بشر

ج– مهلت معقول رسیدگی در مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

اول– مهلتی برای مصالحه

دوم– مدت زمان رسیدگی معقول

سوم– معقول و منصفانه بودن مواعد

چهارم– مرور زمان

پنجم– رسیدگی خارج از نوبت

د– مهلت معقول رسیدگی به دعاوی مالیاتی در دیوان عدالت

اول– زمان متعارف برای اقامه دعوای اداری در دیوان

دوم– زمان متعارف و منطقی برای رسیدگی

گفتار سوم– تحلیل معیارهای برخورداری از وکیل، کارشناس و مترجم در مراجع دادرسی مالیاتی ایران

بند اول– رعایت سنجه برخورداری از وکیل در مراجع دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد دسترسی به وکیل در مراجع دادرسی

ب– دسترسی به وکیل در اسناد حقوق بشر

ج– دسترسی به وکیل در مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– دسترسی به وکیل در دعاوی مالیاتی در دیوان عدالت

اول–انحصار وکالت به وکلای رسمی دادگستری

دوم– مساعدت، معاضدت و حمایت حقوقی

بند دوم– رعایت سنجه برخورداری از کارشناس در دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد دسترسی به کارشناس در دادرسی

ب– دسترسی به کارشناس در اسناد حقوق بشر

ج– دسترسی به کارشناس در مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– دسترسی به کارشناس در دعاوی مالیاتی در دیوان عدالت

بند سوم– رعایت سنجه برخورداری از مترجم در دادرسی مالیاتی

الف– مفهوم و ابعاد دسترسی به مترجم در دادرسی

ب– دسترسی به مترجم در اسناد حقوق بشر

ج– دسترسی به مترجم در مراجع شبه قضایی مالیاتی ایران

د– دسترسی به مترجم در دعاوی مالیاتی در دیوان عدالت

گفتار چهارم– تحلیل معیار حق بر دادخواهی در مراجع دادرسی مالیاتی ایران

بند اول– مفهوم و ابعاد حق بر دادخواهی در مراجع دادرسی

بند دوم– حق بر دادخواهی در اسناد حقوق بشر

بند سوم– حق بر دادخواهی در مراجع شبه قضایی مالیاتی

بند چهارم– حق بر دادخواهی دعاوی مالیاتی در دیوان عدالت

گفتار پنجم– تحلیل معیار حق بر استماع در مراجع دادرسی مالیاتی ایران

بند اول– مفهوم و ابعاد حق بر استماع در مراجع دادرسی

بند دوم– حق بر استماع در اسناد حقوق بشر

بند سوم– حق بر استماع در مراجع شبه قضایی مالیاتی

بند چهارم– حق بر استماع دعاوی مالیاتی در دیوان عدالت

نتیجه‏گیری

پیشنهادها

فهرست منابع

کلیدواژه ها

• مالیات
• دادرسی مالیاتی