حق بر مشارکت سیاسی در حقوق بین الملل بشر و بررسی عناصر آن در نهاد ولایت فقیه در فقه امامیه

حق بر مشارکت سیاسی در حقوق بین الملل بشر و بررسی عناصر آن در نهاد ولایت فقیه در فقه امامیه عنوان رساله ای است که توسط محمد آدمی ابرقویی، با راهنمایی سیدقاسم زمانی و با مشاوره قدرت الله رحمانی و هیبت الله نژندی منش در سال ۱۳۹۸ و در مقطع دکتری دانشگاه علامه طباطبایی دفاع گردید.

عنوان	حق بر مشارکت سیاسی در حقوق بین الملل بشر و بررسی عناصر آن در نهاد ولایت فقیه در فقه امامیه
رشته	حقوق بین الملل عمومی
دانشجو	محمد آدمی ابرقویی
استاد راهنما	سیدقاسم زمانی
استاد مشاور	قدرت الله رحمانی، هیبت الله نژندی منش
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۸
دانشگاه	دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

رساله حاضر از دو بخش اصلی تشکیل شده است. بخش اول به مقومات حق بر مشارکت سیاسی در حقوق بین الملل بشر پرداخته است و بخش دوم به بررسی فقهی عناصر چالشی نهاد ولایت فقیه در فقه امامیه در مواجهه با مولفه های حق بر مشارکت سیاسی در حقوق بین الملل بشر اختصاص یافته است. در بخش اول از حق تعیین سرنوشت، حق آزادی بیان و اصل منع تبعیض، به عنوان مقومات بنیادین حق بر مشارکت سیاسی و از حق بر تجمع و تشکل، حق بر نظارت، شفافیت و پاسخگویی و عناصر ثانویه مرتبط با انتخابات به عنوان مقومات ثانویه حق بر مشارکت سیاسی در حقوق بین الملل بشر سخن رانده شده است. در بخش دوم نیز در ذیل فصل اول از بررسی اعتبار، اختتام و شرایط تصدی ولی فقیه در فقه امامیه صحبت گردیده و در فصل دوم به بررسی عناصر محیط به عملکرد ولی فقیه در زمان تصدی ولایت تدبیری پرداخته شده است. نسبت سنجی آموزه های فقه امامیه با مولفه های بیان شده در خصوص حق بر مشارکت سیاسی در حقوق بین الملل بشر نیز به اقتضا در پایان هر گفتار یا بندی نیز مورد مداقه قرار گرفته است. مبنای نخب عرضی در مبدا مشروعیت ولایت برای فقیه جامع الشرایط باعث خواهد شد کمترین اصطکاک مابین نهاد ولایت فقیه و حقوق بین الملل بشر در حوزه حق بر مشارکت سیاسی رخ دهد. در بخشی از نتیجه گیری جهت تقریب آموزه های دین مبین اسلام و حقوق بین الملل بشر به طور مختصر به دو نهاد مصلحت در فقه امامیه و تنوع فرهنگی در حقوق بین الملل بشر پرداخته شده است.

ساختار و فهرست رساله

فهرست عناوین مقدمه

الف: مدخل

بند اول: بیان مسیله

بند دوم: اهداف پژوهش

۱– اهداف اصلی

۲– اهداف فرعی

بند سوم: سوالات و فرضیه ها

۱– سوالات پژوهش

۱–۱– سوال اصلی

۱–۲– سوالات فرعی

۲– فرضیه های پژوهش

۲–۱– فرضیه اصلی

۲–۲– فرضیه های فرعی

بند چهارم: پیشینه پژوهش

ب: جایگاه و ماهیت حق بر مشارکت سیاسی در فقه امامیه و حقوق بینالملل بشر

بند اول: حق بر مشارکت سیاسی در فقه امامیه

بند دوم: حق بر مشارکت سیاسی در اسناد حقوق بینالملل بشر

بند سوم: ماهیت حق بر مشارکت سیاسی

بند چهارم: تعریف مشارکت سیاسی

ج: تبیین مفهوم و جایگاه ولایت فقیه درفقه امامیه

بند اول: مفهوم ولایت فقیه(تبیین اجمالی)

تعریف لغوی ولایت

تعریف اصطلاحی ولایت فقیه

بند دوم: پیشینه و جایگاه ولایت فقیه در کلام فقها

بند سوم: مفهوم مدنظر از ولایت فقیه در این رساله

بخش اول: عناصر حق بر مشارکت سیاسی در حقوق بینالملل بشر

فصل اول: مقومات بنیادین حق بر مشارکت سیاسی

گفتار اول: حق بر تعیین سرنوشت

بند اول: مفهوم، تاریخچه و ابعاد حق بر تعیین سرنوشت

۱– مفهوم حق بر تعیین سرنوشت

۱–۱– گستره شمول حق تعیین سرنوشت

۱–۲– تبیین واژه مردم

۱–۳– عام الشمول بودن و آمره بودن حق بر تعیین سرنوشت

۱–۴– تعریف حق تعیین سرنوشت در میثاق حقوق مدنی و سیاسی و دیگر اسناد

۲– تاریخچه حق بر تعیین سرنوشت

۳– ابعاد حق بر تعیین سرنوشت

۳–۱– بعد بیرونی حق بر تعیین سرنوشت

۳–۲– بعد درونی حق بر تعیین سرنوشت

بند دوم: رابطه حق بر تعیین سرنوشت و حق بر مشارکت سیاسی

۱– تبیین نسبت حق بر تعیین سرنوشت و حق بر مشارکت سیاسی

۲– جایگاه قیام مردمی و استقلالطلبی در دایره نسبت بین حق تعیین سرنوشت و حق مشارکت سیاسی

۲–۱– قیام مردمی

۲–۱–۱– نافرمانی مدنی

۲–۱–۲– قیام مردمی خشونت بار

۲–۲– استقلال طلبی

گفتار دوم: حق بر آزادی بیان ۵۰ بند اول: جایگاه آزادی بیان در حقوق بینالملل بشر

۱– تصویر آزادی بیان در محیط حقوق بینالملل بشر

۱–۱– آزادی بیان در گذر تاریخ و در مرور اسناد

۱–۱–۱– تاریخچه آزادی بیان

۱–۱–۲– آزادی بیان در اسناد حقوق بینالملل بشر

۱–۱–۲–۱– آزادی بیان در اسناد عام

۱–۱–۲–۲– آزادی بیان در اسناد خاص

۱–۲– وزانت آزادی بیان در حقوق بینالملل بشر

۲– ابعاد حقوقی آزادی بیان

۲–۱– آزادی بیان و دولت ها

۲–۲– گستره مفهوم حقوقی آزادی بیان

بند دوم: پیوستگی حق آزادی بیان با حق بر مشارکت سیاسی

۱– هندسه پیوستگی(کیفیت منطقی ارتباط بین دو حق)

۱–۱– جنس مشترک و فصل مجزا

۱–۲– اصالتِ حق بر مشارکت سیاسی

۱–۳– اصالتِ حق آزادی بیان

۲– تحلیل مصداقی پیوستگی

۲–۱– اداره عمومی جامعه

۲–۲– انتخابات ادواری

۲–۳– ورود به مشاغل عمومی به طور مساوی

گفتار سوم: اصل منع تبعیض

بند اول: تبیین مدلول و جایگاه اصل منع تبعیض و دسته بندی مفهومی تبعیض در حقوق بین الملل بشر

۱– تبیین مدلول و جایگاه اصل منع تبعیض در حقوق بینالملل بشر

۱–۱– تبیین معنای اصل منع تبعیض در اسناد حقوق بینالملل بشر

۱–۱–۱– کنوانسیون رفع هر نوع تبعیض نژادی

۱–۱–۲– کنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان

۱–۱–۳– اعلامیه مجمع عمومی سازمان ملل در خصوص اعلامیه درباره حذف همه اشکال تعصب و تبعیض مبتنی بر دین یا اعتقاد۶۵ ۱–۱–۴– کمیته حقوق بشر

۱–۲– جایگاه و ابعاد اصل منع تبعیض در محیط حقوق بین الملل بشر

۱–۲–۱– تصویر اصل منع تبعیض در اسناد حقوق بین الملل بشر

۱–۲–۲– ابعاد اصل منع تبعیض در حقوق بین الملل بشر

۱–۲–۲–۱– منع تبعیض نسبت به اقلیت ها

۱–۲–۲–۲– منع تبعیض نژادی

۱–۲–۲–۳– منع تبعیض جنسیتی(منع تبعیض علیه زنان)

۱–۲–۲–۴– عدم استثناپذیری اصل منع تبعیض

۱–۲–۲–۵– عام الشمول بودن اصل منع تبعیض

۲– دسته بندی مفهومی تبعیض در حقوق بین الملل بشر

۲–۱– تبعیض مستقیم و تبعیض غیرمستقیم

۲–۲– تبعیض سلبی و تبعیض ایجابی

بند دوم: پیوستگی اصل منع تبعیض و حق بر مشارکت سیاسی

۱– اداره عمومی جامعه

۲– انتخابات

۲–۱– حق بر رای

۲–۱–۱– مقتضیات پیشینی رای دهی

۲–۱–۲– شرایط رای دهندگان

۲–۱–۳– حق رای تابع و مقیم

۲–۲– حق بر کاندیداتوری

۲–۲–۱– شروط کاندیداتوری

۲–۲–۲– تابعیت

۲–۲–۳– زنان و حق بر کاندیداتوری

۲–۳– تعیین و تنسیق حوزه های انتخاباتی

۳– اشتغال به مشاغل عمومی

۳–۱– تعریف تبعیض و ابعاد اصل منع تبعیض در تحصیل مشاغل عمومی

۳–۲– استثنایات وارد بر حق تحصیل مشاغل عمومی

فصل دوم: عناصر ثانویه حق بر مشارکت سیاسی در حقوق بین الملل بشر

گفتار اول: حق بر تجمع و تشکل

بند اول: تعریف و بررسی جایگاه اسنادی و ابعاد حقوقی حق بر تجمع و تشکل

۱– تعریف حق بر تجمع و تشکل

۱–۱– تعریف حق بر تجمع

۱–۲– تعریف حق بر تشکل

۲– بررسی جایگاه اسنادی حق بر تجمع و حق بر تشکل

۳– ابعاد حقوقی حق بر تجمع و تشکل

۳–۱– ماهیت حق بر تجمع و تشکل:

۳–۲– امکان تحدید یا تعلیق حق بر تجمع و تشکل

۳–۲–۱– محدودیت های مجاز

۳–۲–۲– امکان تعلیق

۳–۲–۳– نظام های کسب مجوز

بند دوم: انتساب حق بر تجمع و تشکل و حق بر مشارکت سیاسی

۱– هندسه انتساب

۲– احزاب و حق بر مشارکت سیاسی

۲–۱– تعریف حزب

۲–۲– کارکرد احزاب

۲–۳– مروری بر چند پرونده حقوق بشری در خصوص احزاب

۲–۳–۱– نظام های تک حزبی و کثرت گرایی

۲–۳–۲– ممانعت از فعالیت احزاب به دلیل حقوق بشر

گفتار دوم: حق بر نظارت، شفافیت و پاسخگویی

بند اول: حق بر نظارت همگانی در امور عمومی

۱– تعریف نظارت و اقسام آن

۱–۱– تعریف نظارت

۱–۲– اقسام نظارت

۲– ابعاد حقوقی حق بر نظارت

۳– تلازم حق بر نظارت همگانی بر امور عمومی و حق بر مشارکت سیاسی

۳–۱– ترسیم هندسه تلازم

۳–۲– شیوههای نظارت همگانی در پرتو حق بر مشارکت سیاسی

۳–۳– مصادیق پیوستگی حق بر نظارت همگانی در امور عمومی و انتخابات

بند دوم: حق بر شفافیت

۱– تعریف و مبانی حق بر شفافیت

۱–۱– تعریف حق بر شفافیت

۱–۲– مبانی شفافیت

۱–۲–۱– ارتقای حقوق بشر

۱–۲–۲– مبارزه با فساد

۱–۲–۳– دموکراسی

۱–۲–۴– ارتقای حق بر توسعه پایدار

۱–۲–۵– معقولیت در تصمیمگیری

۲– شقوق شفافیت

۲–۱– شفافیت اطلاعاتی(اسنادی)

۲–۲– شفافیت قانونی

۲–۳– شفافیت سازمانی

۳– ارتهان حق بر مشارکت سیاسی در حق بر شفافیت

۳–۱– حق بر شفافیت و حق مردم در اداره امور جامعه

۳–۲– حق بر شفافیت و انتخابات

۳–۳– حق بر شفافیت و حق بر دسترسی به مشاغل عمومی

بند سوم: حق بر پاسخگویی

۱– شقوق حق بر پاسخگویی

۱–۱– پاسخگویی حقوقی، سیاسی، اداری

۱–۲– پاسخگویی عمودی و افقی

۲– نقش حق بر پاسخگویی در تحقق حق بر مشارکت سیاسی

گفتار سوم: عناصر ثانویه مرتبط با انتخابات

بند اول: رایگیری مخفی

۱– ابتنای حق بر تادیه محرمانه رای بر حق بر حریم خصوصی

۱–۱– ترسیم محیط پیوستگی

۱–۲– رایگیری الکترونیکی و حق بر حریم خصوصی

۲– عدم تعلیقپذیری حق بر تادیه مخفیانه رای

بند دوم: ادواری بودن انتخابات

۱– جایگاه انتخابات دورهای در حقوق بینالملل

۲– میزان مجاز فترت دورههای انتخاباتی از نگاه حقوق بینالملل بشر

۳– امکان تحدید یا تعلیق ادواری بودن انتخابات

بخش دوم: بررسی فقهی عناصر چالشی نهاد ولایت فقیه در فقه امامیه در مواجهه با مولفه های حق بر مشارکت سیاسی در حقوق بین الملل بشر

فصل اول: بررسی اعتبار، اختتام و شرایط تصدی ولی فقیه در فقه امامیه

گفتار اول: ماهیت و شیوه تحقق ولایت

بند اول: مبدا مشروعیت ولایت برای فقیه در فقه امامیه

۱– مبنای نصب

۲– مبنای نخب طولی

۳– مبنای نخب عرضی

۳–۱– مسیله هجرت

۳–۲– نهاد بیعت

۳–۳– سیره ایمه اطهار(ع)

۴– محصلات برآمده از مبانی جعل مشروعیت در مصاف با آموزه های حقوق بین الملل بشر

بند دوم: شیوه گزینش ولیفقیه در مرحله اجرا

۱– انتخاب مستقیم یا غیرمستقیم

۱–۱– تببین محل نزاع

۱–۲– اعتبار شرعی مراجعه به خبره

۱–۳– شرایط خبره در انتخاب ولیفقیه

۲– اعتبار رای اکثریت در فقه

۲–۱– تبیین اعتبار در فقه

۲–۲– تکلیف شرعی اقلیت

۳– لزوم یا عدم لزوم نامزدی برای تصدی جایگاه ولایت تدبیری از منظر فقه امامیه

۴– شیوه های گزینش در تناسب با آموزه های حقوق بین الملل بشر

گفتار دوم: پایان تصدی ولایت برای فقیه

بند اول: مبنای انتفای شرایط و اوصاف فقیه(توقیت وصفی)

بند دوم: مبنای توقیت زمانی

۱– ادله عدم امکان توقیت

۲– بررسی توقیت بر مبنای نظریه نصب و نخب

بند سوم: مبنای انتفای مبادی مشروعیت

بند چهارم: نسبت سنجی مبانی اختتام تصدی ولایت تدبیری فقیه با آموزه های حقوق بین الملل بشر

گفتار سوم: شرایط فقیه برای تصدی ولایت تدبیری

بند اول: اشتراط اجتهاد

۱– مفهوم اجتهاد

۲– ادله وجوب اشتراط اجتهاد در ولی فقیه

۲–۱– آیات مدلل بر لزوم علم مقتدی

۲–۲– ادله روایی

۲–۳– عقل و سیره عقلا

۲–۴– اجماع

۳– ممیِز اجتهاد

۴– اشتراط اجتهاد در میدان تناسب با آموزه های حقوق بین الملل بشر

بند دوم: اشتراط ذکوریت

۱– ادله لفظی اشتراط ذکوریت

۱–۱– دلایل قرآنی

۱–۲– ادله روایی

۲– ادله لبی اشتراط ذکوریت

۲–۱– اجماع بر اشتراط ذکوریت

۲–۲– دلیل عقل

۳– مقارنه موضوع با حق بر مشارکت سیاسی در حقوق بین الملل بشر

بند سوم: اشتراط تابعیت

۱– منشا بروز چالش

۱–۱– مبنای اسلام بدون مرز

۱–۲– مبنای مرزهای انسانی

۲– امکان تفاوت تابعیت ملی ولی فقیه با تابعیت ملی کشور محل انتخاب

۳– نسبت سنجی موضوع با آموزه های حقوق بین الملل بشر

فصل دوم: بررسی عناصر محیط به عملکرد ولی فقیه در زمان تصدی ولایت تدبیری

گفتار اول: گستره اختیارات ولی فقیه

بند اول: تبیین مفهوم اختیار در نهاد ولایت فقیه

۱– چیستی مفهوم مطلق در متون فقهی در خصوص ولایت تدبیری فقیه

۲– اختیارات ولی فقیه بر حسب مبانی نصب و نخب

بند دوم: نسبت سنجی اختیارات تقنینی ولی فقیه با احکام موضوعه

۱– تبیین مفاهیم

۱–۱– احکام ثابت و متغیر

۱–۲– احکام اولیه و ثانویه

۱–۳– احکام حکومتی

۲– بیان نسبت

بند سوم: اختیارات ولی فقیه در ترازوی سنجش با آموزه های حقوق بینالملل بشر

گفتار دوم: نظارت بر ولی فقیه و پاسخگویی فقیه حاکم

بند اول: نظارت بر ولی فقیه

۱– ادله صحت شرعی نظارت بر حاکم

۱–۱– تبیین محل بحث

۱–۲– دلیل عقلی و سیره عقلا

۱–۳– ادله نقلی

۱–۳–۱– آیات قرآن کریم

۱–۳–۲– روایات

۱–۴– اقوال فقها

۲– شیوههای نظارت بر حاکم از منظر شرعی

۲–۱– نظارت مردمی و نظارت سیستمی

۲–۲– نظارت آشکار و نظارت مخفی

۲–۳– نظارت استصوابی و نظارت استطلاعی

بند دوم: پاسخگویی ولی فقیه

۱– ادله شرعی وجوب پاسخگویی حاکم

۱–۱– دلیل عقل و سیره عقلا

۱–۲– ادله نقلی

۲– نسبت بین وجوب پاسخگویی و اطلاق اختیارات فقیه والی

بند سوم: نظارت و پاسخگویی ولی فقیه در بوته سنجش با آموزه های حقوق بینالملل بشر

۱– تبیین نسبت

۲– نظارتی نوین

نتیجه گیری

قسمت اول: مروری بر آنچه گذشت

بخش اول

فصل اول

۱– حق تعیین سرنوشت

۲– آزادی بیان

۳– اصل منع تبعیض

فصل دوم

۱– حق بر تجمع و تشکل

۲– حق بر نظارت، شفافیت و پاسخگویی

۳– عناصر ثانویه مرتبط با انتخابات

بخش دوم

۱– مشروعیت حکومت فقها در مرحله جعل(جاعل)

۱–۱– مبنای نصب

۱–۲– مبنای نخب طولی

۱–۳– مبنای نخب عرضی

۲– مقایسه و تطابق شیوههای گزینش

۲–۱– انتخاب مستقیم و غیرمستقیم

۲–۲– اعتبار اکثریت

۲–۳– نامزدی برای تصدی سرپرستی جامعه

۳– اختتام تصدی حکمران

۴– اوصاف لازم برای تصدی منصب عمومی انتخابی

۴–۱– اجتهاد فقهی

۴–۲– ذکوریت

۴–۳– عدم لزوم همسانی تابعیت

۵– نسبت سنجی اختیارات حکمران

۶– نظارت بر حاکم و پاسخگویی او

۷– تفکیک مقام ثبوتی و اثباتی

قسمت دوم: امکان سنجیِ جمع بین موارد اختلاف

۱– مصلحت در فقه امامیه

۲– نسبیت فرهنگی در حقوق بینالملل بشر

فهرست منابع

منابع فارسی

منابع عربی

منابع انگلیسی

اسناد و پرونده های حقوقی

سایت های اینترنتی

کلیدواژه ها

• فقه امامیه
• حقوق بین الملل بشر
• ولایت فقیه
• حق بر تعیین سرنوشت
• آزادی بیان
• منع تبعیض
• نخب عرضی