تحلیل تاریخی– جامعه شناختی قرایت مشهور از نظریه کیفری شریعت در باب حدود و قصاص

تحلیل تاریخی– جامعه شناختی قرایت مشهور از نظریه کیفری شریعت در باب حدود و قصاص عنوان رساله ای است که توسط محمدحسن مالدار، با راهنمایی عبدالرضا جوان جعفری بجنوردی و با مشاوره سید محمدجواد ساداتی در سال ۱۴۰۲ و در مقطع دکتری دانشگاه فردوسی مشهد دفاع گردید.

عنوان	تحلیل تاریخی– جامعه شناختی قرایت مشهور از نظریه کیفری شریعت در باب حدود و قصاص
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	محمدحسن مالدار
استاد راهنما	عبدالرضا جوان جعفری بجنوردی
استاد مشاور	سید محمدجواد ساداتی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۲
دانشگاه	دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تکیه مجازات های بدنی بر تارک سپهر سیاست کیفری ایران را می توان برجسته ترین نمادِ منظومه حقوقی این مرزوبوم، از پیروزی انقلاب تا به امروز، دانست. کنکاش و واکاوی در قوانین برنهاده شده در این چهار دهه، بیانگر دلباختگی قانون گذار اسلامی به کیفرهای بدنی و سرسپردگی وی به قرایتی مجازات گرا از شریعت است که در این پژوهش از آن به قرایت مشهور یاد می شود. چنین رویکردی می تواند با رهاوردهای ناخوشایندی از جمله نادیده انگاشتن آموزه های دینی همچون ممنوعیت اجرای حد در سرزمین دشمن، نفی سبیل و حرمت تنفیر از دین همراه باشد. همچنین، واکنش های نظری و عملی نهادهای حقوق بشری به اجرای کیفرهای بدنی از جمله صدور قطعنامه های پرشمار و نیز تعقیبِ عاملان و آمران سیاست های کیفری خشونت آمیز، نمونه ای از برخوردهای بین المللی در این زمینه است. افزون بر این، پیدایش گروه های تکفیری و اجرای سیاست های کیفری خشن در مناطقِ تحت–سلطه و پیرو آن، یکی انگاری اقدامات تروریستی این گروه ها با تدابیر کیفری کشورهای اسلامی توسط امپراتورهای رسانه ای دنیا می تواند به رشد پدیده اسلام هراسی دامن بزند. زیرا بداندیشان نسبت به اسلام با استناد به اجرای کیفرهای بدنی، چهره ای هولناک، واپس مانده و نافرهیخته از این شریعت در پیش چشم همگان به نمایش می گذارند. از این ها گذشته، آمار و ارقام بیان گر این واقعیت است که کاربستِ قرایت مشهور نتوانسته در کاهش و حتی کنترل جرم کارگر افتد و هر ساله، جامعه شاهد فزونی جرایم گوناگون است. افزون بر آنچه گفته شد، اجرای کیفرهای بدنی در همبودگاه بشری مایه افزایش خشونت و آموزش آن به شهروندان است. اینک پس از بازخوانی پیامدهای پرشمارِ کاربست قرایت مشهور، دو پرسش اساسی مطرح است، نخست: از منظر تاریخی – جامعه شناختی ریشه های زادمان قرایت مشهور از نظریه کیفری شریعت که یکی از باورهای آن نگاهی فرازمانی و فرامکانی به حدود و قصاص است، کدام اند؟ دوم: با وجودِ تبعات پرشمار اجرای احکام یادشده، مبانی حیات بی زوالِ قرایت مشهور از نظریه کیفری شریعت در باب حدود و قصاص در عصر جمهوری اسلامی چیست؟ رویه ای که با برنهاده شدن قانون حدود و قصاص و مقررات آن آغاز گشت و در قانون مجازات اسلامی ۱۳۷۰ پیش گرفته شد و همینک قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲ میراث دار آن است. این پژوهش، با بهره مندی از روش توصیفی – تحلیلی و با رویکرد مطالعات اسنادی به این نتیجه رسیده است که بذر قرایت مشهور با رسمیت یافتن مذهب شیعه و رهیافت علما به ساختار سیاسی کشور در عصر صفوی در دل ایرانِ افشانده شد. سپس، در دوره قاجار با ورود اندیشه های نو پیدا به ایران در زمینه های گوناگون، آن بذرِ کاشته شده، جوانه زد. چراکه در آن روزگار قرایت مشهور می توانست پاسدارِ قدرتِ قضایی و فرا قضایی و سیاسی علما باشد. همچنین قرایت مشهور تولیدکننده هویت اسلامی در برابر هویت غربی بود و با جامعه ایرانی نیز هم سو بود. همچنان که در دوره جمهوری اسلامی که می توان از آن به دوره شکوفایی درختِ پربار قرایت مشهور یاد کرد، عوامل سیاسی و اجتماعی – فرهنگی در تکیه مقنن بر آن نقش بسزایی ایفا کرده اند. از برجسته ترین مبانی در این زمینه، می توان به آرمانِ تشکیل یک جامعه قدسی در سایه حاکمیت خداوند، محافظت و مراقبتِ از تمدنِ اسلامی در برابر دستاوردهای مدرنیته، عزم و آهنگِ وجدان جمعی و اراده عمومی و در نهایت حراست از قدرت سیاسی و دینی حاکم بر جامعه اسلامی اشاره کرد. ازاین رو، به باور نگارنده نگاهِ فرازمانی و فرامکانی به حدود و قصاص منحصرا بر پایه دغدغه دینی مقامِ حاکمیت نبوده است، بلکه ایدیولوژی نیز در این رویکرد نقش اساسی ایفا کرده است. بر اساس آنچه گفته شد می توان با تکیه بر ظرفیت های درون دینی و برون دینیِ قابل توجهی، در پرتوِ دستاوردهای حقوق بشری به بازنگری در قوانین و مقررات کیفری از جمله کیفرهای بدنی برآمد. برای نیل به این آرمان، می توان به تاریخی نگری درباره حدود و قصاص روی آورد. بدین معنا که برای بازخوانی این نوع کیفرها در دنیای امروز به شرایط و ویژگی های عصر نزول، صدور متن و انسان مخاطب توجه کرد و با درکِ تفاوت ها و دگرگونی های رخ داده در تکاپوی بازنگری در احکام یادشده برآمد. همچنان که نباید نگاه کارکردگرا به مجازات ها را از یاد برد. در این رهیافت، حدود و قصاص در سرشت خود دارای حسن نبوده اند و به دلیل پیامد نیکی که در جامعه عصرِ وحی برجای می گذاشتند، اجرا و پیرو آن به وسیله شریعت اسلام امضا شده اند؛ بنابراین همینک که باوجود پافشاری قانون گذار بر برپایی کیفرهای بدنی همچنان شاهد رشد ارتکاب جرم در جامعه هستیم، بازنگری در رویکرد حاکم، خلافِ شریعت نیست. ضمن آنکه در رویکرد مقاصدی نیز، هدفِ شارع پاسداری از موضوعات گوناگونی همچون جان، مال و... است، اهدافی که گویا امروزه مجازات های بدنی ناتوان در مراقبت از آن ها هستند. در نهایت بررسی ادله عقلی و شرعی از جمله قاعده ملازمه بازگوینده این گزاره است که می توان از قرایتی حقوق بشری از نظام کیفری شریعت پرده برداری کرد، در سایه قاعده اخیر، مفادِ اسناد و قراردادهای حقوق بشری بین المللی، جلوه عقل انسان و برابر با حکم شریعت اند. همچنان که اگر حکمی با کرامت، عدالت، انصافِ امروزی، هم خوانی نداشته باشد، به حکم شریعت باطل است، زیرا گرچه مقاصد شرعیِ اخیر ثابت اند اما درک و فهم انسان پویا، جاری و قابل اعتنا است، بنابراین اگر احکام مختلف از جمله حدود و قصاص با موارد یادشده هم سویی ندارد، تجدیدنظر در آن ها خلاف شرع نیست، ولو آنکه نصی درباره آن ها وجود داشته باشد.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

بیان مساله و تبیین موضوع

ضرورت و اهمیت انجام تحقیق

ادبیات تحقیق (مبانی نظری)

پیشینه تحقیق

پرسش های اصلی تحقیق

فرضیه های تحقیق

اهداف اصلی تحقیق

روش شناسی تحقیق

روش و ابزار گردآوری داده ها

تازگی موضوع و نوآوری تحقیق

کاربردهای تحقیق

ساختار تحقیق

بخش نخست: فرازوفرودهای قرایت مشهور در ایران معاصر؛ از صفویه تا جمهوری اسلامی

فصل نخست: از صفویه تا قاجاریه؛ زادمان قرایت مشهور در ایران معاصر

مبحث نخست: صفویه؛ ایران آبسته قرایت مشهور

گفتار نخست: رسمیت یافتن مذهب شیعه

گفتار دوم: رهیافت علما به ساختار سیاسی کشور

مبحث دوم: قاجاریه؛ از دمیده شدن روح در قرایت مشهور تا زایشِ فرزندِ نوپای ایران

گفتار نخست: قرایت مشهور؛ پاسدارِ قدرتِ قضایی و فراقضایی علما

گفتار دوم: قرایت مشهور؛ گنبد آهنینی در امتدادِ پاسبانی از قدرت سیاسی علما

گفتار سوم: قرایت مشهور؛ تولیدکننده هویت اسلامی در برابر هویت غربی

گفتار چهارم: قرایت مشهور؛ اندیشه ای هم سو با جامعه ایرانی

فصل دوم: روزگار جمهوری اسلامی؛ زمانه برنایی قرایت مشهور

مبحث نخست: قرایت مشهور؛ تصورِ شاهراهی به سوی یک جامعه قدسی

مبحث دوم: قرایت مشهور؛ صیانت از تمدن اسلامی از رهگذرِ مخالفت با دستاوردهای مدرنیته

مبحث سوم: قرایتِ مشهور؛ قدح پیمای جامعه ایرانی عطشان

مبحث چهارم: قرایت مشهور؛ دژی محکم در امتداد حراست از نفوذِفرمان قدرتمندانِ سیاسی و دینی

بخش دوم: کاربستِ قرایت مشهور از نظریه کیفری شریعت در جهانِ معاصر؛ از چالش های پیشرو تا راهکار های گذار از بحران

فصل اول: چالش های فراروی سلطنتِ قرایت مشهور از نظریه کیفری شریعت بر سرزمین های اسلامی در جهان معاصر

مبحث نخست: ستیزه جویی با آموزه های دینی معتبر

گفتار نخست: ممنوعیت اجرای حد در سرزمین دشمن

گفتار دوم: قاعده نفی سبیل و سلطه کافران بر مسلمانان

گفتار سوم: حرمت تنفیر از دین

مبحث دوم: تولد و رشد گروه های تکفیری

مبحث سوم: واکنش های رسمی نظری و عملی حقوق بشری

مبحث چهارم: عدم قدرت و درایت نسبت به کنترل جرم و کاهش تکرار آن در جامعه

مبحث پنجم: بازتولید خشونت در اجتماع و آموزش آن به شهروندان

فصل دوم: راه حل های برون رفت از بحران های ناشی از سلطنت قرایت مشهور از نظریه کیفری شریعت در جوامع اسلامی

مبحث نخست: توجه به قرایت کارکردگرا از نظریه کیفری شریعت در باب حدود و قصاص

گفتار نخست: ایفای نقش وجدان جمعی در واکنش کیفری

گفتار دوم: نمایش قدرت در تماشاخانه کیفری

مبحث دوم: تاریخی نگری نسبت به حدود و قصاص و احکام آن ها

مبحث سوم: پرده برداری از قرایت حقوق بشری از نظریه کیفری شریعت

نتیجه گیری و پیشنهادات

فهرست منابع

کلیدواژه ها

• حقوق بشر
• کیفرهای بدنی
• قرایت رسمی
• تاریخمندی
• قرایت پذیری شریعت