تحلیلِ عملکردِ دادسراها و دادگاه های کیفری ایران در پرتو رویکرد حل مسیله

تحلیلِ عملکردِ دادسراها و دادگاه های کیفری ایران در پرتو رویکرد حل مسیله عنوان رساله ای است که توسط علی عزیزی، با راهنمایی محمد فرجیها و محمود صابر و با مشاوره علی حسین نجفی ابرندآبادی و سید درید موسوی مجاب در سال ۱۳۹۹ و در مقطع دکتری دانشگاه تربیت مدرس دفاع گردید.

عنوان	تحلیلِ عملکردِ دادسراها و دادگاه های کیفری ایران در پرتو رویکرد حل مسیله
رشته	حقوق کیفری و جرم شناسی
دانشجو	علی عزیزی
استاد راهنما	محمد فرجیها، محمود صابر
استاد مشاور	علی حسین نجفی ابرندآبادی، سید درید موسوی مجاب
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۹
دانشگاه	دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

در پیِ عوامل مختلفی مانند عدمِ کارایی مجازات، جریانی گسترده در نظام قضایی کامن لا به سویِ استفاده از روش هایی جامع و بهینه تر پدید آمد که زیر نام عدالت غیرترافعی یا جنبش حقوقی فراگیر مشهور شد. دراین راستا گروهی از دادگاه های نوآورانه با رویکرد درمانی و حل مسیله در تلاش برای رفعِ مشکلات زیربنایی متهمان، بزه دیدگان و افزایشِ آثارِ درمانی و کاهش آثار ضدِدرمانیِ قوانین، احکام و تصمیمات قضایی شکل گرفتند که عموما دادگاه های حل مسیله و یا دادگاه های عدالت مشارکتی نامیده می شوند. این دادگاه ها از روش هایِ درمانیِ بالینی ، حقوق درمان مدار ، عدالت ترمیمی و عدالت رویه ای برای نیل به اهداف خود بهره می برند. رویکرد مزبور در نظام حقوقی کامن لا ظهور و تکامل یافته است لیکن در برخی از زمینه ها قابلیت انتقال به سایر نظام هایِ حقوقی را دارد، لذا این رساله ضمن معرفی رویکرد حل مسیله به نظام حقوقی ایران و بهره گیری از نوآوری هایِ نظام هایِ پیشرو مانند آمریکا، کانادا، استرالیا و انگلیس، هدف خود را شناساییِ ظرفیت های قانونی و قضاییِ حل مسیله در نظام حقوقی ایران، تحلیل عملکرد دادسراها و دادگاه های کیفری ایران از منظرِ این رویکرد و نهایتا ارایه ی الگوی بومی شده ای از حل مسیله برای مراجع قضاییِ کیفری قرار داده است. روش: این پژوهش به لحاظِ هدف، کاربردیِ عملی ، به لحاظِ نوع، کیفی و به لحاظِ روش، اصولا توصیفی–تحلیلی است اما به تناسبِ برخی فصول، از شیوه های کمی و مطالعات تاریخی نیز استفاده شده است. برای جمع آوری اطلاعات از روش تجزیه و تحلیلِ اسناد و مدارک و مقررات داخلی و خارجی، ۲۶۰ پرونده و رای قضایی، مشاهده و مصاحبه های عمیق با ۴۶ نفر از قضات، وکلاء، متهمان و متخصصانِ مربوطه استفاده شده است. یافته ها: در نظام قضایی ایران ظرفیت هایِ متعدد قانونی و قضایی از اصول حل مسیله به طور پراکنده قابل استخراج است و بارزترین نمونه از دادگاه های اختصاصیِ حل مسیله را می توان طرحِ آزمایشی دادگاه درمان مدار موادمخدر و دادگاه های اطفال و نوجوانان دانست. کاربستِ اصول حل مسیله در دادگاه های کیفریِ فعلی به شیوه درمانِ دادگاه مدار امکان پذیر است و در برخی موارد موجبِ افزایشِ اثربخشیِ فرایند و رسیدگیِ کیفری می شود لیکن چالش های متعددِ ساختاری و رویه ای نیز وجود دارد. همچنین در طرح آزمایشیِ دادگاه درمان مدار موادمخدر ایران، اقتباسِ کامل و بومی شده ای از الگویِ کامن لایی آن صورت نپذیرفته، اصول و شاخص های حل مسیله و نیز ظرفیت های قانونیِ ایران مغفول مانده و طرح مزبور مطابق اسناد مربوطه نیز به مرحله اجرا درنیامده است. نتایج: اگرچه اِعمال اصول و شاخص های حل مسیله در بطن دادسرا و دادگاه های کیفری سنتی ایران می تواند در برخی موارد به شکستِ درمان یا عدمِ حل مسیله بینجامد، لیکن دراکثرِ موارد می تواند به آثار مثبت زیر منجر شود: حلِ کاملِ مشکل؛ رفعِ بخشی از مشکل و امکان پذیر نمودنِ اِعمال نهادهای اصلاحی–ارفاقی؛ کنترلِ مشکل؛ کاهش نتایجِ ضدِدرمانی قوانین و افزایشِ کیفیت و اثربخشیِ دادرسی. الگوی مطلوب حل مسیله برای نظام قضایی ایران نیز در برخی موضوعات مانند موادمخدر و سلامت روان مستلزمِ ایجاد دادگاه اختصاصیِ حل مسیله، تصویبِ یا اصلاحِ مقرراتِ مسیله محور و ایجاد ساختارهای درمانی و حمایتی مانند تاسیسِ بیمارستان روان پزشکیِ قانونی است. اما در سایر موارد، با تربیتِ قاضیِ مسیله محور، بهره گیری از مدلِ درمانِ دادگاه مدار ازطریقِ شعب تخصصی، اصلاح ساختارِ دادگاه ها در راستایِ حل مسیله و یا بهره گیری از فن آوری های نوینِ مدیریت اطلاعات می توان اصول حل مسیله را به کار برد و نتایج را مستمرا ارزیابی کرد.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب فصل اول: طرح تحقیق، مفهوم شناسی و گونه شناسی

۱–۱. طرح تحقیق

۱–۱–۱. بیان مسیله

۱–۱–۲. اهمیت و ضرورتِ انجام پژوهش

۱–۱–۳. پیشینه پژوهش

۱–۱–۴. پرسش های پژوهش

۱–۱–۵. فرضیه های پژوهش

۱–۱–۶. اهداف پژوهش

۱–۱–۷. روش شناسیِ پژوهش

۱–۱–۷–۱. روش پژوهش

۱–۱–۷–۲. روش و ابزار گردآوریِ اطلاعات

۱–۱–۷–۲–۱. تحلیل محتوا

۱–۱–۷–۲–۲. مصاحبه

۱–۱–۷–۲–۳. مشاهده

۱–۱–۷–۳. روش نمونه گیری و حجم نمونه ها

۱–۱–۸. محدودیت های پژوهش

۱–۱–۹. چارچوب و محدوده ی پژوهش

۱–۱–۹–۱. مقصود از حل مسیله

۱–۱–۹–۲. حیطه ی جرایم یا مشکلاتِ مورد بررسی

۱–۱–۹–۳. حیطه ی نهادهایِ مورد بررسی

۱–۱–۹–۴. حیطه ی موضوعاتِ موردِ پژوهش

۱–۱–۱۰. سامان دهی و ساختارِ پژوهش

۱–۲. مفهوم شناسیِ تحقیق

۱–۲–۱. مفهوم شناسیِ اصلاح و درمان

۱–۲–۱–۱. مفهوم بازپروری

۱–۲–۱–۲. اصلاح و رویکردهای اصلاحی

۱–۲–۱–۳. درمان و رویکردهای درمانی

۱–۲–۲. سِیر ظهور و تعریف حل مسیله

۱–۲–۳. ماهیت و ساختارِ دادگاه های حل مسیله

۱–۲–۴. ویژگی های بنیادین دادگاه های حل مسیله

۱–۲–۵. مفهوم و شیوه دادرسی در دادگاه هایِ حل مسیله

۱–۳. گونه شناسی دادگاه های حل مسیله

۱–۳–۱. دادگاه های حل مسیله با رویکردِ درمانی

۱–۳–۱–۱. دادگاه های درمان مدار موادمخدر

۱–۳–۱–۲. دادگاه های درمان مدار خانواده

۱–۳–۱–۳. دادگاه های وابستگی (اشخاصِ لازمالحمایه)

۱–۳–۱–۴. دادگاه های سلامت روان

۱–۳–۱–۵. دادگاه های درمان مدار کهنه سربازان

۱–۳–۱–۶. دادگاه های بی خانمان ها

۱–۳–۲. دادگاه های حل مسیله با رویکرد اصلاحی یا ترمیمی

۱–۳–۲–۱. دادگاه های اطفال و نوجوانان

۱–۳–۲–۲. دادگاه های خشونت خانگی

۱–۳–۲–۳. دادگاه های ورود مجدد به اجتماع

۱–۳–۲–۴. دادگاه های اجتماع محور

۱–۳–۲–۵. دادگاه های جرایم/مجرمین جنسی

۱–۳–۳. دادگاه های حل مسیله در مفهومِ نوینِ حقوقی–اجتماعی

۱–۳–۳–۱. دادگاه حل مسیله محیط زیست

۱–۳–۳–۲. دادگاه حل مسیله مسکن

فصل دوم: مبانیِ نظری، ابزارها و شیوه های حل مسیله

۲–۱. مبانی نظری رویکرد حل مسیله

۲–۳–۱. حقوق درمان مدار و عدالت ترمیمی

۲–۳–۲. عدالت عمل گرا

۲–۳–۳. نظریه عدالت رویه ای

۲–۳–۴. نظریه بازدارندگی

۲–۳–۵. نظریه یادگیری اجتماعی

۲–۳–۶. نظریات و تحولات سیاسی

۲–۳–۷. حقوق بنیادین بشری

۲–۲. شیوه ها و ابزارهایِ حل مسیله

۲–۲–۱. شیوه هایِ درمانیِ بالینی

۲–۲–۱–۱. تفاوت درمان در رویکرد حل مسیله و جرم شناسی هایِ بالینی

۲–۲–۱–۲. انواع روش ها و مراحل درمانِ بالینی

۲–۲–۲. حقوق درمان مدار

۲–۲–۲–۱. تعریف و هدفِ حقوق درمان مدار

۲–۲–۲–۲. انواع تکنیک های حقوق درمان مدار

۲–۲–۳. عدالت ترمیمی

۲–۲–۳–۱. پیشینه و ماهیت عدالت ترمیمی

۲–۲–۳–۲. رویه ها و اصول بنیادین عدالت ترمیمی

۲–۲–۳–۳. جایگاه عدالت ترمیمی در رویکرد حل مسیله

۲–۲–۴. عدالت رویه ای (فرایندمحور)

۲–۲–۴–۱. چیستی و ارتباط عدالت رویه ای با عدالت کیفری

۲–۲–۴–۲. جایگاه عدالت رویه ای در نظام حقوقی ایران

فصل سوم: اصولِ حاکم بر دادگاه های حل مسیله در بستر نظام تقنینی و قضاییِ ایران

۳–۱. اصولِ حاکم بر دادگاه های حل مسیله و ظرفیت های تقنینیِ ایران

۳–۱–۱. تحولِ گفتمان از قضاوت سنتی به حل مسیله

۳–۱–۲. مشارکت پذیری در فرایند تصمیم گیری، درمان و نظارت

۳–۱–۳. نظارت قضایی بر فرایند اصلاح، درمان و بازپروری

۳–۱–۴. تلفیقِ خدماتِ درمانی و اصلاحی با روند دادرسی

۳–۱–۵. ارایه خدمات حمایتی در فرایند اصلاح و درمان

۳–۲. چالش هایِ قانونی و ساختاریِ اصولِ حل مسیله در ایران

۳–۲–۱. موانعِ قانونیِ حل مسیله و جلوه هایِ ضدِدرمانیِ قوانین کیفری

۳–۲–۱–۱. قابلِ تجدیدنظربودنِ همه آراء قضایی

۳–۲–۱–۲. محدودیتِ درمان یا حل مسیله در جرایم یا مجازات های شرعی

۳–۲–۱–۳. الزامِ قانونی به مختومه نمودنِ پرونده به رغمِ بقایِ مشکل

۳–۲–۱–۴. تفکیکِ صلاحیتِ قضایی؛ رسیدگی جزیره ای به مشکل

۳–۲–۲. جلوه های ضدِدرمانیِ ساختار و تفکر سازمانی

۳–۳. چالش ها و راهکارهایِ کاربستِ اصول حل مسیله در دادسرا و دادگاه های کیفری ایران

۳–۳–۱. ضرورتِ کاربست رویکردِ حل مسیله

۳–۳–۲. اثربخشی رویکرد حل مسیله

۳–۳–۳. تفسیرهای سنتی از کارکردِ نهادِ قضاوت

۳–۳–۴. ابهام و محدودیت در فرایند تشخیصِ مشکل و درمانِ متهم

۳–۳–۵. عدم تناسبِ سازوکارهای تشویقی و تنبیهی

۳–۳–۶. محدودیتِ منابعِ مالی و انسانی مورد نیاز برای درمان

۳–۳–۷. محدودیت هایِ اتخاذِ تصمیماتِ اصلاحی–درمانی در رای نهایی

فصل چهارم: دیدگاه هایِ درمان مدارِ حل مسیله به اعتیاد در ایران

۴–۱. سیر تحول سیاست های مبتنی بر اصلاح و درمانِ معتادان در ایران

۴–۱–۱. رویکرد عدم مداخله یا مداخله های منجر به تشویق مصرفِ مواد

۴–۱–۲. مداخله کیفری مبتنی بر سزاگرایی یا ترک اجباری

۴–۱–۳. سازوکارهای تشویقی و حمایتیِ ترک اعتیاد

۴–۱–۴. اقدامات پیشگیرانه، غیرکیفری و اجتماع محور

۴–۱–۵. رویکرد درمانی

۴–۲. ارزیابیِ طرح آزمایشیِ دادگاه درمان مدار موادمخدر ایران

۴–۲–۱. ارزیابیِ مبانیِ قانونی و ساختار سازمانی

۴–۲–۱–۱. عدم کاربستِ صحیحِ مبانیِ قانونی

۴–۲–۱–۲. عدم تناسب و ضعف در عنوان و ساختار سازمانی

۴–۲–۲. ارزیابیِ شاخص های شناسایی، پذیرش و غربالگریِ درمان جو

۴–۲–۲–۱. ابهام در شاخص های شناسایی و پذیرش درمان جو

۴–۲–۲–۲. عدم رعایتِ استانداردهایِ غربالگری

۴–۲–۳. ارزیابی فرایند درمان، توانمندسازی و دوره پسادرمان

۴–۲–۳–۱. عدمِ بهره گیریِ صحیح از تعهدنامه، تفهیمِ مشوق ها و تنبیه ها

۴–۲–۳–۲. عدمِ سنجشِ صحیحِ درمان جو و فقدانِ ارزیابیِ برنامه درمانی

۴–۲–۳–۳. نقص در ارجاع و اجرای دوره های درمان و توانمندسازی

۴–۲–۳–۴. تحلیلِ تصمیمِ قضایی و اقداماتِ پس از دوره درمان

فصل پنجم: دیدگاه هایِ ترمیمیِ حل مسیله به دادرسیِ کیفری و اطفال در ایران

۵–۱. کاربستِ رویکردِ ترمیمی در دادگاه های حل مسیله و دادرسی هایِ کیفری ایران

۵–۱–۱. کاربستِ رویکرد ترمیمی در دادگاه های حل مسیله

۵–۱–۱–۱. امکان سنجی اِعمال رویکرد ترمیمی در دادگاه های حل مسیله

۵–۱–۱–۲. چالش های اِعمال رویکرد ترمیمی در دادگاه های حل مسیله

۵–۱–۱–۳. آثار مثبت اِعمال رویکرد ترمیمی در دادگاه های حل مسیله

۵–۱–۲. کاربست رویکرد ترمیمی در دادگاه های کیفری

۵–۱–۲–۱. جلوه های ترمیمی رویکردِ حل مسیله در رویه قضایی کیفری

۵–۱–۲–۲. موانع رویکرد ترمیمی حل مسیله در دادسرا و دادگاه های کیفری

۵–۱–۲–۳. لزومِ رسمیت بخشی به توافقاتِ ترمیمی

۵–۲. رویکرد حل مسیله به دادرسیِ اطفال و نوجوانان در ایران

۵–۲–۱. تفکر قضاییِ مسیله محور در حوزه دادرسیِ اطفال

۵–۲–۱–۱. تفکر حل مسیله در مدیرانِ دستگاه قضایی

۵–۲–۱–۲. تفکر حل مسیله در قاضیِ اطفال و نوجوانان

۵–۲–۲. سنجش وضعیتِ متهمان نوجوان و اتخاذِ تصمیم مناسب

۵–۲–۳. ابتکارعمل هایِ ترمیمی در دادرسیِ اطفال و نوجوانان

۵–۲–۳–۱. تفسیرهایِ قضاییِ ترمیمی

۵–۲–۳–۱–۱. ارجاع تمامِ جرایم تعزیری به میانجیگری

۵–۲–۳–۱–۲. تفسیرهای قضاییِ ترمیمی از نهادِ گذشت مشروط یا معلق

۵–۲–۳–۱–۳. رفع محدودیت های شکلیِ قانونی با تفسیر ترمیمی

۵–۲–۳–۱–۴. قرار ارجاع به میانجیگری: نوآوری قضایی در مقابلِ آمارگرایی

۵–۲–۳–۲. بهره گیری از کارکردِ ترمیمیِ نهادهای حمایتی

۵–۲–۳–۲–۱. جایگزینیِ نهادهای ترمیمیِ مشابه با تاسیسهای قانونیِ بلااجرا

۵–۲–۳–۲–۲. همکاری داوطلبانه برخی وکلاء و انجمن حمایت از حقوق کودکان

نتیجه گیری و پیشنهادِ الگوی مطلوب حل مسیله

۶–۱. نتایجِ پژوهش

۶–۱–۱. چیستیِ رویکرد حل مسیله و جایگاهِ آن در نظام حقوقی ایران

۶–۱–۲. نتایجِ کاربستِ اصول حل مسیله در دادسراها و دادگاه های کیفری ایران

۶–۱–۳. نتایجِ ارزیابیِ فرایند تشکیلِ دادگاه درمان مدار موادمخدر در ایران

۶–۱–۴. نتایج کاربستِ شیوه های ترمیمی و رویه ایِ حل مسیله در ایران

۶–۲. پیشنهادها؛ الگویِ مطلوبِ حل مسیله

۶–۲–۱. پیش بینی و متناسب سازیِ سازوکارهایِ قانونیِ حل مسیله

۶–۲–۱–۱. تصویبِ و اصلاحِ مقرراتِ مسیله محور و درمان مدار

۶–۲–۱–۲. مشروعیت بخشی به اقداماتِ دادگاه و ضمانت اجراهایِ مسیله محور

۶–۲–۱–۳. پیش بینیِ رسیدگی غیرترافعی و تغییرِ نقشِ قاضی

۶–۲–۱–۴. لزومِ پیش بینیِ منابع مالی و حمایتی

۶–۲–۲. پیش بینی و متناسب سازیِ ساختارهای سازمانیِ حل مسیله

۶–۲–۲–۱. کاربستِ الگویِ درمانِ دادگاه مدار

۶–۲–۲–۲. تشکیل بیمارستان روانپزشکیِ قانونی

۶–۲–۲–۳. اصلاح ساختارِ دادگاه اطفال در راستایِ حل مسیله

۶–۲–۳. پایبندی به اصول حل مسیله در فرایند اجرا

۶–۲–۳–۱. آموزش قضاتِ مسیله محور و تدوین کتابچه راهنمای حل مسیله

۶–۲–۳–۲. تدوین راهنمای روش شناختیِ حل مسیله و بهره گیری از سیستم برخطِ مدیریت اطلاعات

۶–۲–۳–۳. لزوم رعایت اصول دادرسی منصفانه و حقوقِ منتج از الزاماتِ قانونی

۶–۲–۳–۴. لزوم رسیدگی افتراقیِ مسیله محور به مشکلاتِ زیربنایی

۶–۲–۴. ضرورتِ ارزیابیِ عملکرد دادگاه های مسیله محور

۶–۲–۴–۱. لزوم ارزیابیِ دوره ای و نهایی

۶–۲–۴–۲. تعیین شاخص های تخصصیِ ارزیابی

ضمایم و پیوست ها

۱. مشخصاتِ مصاحبه شوندگان

۲. مشخصاتِ پرونده ها و آراءِ قضایی مورد استناد

۳. مشخصاتِ مشاهده هایِ غیرمشارکتی

فهرستِ منابع و اسناد

۱. منابع فارسی

۱–۱. کتاب ها

۱–۲. مقالات

۱–۳. پایان نامه و رساله ها

۱–۴. جزوه ها

۱–۵. گزارش ها و خبرها

۱–۶. فرهنگ ها و دانش نامه ها

۱–۷. قوانین

۱–۸. اسناد، مقررات، دستورالعمل ها و راهنماها

۲. منابع انگلیسی ۳۸۹ ۲–۱. Books ۳۸۹ ۲–۲. Book Sections

۲–۳. Theses

۲–۴. Articles

۲–۵. Reports

۲–۶. Case Laws

۲–۷. Law Dictionaries and Encyclopedias

۲–۸. Key Components, Best Practice Standards, Guiding Principles and Essential Elements of Problem–Solving Approach

۲–۹. Problem–Solving and Therapeutic Laws and Regulations

۲–۱۰. Documents, Resolutions and official Reports

۲–۱۱. Problem–Solving and Therapeutic Websites

۲–۱۲. Other cited web pages:

۳. واژه نامه انگلیسی–فارسی

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– فهرست جدول ها جدول ۱: فهرست علایم اختصاری ذ جدول ۲: طبقه بندیِ آراء قضایی و پرونده های مورد استناد

جدول ۳: طبقه بندیِ گروه های مصاحبه شونده

جدول ۴: فهرست انواعِ مختلفِ دادگاه هایِ حل مسیله

جدول ۵: فهرست انواعِ مختلفِ دادگاه هایِ درمان مدار موادمخدر

جدول ۶: فهرست انواع دادگاه های اطفال و نوجوانان

جدول ۷: انواعِ رویکردهای روان شناختی در درمان وابستگی به الکل و مواد

جدول ۸: مقایسه ویژگی های قضات و فرایند دادرسیِ سنتی با دادگاه هایِ حل مسیله

جدول ۹: اعضای دادگاه درمان مدار موادمخدر تهران، تخصص و وظایف آنها

جدول ۱۰: آمار درمان جویانِ د.د.م.م تهران بر حسبِ سن و وضعیتِ تاهل

جدول ۱۱: فرم های پیش بینی شده برای غربالگری در د.د.م.م ایران

جدول ۱۲: فرم های پیش بینی شده در راهنمای د.د.م.م ایران برای سنجشِ درمان جو

جدول ۱۳: انواعِ مراکز درمانی و کاهش آسیب در ایران

جدول ۱۴: مشخصاتِ مصاحبه شوندگان در رساله

جدول ۱۵: مشخصاتِ پرونده های طرح آزمایشیِ دادگاه درمان مدار موادمخدر تهران

جدول ۱۶: مشخصاتِ پرونده هایِ متهمان دارای مشکل زیستی، روانی یا اجتماعی

جدول ۱۷: مشخصات پرونده ها و آراء کیفریِ مربوط به اطفال و نوجوانان

جدول ۱۸: مشخصاتِ سایرِ پرونده ها و آراء کیفریِ مورد استناد

جدول ۱۹: مشخصاتِ مشاهده هایِ غیرمشارکتی

کلیدواژه ها

• رویکرد حل مسیله
• حقوق درمان مدار
• دادگاه حل مسیله
• دادگاه درمان مدار
• درمانِ دادگاه مدار
• دادگاه درمان مدار موادمخدر
• عدالت حل مسیله