مطالعه تطبیقی مشروعیت حقوق طبیعی از دیدگاه مکتب تشیع و اعتزال نو

مطالعه تطبیقی مشروعیت حقوق طبیعی از دیدگاه مکتب تشیع و اعتزال نو عنوان رساله ای است که توسط اکبر فلاح نژاد، با راهنمایی علی محمد فلاح زاده و با مشاوره سید عبدالرحیم حسینی و هدی غفاری در سال ۱۳۹۹ و در مقطع دکتری دانشگاه علامه طباطبایی دفاع گردید.

عنوان	مطالعه تطبیقی مشروعیت حقوق طبیعی از دیدگاه مکتب تشیع و اعتزال نو
رشته	حقوق عمومی
دانشجو	اکبر فلاح نژاد
استاد راهنما	علی محمد فلاح زاده
استاد مشاور	سید عبدالرحیم حسینی، هدی غفاری
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۹
دانشگاه	دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

حق طبیعی به عنوان زیرساخت منشورهای حقوقی جهانی مانند منشور بین المللی حقوق بشر همواره مورد توجه حقوقدانان قرار داشته و اصول بنیادین آن زیربنای مقاصد اساسی آموزه های حقوق خاصه حقوق عمومی به شمار می آید. مبانی مشروعیت حق طبیعی نظربه دامنه تاثیر و کارکردهای آن بین اندیشمندان شیعی و متفکران اعتزال نو به عرصه ای برای مواجهه نظری تبدیل شده است. بنیان آموزه های حقوقی مکتب تشیع بر سه اصل اساسی وحی، حدیث و عقل بنا نهاده شده است. در زمینه مشروعیت حق طبیعی مکتب تشیع از منابع معرفتی وحیانی و فطری الهام می گیرد ولی اعتزال نو مقبولیت عمومی و تجربیات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بشر را مبنای مشروعیت حق طبیعی قلمداد می کند و براساس عقل انگاری محض پیرامون تحصیل و استنباط قوانین و ضوابط حاکم بر رفتارهای انسانی درباره حقوق طبیعی نیز بسیاری از معیار های مسلم استنباط را نادیده می انگارد. دراین مصاف تحفظ روشمند اندیشه شیعی بر منابع نقلی و عقلی موجب گردیده میان طرفداران عقلانیت حقوقی و عقل پایه گی صرف در استنباط قوانین و ضوابط حاکم بر رفتارهای انسان و اعمال حقوقی مکتب تشیع بیگانگی بیشتری احساس گردد. مع الوصف کلیت مشروعیت حق طبیعی بین مکتب تشیع و اعتزال نو نقطه تفاهم است و اغلب اختلافات در منابع مشروعیت و معیارهای شناسایی و تعیین مصادیق حق طبیعی تمرکز یافته است. نظر به بینا رشته ای بودن موضوع حق طبیعی و طرح آن در فقه و حقوق، اصول، فلسفه و کلام، ابعاد مختلف حق طبیعی با تاکید بر دیدگاه های فقیهان، فیلسوفان و متکلمان با رویکرد تطبیقی در این رساله بررسی گردیده است. دراین راستا نگارنده پس از مقدمه و تشریح مفاهیم کلیدی بکار رفته در پژوهش ابتدا سیر تطور نظریه فطری بودن حق طبیعی را با استفاده از نظریات فلاسفه و متکلمین و مبانی فقهی – حقوقی در اندیشه شیعی و اعتزال نو بررسی کرده و با واکاوی مبانی مشروعیت حق طبیعی در منابع شیعی و اعتزال نو نظریه های سه گانه طبیعی انگاری زیربنای همه حقوق، تبعیت حق طبیعی از عنایت خداوند و نقشه پیشین الهی و اصل تابعیت جهان از منشور ربانی و برخاستگی اعتبار حق طبیعی از نظام آفرینش از روزنه هردو نظرگاه مطالعه تطبیقی نموده و سرانجام شاخص های شناسایی حق طبیعی را در محورهای عدالت، آزادی، زیبایی، حیات، کرامت و سعادت سامان داده است.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب مقدمه تحلیلی

۱. تعاریف

۱–۱. حقوق طبیعی

۱–۲. حقوق موضوعه

۱–۳. قانون طبیعی

۱–۴. مشروعیت

۱–۵. مکتب تشیع

۱–۶. اعتزال نو

۱–۷. حق فطری

۱–۸. تمایز میان حق طبیعی و حق قراردادی

۲. بیان مسیله

۲–۱. مبادی مسیله

۲–۲. تعریف مسیله

۲–۳. پیشینه مسیله

۲–۴. اهمیت و ضرورت پژوهش

۳. سوالات و فرضیه های پژوهش

۳–۱. سیوال اصلی

۳–۲. سیوال های فرعی

۳–۳. فرضیه اصلی

۳–۴. فرضیه های فرعی

۴. هدف های تحقیق

۴–۱. اهداف کلی

۴–۲. اهداف جزیی

۵. جنبه جدید بودن و نوآوری پژوهش

۶. روش تحقیق

۶–۱. نوع روش

۶– ۲. شیوه گردآوری اطلاعات

فصل اول؛ مفاهیم بنیادین

مقدمه

مبحث اول؛گسترهمفهومی حق

۱–۱. قلمرو مفهوم حق

۱–۲. حق دراصطلاح فقیهان

۱–۳. مفاهیم همسان با مفهوم حق

۱–۴. کاربردهای مفهوم حق

۱–۵. تقسیمات کلی حق

مبحث دوم؛ نظریات بنیادین

۲–۱. نظریهی حقوق طبیعی انسان

۲–۲. نظریه قراردادی بودن حقوق انسان

۲–۳. نظریه اجتماعی بودن انسان

۲–۴. مروری بر نظریههای عدالت

مبحث سوم؛ تمایزات حقوق طبیعی

۳–۱. حقوق طبیعی انسان و قوانین طبیعت

۳–۲. تفاوت قانون طبیعی و قوانین بشری

۳–۳. تفاوت حق طبیعی وقانون طبیعی

مبحث چهارم؛ گستره مفهومی فطرت

۴–۱. تفاوت معنایی فطرت و طبیعت

۴–۲. تحلیل مفهومی فطرت در متون اسلامی

۴–۳.فطرت ابزار فهم قوانین طبیعی

۴–۴.ویژگیهای فطرت

۴–۵. هدایتگری فطرت

نتیجه گیری

فصل دوم؛ سیرتطورنظریه فطری بودن حق طبیعی در اندیشه شیعی واعتزال نو

مقدمه

مبحث اول؛ حق طبیعی در حکمت متعالیه

۱–۱. حق طبیعی در آثار فلاسفه پیش از ملا صدرا

۱–۲. حق طبیعی از منظر فلسفه صدرایی

۱–۳. حق طبیعی ازنگاه فیلسوفان نوصدرایی

مبحث دوم؛ حق طبیعی در پرتو کلام شیعی

مبحث سوم؛ خاستگاه حق طبیعی در فقه شیعه وحقوق ایران

۳–۱. فقه شیعه

۳–۲. حقوق ایران

مبحث چهارم؛ سیر تطور نوگرایی اعتزالی

۴–۱. عوامل شکل گیری گرایش اعتزال نو

۴–۲. مشابهت های میان اعتزال نو و مکتب کلامی معتزله

۴–۳. شباهت معتزله با تشیع

۴–۴. مهمترین مبانی نظری نومعتزله

۴–۵. تقسیم بندی جریان های نومعتزلی

۴–۵–۱. نومعتزلیان شبه قاره هند

۴–۵–۲. نومعتزلیان عرب

۴–۵–۳. جریان اعتزال نودر ایران

مبحث پنجم؛ مبانی حق طبیعی از نگاه اعتزال نو

نتیجه گیری

فصل سوم؛ بررسی تطبیقی منابع مشروعیت حق طبیعی از نظرگاه مکتب تشیع واعتزال نو

مقدمه

مبحث اول؛ عقل

۱–۱. مفهوم شناسی عقل

۱–۱–۱–.تعریف لغوی عقل

۱–۱–۲. تعریف اصطلاحی عقل

۱–۱–۲–۱. عقل در اصطلاح فلسفه

۱–۱–۲–۲. عقل در اصطلاح دینی

۱–۲. حجیت عقل

۱–۲–۱. نگرش های حقوقی به حجیت عقل

۱–۲–۱–۱. رویکرد حداقلی به کارکرد عقل

۱–۲–۱–۲. رویکرد اعتدالی به کارکرد عقل

۱–۲–۱–۲–۱. خوانش معاصر از حجیت عقل

۱–۲–۱–۲–۲. عقلانیت وتقدیس نص

۱–۲–۱–۲–۳. کارکردهای عقل در باب دین

۱–۲–۱–۲–۴. کارکردهای عمومی و اختصاصی عقل

۱–۲–۱–۲–۵. تلازم حکم عقل و شرع

۱–۲–۱–۲–۶. حسن و قبح عقلی

۱–۲–۱–۲–۷. عقل یکی از راه های استنباط حقوق

۱–۲–۱–۳. رویکرد حداکثری به عقل

۱–۲–۱–۳–۱. رویکرد فلاسفه اسلامی در کارکرد عقل

۱–۲–۱–۳–۲. رویکرد نومعتزلیان به کار کرد عقل

۱–۳. بررسی تطبیقی

مبحث دوم؛ وحی

۲–۱. معناشناسی وحی

۲–۲. مقاصدحقوقی وحی

۲–۲–۱.مکتب تشیع

۲–۲–۱–۱. هدف شناسی در مکتب حقوقی قرآن

۲–۲–۱–۲.قرآن و هدف اساسی حقوق

۲–۲–۱–۳. گستره حوزه حقوق در اسلام

۲–۲–۱–۴.حقوق اجتماعی در قرآن

۲–۲–۱–۵. نگاه تطبیقی قرآن به حقوق

۲–۲–۲. جریان اعتزال نو

۲–۲–۲–۱. نص قرآن تعبیر تجربه نبوی

دلایل عقلی:

دلایل نقلی:

۲–۳. بررسی تطبیقی

۲–۳–۱. دلایل عقلی:

۲–۳–۲. دلایل نقلی:

مبحث سوم؛ عرف

۳–۱. مفهوم شناسی عرف

۳–۲. حجیت عرف

۳–۲–۱. مکاتب حجیت عرف

۳–۳. ملاک اعتبار عرف

۳–۴. تجربه قانونی

۳–۵. تفاوت حکم عقل و بنای عرفی عقلا

۳–۶. خاستگاه بنای عقلا

۳–۷. بنای عقلا از منظر اعتزال نو

۳–۸. سیره های نوظهور و بنای عقلا

مبحث چهارم ؛ مقاصد شریعت

۵–۱. معناشناسی مقاصد شریعت

۵–۲. مبانی گرایش به مقاصد شریعت

۵–۳. ادله مقاصد شریعت

۵–۴. مصادیقی از مقاصد ان–سانی ش–ریعت

۵–۴–۱. جنبه های فردی مقاصد شریعت

۵–۴–۲. جنبه های عام مقاصد شریعت

نتیجه گیری

فصل چهارم؛ بررسی تطبیقی شاخص های شناسایی حق طبیعی در مکتب تشیع واعتزال نو

مقدمه

مبحث اول؛ عدالت

۱–۱. معناشناسی عدالت

۱–۲. آثار اجتماعی عدالت

۱–۲–۱. تحقق نظام ارزش مدار

۱–۲–۲. مشروعیت بخش الزامات اجتماعی

۱–۳. سیر تطور مفهوم عدالت

۱–۴. عدالت پایه گی دراندیشه بشر

مبحث دوم؛ آزادی

۲–۱. معناشناسی آزادی

۲–۲. بینش حقوقی آزادی محور

۲–۳. مبنا و حدود آزادی

۲–۴. انواع آزادی

۲–۵. آزادی و آگ–اهی

۲–۶. بررسی تطبیقی

مبحث سوم؛ زیبایی

۳–۱. معناشناسی زیبایی

۳–۲.ساحت های زیبایی

۳–۳. م–نشا ح–قیقت زیبایی

۳–۴. حقیقت زیبایی در قرآن

۳–۵. زیبایی از منظر اعتزال نو

مبحث چهارم؛ حیات

۴–۲. حیات بالاترین موهبت الهی

۴–۳. حق حیات در حقوق بشر اسلامی

۴–۴. حق حیات و فرزندکشی

۴–۵. چالش های حق حیات

۴–۶. کیفرسالب حق حیات

۴–۷. انسان و حق برح–یات

مبحث پنجم؛ کرامت

۵–۱. معناشناسی کرامت

۵–۲. مراتب کرامت انسان

۵–۳. شاخص های کرامت انسانی

مبحث ششم؛ سعادت

۶–۱. معناشناسی سعادت

۶–۱–۱. فیلسوفان و مفهوم سعادت

۶–۲. تحصیل سعادت

۶–۳. بررسی تطبیقی

نتیجه گیری

مرور کلی ونتیجه گیری

فهرست منابع:

کلیدواژه ها

• حق طبیعی
• مشروعیت
• اعتزال نو
• مکتب تشیع
• عقل پایه گیِ وحی
• عنایت ربانی