بررسی فقهی حقوقی سیاست جنایی واکنشی جمهوری اسلامی ایران در مورد اطفال و نوجوانان بزهکار

بررسی فقهی_حقوقی سیاست جنایی واکنشی جمهوری اسلامی ایران در مورد اطفال و نوجوانان بزهکار عنوان رساله ای است که توسط نرگس ایزدی، با راهنمایی غلامحسین الهام و مجید قورچی بیگی و با مشاوره محمود عباسی در سال ۱۴۰۰ و در مقطع دکتری دانشگاه خوارزمی دفاع گردید.

عنوان	بررسی فقهی_حقوقی سیاست جنایی واکنشی جمهوری اسلامی ایران در مورد اطفال و نوجوانان بزهکار
رشته	فقه و حقوق جزا
دانشجو	نرگس ایزدی
استاد راهنما	غلامحسین الهام، مجید قورچی بیگی
استاد مشاور	محمود عباسی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۰
دانشگاه	دانشگاه خوارزمی

چکیده

إتخاذ سیاست جنایی واکنشی رشد دهنده و کارآمد در مواجهه با اطفال و نوجوانانی که به اقتضای شرایط نابسامان زندگی وعوامل مشابه، ناقض قوانین جزایی می گردند، گامی موثر درجهت بازسازگاری آنان و تحقق عدالت اجتماعی است. این امر، مستلزم رویکردی اصلاحی – تربیتی و رشد مدار است که با لحاظ کرامت انسانی و مصالح عالیه کودک و نوجوان، کجروی او را اصلاح و آینده روشن او را تضمین نماید. هدف این پژوهش ارزیابی کارآمدی سیاست جنایی واکنشی ج. ا. ایران نسبت به اطفال و نوجوانان ناقض قوانین جزایی و بررسی نقش بازدارندگی وآرامش روانی واکنش های قانونی است. این پژوهش، براساس هدف، بنیادی – کاربردی و براساس روش، به تناسب ماهیت آن، درفصل های نخست ودوم توصیفی – تحلیلی و درفصل های سوم وچهارم توصیفی – پیمایشی است و روش گردآوری داده ها در پژوهش ترکیبی حاضر آمیخته می باشد. در بعد کیفی، جامعه پژوهش شامل(۲۱) استاد صاحبنظرحقوقی، (۱۷) قاضی رسیدگی کننده به جرایم اطفال و نوجوانان، (۱۱) مقام ارشد قوه قضاییه و کانون های اصلاح و تربیت تهران و کرمان می باشد.استخراج و تحلیل داده ها ، از طریق تکمیل پرسشنامه طیف لیکرت پنج گزینه ای و مصاحبه با ارسال سوالات باز پاسخ انجام و تجزیه و تحلیل داده ها بر اساس هر دو روش تحلیل کیفی و کمی با استفاده از نرم افزار( Spss ) و ( Excel) صورت گرفت. یافته ها ی این پژوهش حکایت از اشکالات ساختاری و مبنایی قوانین و مقررات جزایی ج.ا. ایران نسبت به اطفال و نوجوانان بزهکار دارد؛ ازجمله فقدان میزان بازدارندگی لازم این قوانین، وجود پارادایم های فکری نامتجانس با موضوع در قانون ، عدم تنوع مجازاتها در مورد نوجوانان بزهکار و محدودیت اختیارات قاضی در انتخاب مجازات متناسب و عادلانه. همچنین تفاوت مبنایی برخی واکنش های تعیین شده قوانین جزایی با مبانی تعیین شده تربیت اسلامی، فاصله معنادار وضعیت موجود با وضعیت مطلوب را ترسیم می نماید. از مهم ترین دستاوردهای رساله حاضر، این که، مواضع دوگانه قانونگذار در إتخاذ رویکرد اصلاحی و تربیتی و گاه رویکرد تنبیهی و سرکوب گرایانه درقوانین جزایی اطفال و نوجوانان، حاکی از سهو و تسامح قانونگذار نیست ، بلکه حاکی از فقدان تفکر سیستمی است و لذا راه برون رفت از این معضل، حاکمیت تفکر سیستمی وبرقرای استراتژی های آن در سیاست جنایی نسبت به اطفال و نوجوانان می باشد. همچنین ارایه نظریه مداخله عند الاقتضاء حاکمیت ، از جلوه های بداعت پژوهش حاضر است ونتیجه دیگر این که رویکرد سازگار سیاست جنایی واکنشی ج.ا.ا. نسبت به اطفال ونوجوانان با زیرساخت های قانونی، إتخاذ رویکرد بینابین رویکرد بازدارندگی و رویکرد اصلاحی است که هم با مبانی رشد دهنده تربیت اسلامی سازگار است وهم با پیمان نامه حقوق کودک ( CRC) که به دلیل تصویب پذیرش آن توسط مجلس شورای اسلامی درسال (۱۳۷۲)، نسبت به جمهوری اسلامی ایران نیز لازم الاجرا می باشد.

ساختار و فهرست رساله

فصل نخست – کلیات پژوهش

۱–۱ مقدمه ۲۲ ۱–۲ بیان مسیله ۲۳ ۱–۳ سوال های پژوهش ۲۷ ۱–۳–۱ سوال های اصلی ۲۷ ۱–۳–۲ سوال های فرعی ۲۷ ۱–۴ فرضیه های پژوهش ۲۸ ۱– ۵ اهداف پژوهش ۲۸ ۱–۶ ضرورت پژوهش ۲۹ ۱–۷ نوآوری پژوهش ۳۰ ۱–۸ پیشینه پژوهش ۳۳ ۱–۹ ساختار پژوهش ۳۵ ۱–۱۰ محدودیت های پژوهش ۳۸ فصل دوم: مبانی نظری ۳۹ طرح مطالب ۴۰ ۲–۱ مبانی نظری مفاهیم کلیدی ۴۰ ۲–۱–۱ سیاست جنایی ۴۰ ۲–۱–۱–۱ تبیین سیاست جنایی ۴۱ ۲–۱–۱–۲ تمایز سیاست جنایی با سیاست کیفری ۴۲ ۲–۱–۲ اطفال و نوجوانان ۴۴ ۱–۲–۱–۲ مبانی نظری مفهوم اطفال ۴۴ ۲–۱–۲–۲ مبانی نظری مفهوم نوجوانان ۴۵ ۲–۱–۳ مصلحت ۴۶ ۲–۱–۴ نظم عمومی ۴۷ ۲–۱–۵ حاکمیت–دولت ۴۷ ۲–۱–۶ کرامت ۴۸ ۲–۱–۷ عدالت ۴۹ ۲–۲ مبانی نظری قانونی قبل از انقلاب اسلامی ۵۰ ۲–۲–۱ دوران قبل از تصویب قانون مجازات عمومی (۱۳۰۴) ۵۱ ۲–۲–۲ تصویب قانون مجازات عمومی( ۱۳۰۴) ۵۱ ۳–۲–۲ تصویب قانون تشکیل دادگاه اطفال بزهکار (۱۳۳۸) ۵۲ ۴–۲–۲ تصویب قانون مجازات عمومی ( ۱۳۵۲) ۵۳ ۳–۲ مبانی نظری قانونی بعد از انقلاب اسلامی ۵۴ ۱–۳–۲ مبانی نظری واکنش های قوانین جزایی نسبت به اطفال و نوجوانان ۵۴ ۲–۳–۲ واکنش قانونی نسبت به ارتکاب جرایم تعزیری اطفال و نوجوانان ۵۵ ۱–۲–۳–۲ رده بندی اطفال و نوجوانان در جرایم تعزیری ۵۵ ۱–۱–۲–۳–۲ دسته نخست – اطفال نابالغ ۵۵ الف تاملی در سن بلوغ ۵۶ ب تاملی در عدم لحاظ واکنش جزایی نسبت به کودکان کمتر از نه سال ۵۷ ۲–۱–۲–۳–۲ دسته دوم – اطفال نه تا پانزده سال تمام شمسی ۵۷ الف اشکال های وارد بر ماده (۸۸) ق م ا ۵۸ ب اطفال نه تا دوازده سال مرتکب جرم تعزیری ۵۹ پ اطفال و نوجوانان دوازده تا پانزده سال مرتکب جرم تعزیری ۶۰ ۳–۱–۲–۳–۲ دسته سوم – نوجوانان پانزده تا هجده سال تمام شمسی ۶۱ ۲–۲–۳–۲ نمونه آراء محاکم– سرقت مستوجب تعزیر ۶۲ ۳–۲–۳–۲ نمونه آراء محاکم– نگهداری و فروش مواد مخدر ۶۳ ۴–۲–۳–۲ نمونه آراء محاکم– سرقت تعزیری گوشی تلفن همراه از طریق قاپیدن ۶۴ ۵–۲–۳–۲ تدوین نموداری واکنش قانونی نسبت به ارتکاب جرایم تعزیری اطفال و نوجوانان ۶۶ ۳–۳–۲ واکنش قانونی نسبت به جرایم مستوجب حدود و قصاص اطفال و نوجوانان ۶۸ ۲–۳–۳–۱ رده بندی اطفال و نوجوانان در جرایم مستوجب حدود و قصاص ۶۸ الف دسته نخست – افراد بالغ کمتر از هجده سال ۶۸ ب دسته دوم نابالغ دوازده تا پانزده سال قمری ۶۹ پ دسته سوم نابالغ کمتر از دوازه سال ۶۹ ت دسته چهارم – صغیر غیر ممیز اکراه شونده در قتل ۷۰ ث دسته پنجم – صغیر ممیز اکراه شونده در قتل ۷۰ ۲–۳–۳–۲ مهم ترین اشکال های وارد بر ماده (۹۱) ق م ا ۷۰ ۲–۳–۳–۳ تدوین نموداری واکنش قانونی نسبت به جرایم مستوجب حدود و قصاص اطفال و نوجوانان ۷۲ ۲–۳–۴ واکنش قانونی نسبت به جرایم مستلزم دیه اطفال و نوجوانان ۷۴ ۲–۳–۴–۱ مسیولیت پرداخت دیه ۷۴ ۲–۳–۴–۲ نمونه آراء محاکم– ضرب و جرح عمدی ۷۵ ۳–۴–۳–۲ نمونه آراء محاکم– تصادف جرحی، فاقد گواهینامه ۷۶ ۴–۴–۳–۲ تدوین نموداری واکنش قانونی نسبت به جرایم مستلزم دیه اطفال و نوجوانان ۷۷ ۲–۳–۵ مبانی نظری حاکم بر اطفال و نوجوانان در قانون مجازات اسلامی ۷۷ ۱–۵–۳–۲ کلیات حاکم بر اطفال و نوجوانان در قانون مجازات اسلامی ۷۸ ۲–۵–۳–۲ تدوین نموداری مبانی نظری حاکم بر اطفال و نوجوانان در قانون مجازات اسلامی ۸۱ ۲–۳–۶ مبانی قانونی حاکم بر دادرسی اطفال و نوجوانان ۸۲ ۲–۳–۶–۱ کلیات حاکم بر دادرسی اطفال و نوجوانان ۸۲ ۲–۳–۶–۲ مبانی قانونی حاکم بر دادرسی اطفال و نوجوانان ۸۴ ۲–۳–۷ الزامات رسیدگی به اعمال مجرمانه اطفال و نوجوانان در قانون حمایت از اطفال و نوجوانان ۸۶ ۱–۷–۳–۲ کلیات رسیدگی به اعمال مجرمانه اطفال و نوجوانان در قانون حمایت از اطفال و نوجوانان ۸۶ ۲–۷–۳–۲ تدوین نموداری الزامات رسیدگی به اعمال مجرمانه اطفال و نوجوانان در قانون حمایت از اطفال و نوجوانان ۹۰ ۲–۴ مبانی نظری در عرصه بین المللی (گزارش های جهانی) ۹۵ ۱–۴–۲ مهم ترین مشکلات حبس کودکان ۹۷ ۲–۴–۲ مراقبت های جایگزین ۹۸ ۳–۴–۲ عدم پایش و نظارت کافی بر مراکز مراقبت و حبس کودکان ۱۰۰ ۴–۴–۲ خلاءهای کنوانسیون حقوق کودک ۱۰۱ ۲–۵ تنبیه ، تادیب و هدف آنها در واکنش های جزایی اطفال و نوجوانان ۱۰۲ ۲–۵–۱ تنبیه در واکنش های جزایی اطفال و نوجوانان ۱۰۳ ۲–۵–۲ تادیب در واکنش های جزایی اطفال و نوجوانان ۱۰۳ ۳–۵–۲ حدود تادیب ۱۰۴ ۴–۵–۲ هدف تنبیه و تادیب اطفال و نوجوانان ناقض قوانین جزایی ۱۰۴ فصل سوم: روش شناسی پژوهش ۱۰۷ طرح مطالب ۱۰۸ ۳–۱ چهارچوب نظری روش شناسی پژوهش ۱۰۸ ۳–۲ روش پژوهش ۱۰۹ ۳–۳ جهت گیری پژوهش ۱۱۰ ۳–۴ ابزارهای گردآوری داده ها ۱۱۱ ۱–۴–۳ منابع کتابخانه ای فقهی – حقوقی ۱۱۱ ۳–۴–۲ نسخه های الکترونیکی منابع ۱۱۱ ۳–۴–۳ مصاحبه با دکترین وتیوریسین های حقوقی و صاحب نظران ۱۱۱ ۴–۴–۳ پرسشنامه پنج گزینه ای طیف لیکرت – سوالات بسته پاسخ ۱۱۱ ۳–۴–۵ پرسشنامه – سوالات باز پاسخ ۱۱۱ ۳–۴–۶ نشست های تخصصی مجازی برخط ۱۱۱ ۳–۴–۷ تحلیل محتوا ۱۱۱ ۳–۴–۸ مشاهده ۱۱۱ ۳–۵ روش گردآوری داده ها ۱۱۱ ۳–۶ جامعه پژوهش ۱۱۲ ۳–۷ فرایند پژوهش ۱۱۲ ۱–۷–۳ گام نخست – سامان بخشی سوال پژوهش ۱۱۳ ۳–۷–۲ گام دوم – جستجو و انتخاب متون مناسب ۱۱۳ ۳–۷–۳ گام سوم – بررسی نظام مند ادبیات فقهی – حقوقی ۱۱۳ ۳–۷–۴ گام چهارم – تنظیم پرسشنامه و تنظیم پروتکل مصاحبه ۱۱۴ ۳–۷–۵ گام پنجم – تنظیم و ارایه جدول های واکنش های جزایی ۱۱۴ ۳–۷–۶ گام ششم – مصاحبه و تکمیل پرسش نامه ها ۱۱۴ ۳–۷–۷ گام هفتم – کدگذاری پرسشنامه ها و تقسیم بندی آنها ۱۱۵ ۳–۷–۸ گام هشتم – تنظیم و تدوین پرسشنامه و سوالات باز پاسخ مرحله دوم ۱۱۶ ۳–۷–۹ گام نهم – استخراج و تحلیل داده ها ۱۱۷ ۳–۷–۱۰ گام دهم – کاربست نتایج مطالعات کتابخانه ای در بحث و نتیجه گیری ۱۱۷ فصل چهارم: تج–زی–ه و تحل–یل داده ه–ا ۱۱۸ طرح مطالب ۱۱۹ ۱–۴ تدوین نموداری یافته های کمی پژوهش ۱۱۹ ۲–۴ یافته های کیفی پژوهش ۱۵۱ ۱–۲–۴ یافته های کیفی سوال باز پاسخ نخست ۱۵۱ ۱–۱–۲–۴ اشکال های بعد مبانی ۱۵۲ ۴–۲–۱–۱–۱ فقدان نگاه تخصصی در تعاریف و پیامدها ۱۵۲ ۴–۲–۱–۱–۲ سایه پارادایم های فکری نامتجانس با موضوع ۱۵۲ ۲–۱–۲–۴ اشکال های بعد قانونی – اجرایی ۱۵۳ ۴–۲–۱–۲–۱ اشکالات از نظر محتوایی ۱۵۳ ۴–۲–۱–۲–۲ اشکالات از نظر ساختاری ۱۵۴ الف عدم شفافیت قانونی ۱۵۵ ب مغایرت هدف با محتوای قانونی ۱۵۵ پ ایراد سن مسیولیت کیفری ۱۵۶ ۲–۲–۴ یافته های کیفی سوال باز پاسخ دوم ۱۵۶ ۱–۲–۲–۴ رویکرد عدالت ترمیمی ۱۵۷ ۲–۲–۲–۴ رویکرد پیشگیرانه و بازدارنده ۱۵۷ ۳–۲–۲–۴ رویکرد حمایتی – اصلاحی ۱۵۸ ۳–۲–۴ یافته های کیفی سوال بازپاسخ سوم ۱۶۱ فصل پنجم: ب–ح–ث و نتی–ج––ه گ–یری ۱۶۴ طرح مطالب ۱۶۵ ۱–۵ محدوده و ساختار مبنایی بحث و نتیجه گیری ۱۶۵ ۲–۵ واکنش جزایی نگهداری و حبس اطفال و نوجوانان – در جهت اثبات فرضیه نخست ۱۶۶ ۵–۲–۱ آسیب های واکنش قانونی نگهداری و حبس اطفال و نوجوان ۱۶۷ ۵–۲–۱–۱ آسیب روحی – عاطفی ۱۶۷ ۵–۲–۱–۲ آسیب های اقتصادی ۱۶۷ ۵–۲–۱–۳ آسیب های اخلاقی – فرهنگی – اجتماعی ۱۶۸ ۵–۲–۲ حبس و نگهداری کودکان از منظر تربیتی ۱۶۹ ۱–۲–۲–۵ پرهیز ۱۶۹ ۲–۲–۲–۵ حضور ۱۷۰ ۵–۲–۳ جایگزین های حبس اطفال و نوجوان ۱۷۰ ۵–۲–۴ اصول حاکم بر جایگزین های حبس اطفال و نوجوانان ۱۷۳ ۵–۲–۵ پاسخ های فرصت بخش حکومت مبتنی بر دادرسی افتراقی ۱۷۳ ۳–۵ واکنش های جزایی و فشارروانی – درجهت اثبات فرضیه نخست ۱۷۴ ۵–۳–۱ ضرورت توجه به فشار روانی در واکنش های جزایی ۱۷۵ ۵–۳–۱–۱ تبیین فشار روانی ۱۷۵ ۵–۳–۱–۲ وقایع پرفشار و عوامل فشار روانی ۱۷۶ ۵–۳–۲ واکنش به فشار روانی ۱۷۷ ۵–۳–۳ مدارا و مهارت های کنار آمدن با فشار روانی ۱۷۹ ۵–۳–۳–۱ مدارای مشکل مدار ۱۸۰ ۵–۳–۳–۲ مدارای هیجان مدار ۱۸۰ ۵–۳–۴ ساز و کارهای دفاعی در حکم مدارای هیجان مدار ۱۸۱ ۵–۴ واکنش های جزایی و مداخله حاکمیت – درجهت اثبات فرضیه دوم ۱۸۲ ۵–۴–۱ مبانی مسیولیت حاکمیت نسبت به اطفال و نوجوانان ناقض قوانین جزایی ۱۸۲ ۵–۴–۱–۱ عمومات و اطلاقات ادله ۱۸۲ ۵–۴–۱–۲ غبطه اطفال و نوجوانان ۱۸۴ ۵–۴–۱–۳ حفظ نظم عمومی ۱۸۴ ۲–۴–۵ مولفه های قانونی مسیولیت حاکمیت نسبت به ناقضان قوانین جزایی ۱۸۵ ۵–۴–۳ ملاک حمایت حاکمیت از کودکان و نوجوانان ناقض قوانین جزایی ۱۸۸ ۵–۴–۴ تدابیر حمایتی – جزایی مبتنی بر ساز و کار مسیولیت حاکمیت ۱۸۹ ۵–۴–۴–۱ تدابیر حمایتی کوتاه مدت ۱۸۹ ۵–۴–۴–۲ تدابیر حمایتی دراز مدت و اقدامات تامینی ۱۸۹ ۵–۴–۴–۳ تدابیر حمایتی دایمی و وضعیت سرپرستی ۱۹۰ ۵–۴–۵ حمایت از کودکان و نوجوانان ناقض قوانین جزایی در فقه ۱۹۰ ۵–۴–۶ تدوین نموداری نظرات دکترین حقوقی ۱۹۲ ۵–۵ واکنش های جزایی و تجری – درجهت اثبات فرضیه دوم ۱۹۹ ۵–۵–۱ تبیین مفاهیم ۲۰۱ ۵–۵–۱–۱ تجری ۲۰۱ ۵–۵–۱–۲ نوجوانان سرکش و ستیزه جو (ODD) ۲۰۱ ۵–۵–۱–۳ پیشگیری ثانویه ۲۰۲ ۵–۵–۲ خاستگاه تجری در اصول ۲۰۲ ۵–۵–۳ تضارب آراء دکترین در تجری ۲۰۳ ۵–۵–۴ خاستگاه تجری در حقوق جزای عمومی ۲۰۸ ۵–۵–۵ خاستگاه تجری در حقوق جزای اختصاصی ۲۰۹ ۵–۵–۵–۱ ارتباط مفهومی تجری با جرم عقیم، جرم محال و شروع به جرم ۲۱۰ ۵–۵–۵–۲ جرم عقیم و تجری ۲۱۰ ۵–۵–۵–۳ جرم محال و تجری ۲۱۱ ۵–۵–۵–۴ شروع به جرم و تجری ۲۱۳ ۵–۵–۶ نقد و بررسی تحولات قانونی ۲۱۴ ۵–۵–۷ نمونه آراء محاکم– ضرب و جرح عمدی– بیم تجری ۲۱۵ ۸–۵–۵ تجری و نوجوانان ناقض قوانین جزایی ۲۱۶ ۶–۵ نتیج–ه گ–یری ۲۱۹ ۵–۷ پیشنهادهای اجرایی ۲۲۸ ۵–۸ پیشنهادهای پژوهشی ۲۳۰ منابع و مآخذ ۲۳۲ ۱ منابع فارسی ۲۳۲ الف کتب ۲۳۲ ب رساله ها و مقاله ها ۲۳۹ پ منابع نوری– نشست های تخصصی مجازی ۲۴۴ ت قوانین و مقررات ۲۴۵ ۲ منابع عربی ۲۴۶ ۳ منابع انگلیسی ۲۵۰ منابعی جهت مطالعه بیشتر ۲۵۲ پیوست ۲۵۷

کلیدواژه ها

• سیاست جنایی
• اطفال
• نوجوانان
• مصلحت
• حاکمیت
• فشار روانی
• حبس