تحلیل حقوقی–جرمشناختی مرگ در بازداشتگاه و زندان

تحلیل حقوقی–جرمشناختی مرگ در بازداشتگاه و زندان عنوان رساله ای است که توسط مهدی غلامپور، با راهنمایی محمد فرجیها و محمود صابر و با مشاوره علی حسین نجفی ابرندآبادی و محمد جعفر حبیب زذاده در سال ۱۳۹۸ و در مقطع دکتری دانشگاه تربیت مدرس دفاع گردید.

عنوان	تحلیل حقوقی–جرمشناختی مرگ در بازداشتگاه و زندان
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	مهدی غلامپور
استاد راهنما	محمد فرجیها، محمود صابر
استاد مشاور	علی حسین نجفی ابرندآبادی، محمد جعفر حبیب زذاده
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۸
دانشگاه	دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

مرگ متهمان یا محکومان در بازداشتگاه یا زندان، یعنی در محیطی که بنا بر این است که برای مدتی صرفا از حق آزادی خود محروم باشند؛ نظام های کیفری را با پرسش ها و چالش هایی اساسی روبه رو می سازد. آگاهی از اینکه چه علت یا علت هایی منجر به چنین مرگی شده است، حق بدیهی خانواده ها یا بستگانِ متوفیان این پرونده ها می باشد. در سال های اخیر، تحتِ تاثیر تلاش های حقوق بشری، اقداماتی برای جلوگیری از به حاشیه راندن دادخواهیِ شاکیان پرونده های مرگ در زندان انجام شده است تا با ملزم ساختن دولت ها به رعایت اصولی خاص، دسترسی این افراد به عدالت میسرتر گردد. در کنار این موضوع، تلاش هایی همه جانبه برای پیشگیری از مرگ افراد در بازداشتگاه و زندان وجهه همتِ بسیاری از دولت های کرامت مدار گشته است. با این حال، در برخی از کشورها تحت تاثیر نگرش های انسانیت زدا به زندانیان و رویکردهایی که به ویژه گروهی خاصی از آنها را به مثابه دشمن تلقی می کنند، می توان نمونه هایی از سلب عامدانه حیات متهمان و محکومان در بازداشتگاه یا زندان را مشاهده نمود. رساله پیش رو برای بررسی وضعیت پرونده های مرگ در بازداشتگاه ها و زندان های ایران از روش کیفی استفاده کرده و با تحلیل محتوای اسناد و گزارش های رسمی، مطالعه پرونده ها و مصاحبه عمیق با ۳۰ نفر از وکلا، قضات و کارشناسان به تحلیل ۴۰ پرونده مرگ در بازداشتگاه و زندان در بین سال های ۱۳۷۳ تا ۱۳۹۸ پرداخته است. یافته های پژوهش نشان می دهند که وجود بسترهایی در بازداشتگاه ها و زندان های ایران می تواند منتهی به سلب عامدانه حیات متهمان یا محکومان گردد. نبود سازوکارهای مستقل نظارت بر این محیط ها و ناشناخته ماندن نحوه برخورد با افراد محروم از آزادی در شکل گیری این پدیده موثر هستند. با وجود این، نکته حایز اهمیت این است که همه افراد بازداشت شده یا زندانی به یک نسبت در معرض خطر ناشی از مرگ در این محیط ها قرار ندارند. در حقیقت تاثیر ویژگی های خاصی چون نوع اتهام یا دلیل محکومیت در شکل گیری این پدیده قابل اعتنا است. به علاوه، فقدان سازوکارهای مستقل برای انجام تحقیقات جنایی در این پرونده ها و عدم رعایت اصولِ شناخته شده برای تعقیب آنها در عمل شکایت کیفری شاکیان این پرونده ها را بی نتیجه می گذارد. در بسیاری از پرونده ها ادعای شاکیان با روایت های ساختگی مقام های بازداشتگاه و زندان مواجه می گردد. در کنار لزوم حمایت از حق دادخواهی شاکیان این پرونده ها، پیش بینی سازوکارهای کیفری و غیرکیفری پیشگیری از این پدیده در ایران از اثربخشی لازم برخوردار نبوده است.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب فصل اول: مقدمه، طرح پژوهش، مفهوم شناسی ا مقدمه

۱–۱) طرح پژوهش

۱–۱–۱) بیان مسیله

۱–۱–۲) پیشینه پژوهش

۱–۱–۳) پرسش های پژوهش

۱–۱–۴) فرضیه های پژوهش

۱–۱–۵) هدف های پژوهش

۱–۱–۶) روش شناسی پژوهش

۱–۱–۷) روش و ابزار گردآوری اطلاعات

۱–۱–۸) محدودیت های پژوهش

۱–۱–۹) ساماندهی پژوهش

۱–۲) مفهوم شناسی

۱–۲–۱) بازداشتگاه و گونه های آن

۱–۲–۲) تحت نظرگاه

۱–۲–۳) زندان

۱–۲–۴) مرگ در بازداشتگاه و زندان و گونه های آن

فصل دوم: بسترهای مرگ در بازداشتگاه و زندان

۱–۲) رویکرد نظریه مند به پدیده مرگ در بازداشتگاه و زندان ۵۰ ۱–۱–۲) مرگ متهمان و محکومان وابسته به اقلیت ها در پرتو نظریه انسانیت زدایی ۵۰ ۲–۱–۲) مرگ متهمان و محکومان امنیتی در پرتو نظریه مشروعیت زدایی

۳–۱–۲) طرد اخلاقی

۴–۱–۲) فرودست انگاری

۵–۱–۲) جنگ با زندانیان و دشمن پنداری آنان

۲–۲) فرهنگ سکوت و خشونت در نهادهای عدالت کیفری

۱–۲–۲) توسل به خشونت در نهادهای کشف جرم برای به نتیجه رساندن پرونده ها

۲–۲–۲) تاثیر فرهنگ سکوت بر تداوم خشونت در بازداشتگاه و زندان

۳–۲–۲) نهادینه شدن خشونت در بازداشتگاه و زندان

۳–۲) ناکارآمدی سازوکارهای نظارتی بر بازداشتگاه و زندان

۱–۳–۲) اجرای تصمیمات سالب آزادی در بازداشتگاه های غیرقانونی

۲–۳–۲) فقدان نظارت مستقل بر بازداشتگاه و زندان

۴–۲) اعمال محدودیت در برخورداری بازداشت شدگان و زندانیان از حقوق خود

۱–۴–۲) محدودیت حضور وکیل در مرحله بازجویی

۲–۴–۲) ایجاد محدودیت در اعطای مرخصی به زندانیان

۵–۲) نادیده انگاشتن حق سلامت بازداشت شدگان و زندانیان

۱–۵–۲) محرومیت از مراقبت های پزشکی به مثابه شکنجه

۲–۵–۲) بی اعتنایی مدیران زندان نسبت به بیماری یا خودکشی بازداشت شدگان و زندانیان

۳–۵–۲) تحمیل هزینه های درمان بر زندانی یا بستگان او

۴–۵–۲) تاخیر در دسترسی به مرقبت های پزشکی

فصل سوم: تحقیقات جنایی پرونده های مرگ در بازداشتگاه و زندان

۳–۱) تحقیقات جنایی پرونده های مرگ در بازداشتگاه و زندان در پرتو اصول و موازین بین المللی

۳–۱–۱) تاخیر ناموجه در فرآیند تحقیقات و امکان دست کاری در ادله

۳–۱–۲) تاثیر میزان استقلال مراجع مسیول انجام تحقیقات جنایی بر نتایج تحقیق

۳–۱–۳) اعمال محدودیت در مشارکت وکلا و بازماندگان در فرایند تحقیقات مقدماتی

۳–۱–۴) ابهام در تعیین علت مرگ و افراد مسیول

۳–۲) چالش های تحقیقات جنایی پرونده های مرگ در بازداشتگاه زندان

۳–۲–۱) چالش های اثبات در پرونده های مرگ در زندان

۳–۲–۲) انکار و وارونه جلوه دادن حقیقت

۳–۲–۳) بدنام کردن بزهدیدگان مرگ در بازداشتگاه و زندان

۳–۲–۴) اعمال محدودیت در کارکرد اطلاع رسانی و نظارتی رسانه ها

فصل چهارم: پیشگیری از مرگ در بازداشتگاه و زندان

۱–۴) بهکارگیری تدابیر غیرسالب آزادی

۴–۲) نظارت بر بازداشتگاه و زندان

۴–۲–۱) منظم و دوره ای بودن نظارت و بازرسی

۴–۲–۲) مستقل بودن نظارت و بازرسی

۴–۲–۳) فراهم آوردن امکان ملاقات محرمانه بازداشت شدگان و زندانیان با بازرسان

۴–۳) رعایت مراقبت های درمانی در بازداشتگاه و زندان

۴–۳–۱) حق بر سلامت زندانیان در اسناد حقوق بشری ناظر بر بازداشتگاه و زندان

۴–۳–۲) جایگاه حق سلامت زندانیان در نظام عدالت کیفری ایران

۴–۴) متعهد ساختن دولت در قبال مرگ افراد در بازداشتگاه و زندان

۵–۴) دسترسی به وکیل مدافع و حق مطلع ساختن بستگان

۴–۵–۱) مطلع ساختن بستگان متهم از دستگیری و محل بازداشت او

۲–۵–۴) به رسمیت شناختن حضور وکیل در مرحله تحقیقات پلیسی

۶–۴) آموزش کارکنان شاغل در محیط های سالب آزادی

۴–۷) تفکیک و طبقه بندی بازداشت شدگان و زندانیان

نتیجه گیری

پیشنهادها

فهرست منابع

پیوست های رساله

پیوست شماره ۱) گزارش هیات ویژه رییس جمهوری برای رسیدگی به مسیله فوت خانم زهرا کاظمی

کلیدواژه ها

• بازداشتگاه
• زندان
• مرگ در زندان
• شکنجه
• حق حیات
• خودکشی انگاری