معیار شناسی جرم انگاری از منظر فقه و حقوق موضوعه

معیار شناسی جرم انگاری از منظر فقه و حقوق موضوعه عنوان رساله ای است که توسط سید حسن علوی، با راهنمایی محمد باقر گرایلی و با مشاوره محمد رضا کمیلی در سال ۱۴۰۱ و در مقطع دکتری جامعه المصطفی العالمیه دفاع گردید.

عنوان	معیار شناسی جرم انگاری از منظر فقه و حقوق موضوعه
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	سید حسن علوی
استاد راهنما	محمد باقر گرایلی
استاد مشاور	محمد رضا کمیلی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۱
دانشگاه	جامعه المصطفی العالمیه

چکیده

جرم انگاری به عنوان یکی از ابزارهای مهم در سیاست جنایی فرایندی است که در آن یک رفتار به عنوان جرم شناخته می شود. معیار جرم انگاری سنجه و ملاکی است که بر اساس آن رفتار، مجرمانه توصیف شده و از سوی قانونگذار با ضمانت اجرای کیفری مواجه می شود. اینکه دولتها در استفاده از ابزار کیفری و مداخله در محدوده آزادی های فردی و اجتماعی تا چه میزان آزادی عمل دارند موضوعی است که ارتباط مستقیمی با معیار برگزیده در جرم انگاری دارد؛ در واقع بر اساس این معیارها مداخله کیفری توجیه می شود. از سوی دیگر کار آمدی نظام کیفری تابعی از معیار شناسی مناسب در جرم انگاری است از این رو این مهم را بر می تابد که دولتها در جرم انگاری معیاری را برگزینند که کیفر سهم حداقلی داشته باشد و آزادی های فردی و اجتماعی کم تر محدود شود. یکی از روشهایی که در انتخاب معیار مناسب جهت جرم انگاری کمک می کند رویکرد تطبیقی فقهی– حقوقی می باشد. با توجه به تنوع هنجار و ارزشهای حاکم در هر جامعه نمی توان از یک معیار عام و کلی به تنهایی در جهت جرم انگاری استفاده نمود. بطور کلی چهار معیار اصل ضرر ، پدر سالاری قانونی ، اخلاق گرایی حقوقی و کرامت انسانی برای توجیه مداخله کیفری و جرم انگاری در حقوق موضوعه قابل استخراج است. در فقه جزایی دو معیار عمده برای جرم انگاری قابل استنباط است. نخست معیار نفی ضرر/ لا ضرر است که بر اساس آن هر نوع رفتاری که مستلزم آسیب و ضرر به فرد یا دیگران شود از نظر شارع نامشروع تلقی شده است. ملاک دیگر معیار مصلحت می باشد. در این معیار هر رفتاری که به یکی از امور پنج گانه یعنی دین ، جان ، مال ، نسب و عقل به تعبیر دیگر مصالح خمسه صدمه و آسیب برساند جرم محسوب می شود.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

۱– تبیین مساله

۲– پیشینه و ضرورت تحقیق

۳– نوآوری پژوهش

۴– سوالات

۴–۱ سوال اصلی

۴–۲سوال های فرعی

۵– فرضیه های تحقیق

۶– اهداف تحقیق

۷– روش تحقیق

۸– ساختار پژوهش

بخش اول: کلیات

۱–۱ مفهوم شناسی

۱–۱–۱ مفهوم جرم

۱–۱–۲ مفهوم انحراف

۱–۱–۳ مفهوم جرم انگاری

۱–۱–۴ تورم کیفری

۱–۱–۵ جرم زدایی

۱–۱–۶ کیفر زدایی

۱–۱–۶–۱ کیفرزدایی تقنینی

۱–۱–۶–۲ کیفرزدایی قضایی

۱–۲– مکاتب کیفری وجرم انگاری

۱–۲–۱– مکتب کلاسیک

۱–۲–۲– مکتب نیوکلاسیک

۱–۲–۳– مکتب اثبات گرایی حقوقی

۱–۲–۴– مکتب دفاع اجتماعی

۱–۲–۵ مکتب عدالت ترمیمی

۱–۳ موضوع شناسی جرم انگاری

۱–۳–۱ انواع جرم انگاری

۱–۳–۱–۱ جرم انگاری تقنینی

۱–۳–۱–۲ جرم انگاری قضایی

۱–۳–۱–۳ جرم انگاری بر اساس منابع فقهی و فتاوی معتبر

۱–۳–۲ مدلهای جرم انگاری

۱–۳–۲–۱ مدل لیبرال

۱–۳–۲–۱–۱ مولفه های مدل لیبرال

۱–۳–۲–۱–۱–۱ اصالت آزادی

۱–۳–۲–۱–۱–۲ اصالت فرد/ فرد گرایی

۱–۳–۲–۱–۱–۳ مداخله حداقلی دولت

۱–۳–۲–۲ مدل اقتدارگرا (اتوریتر)

۱–۳–۲–۳ مدل اقتدارگرای فراگیر

۱–۳–۳ روش های جرم انگاری

۱–۳–۳–۱ روش توازن

۱–۳–۳–۲ روش پالایش ۵۰ ۱–۳–۳–۲–۱ صافی اصول

۱–۳–۳–۲–۲ صافی فرضیات

۱–۳–۳–۲–۳ صافی کارکرد ها

۱–۳–۴ اصول جرم انگاری

۱–۳–۴–۱ اصل قانونی بودن جرم انگاری

۱–۳–۴–۲ اصل ضرورت

۱–۳–۴–۳ اصل برابری

۱–۳–۵ بایسته های جرم انگاری

۱–۳–۵–۱ صریح و شفاف بودن

۱–۳–۵–۲ تاثیرگذار و کارایی

۱–۳–۵–۳ قاطعیت و قابلیت اجرایی داشتن

۱–۳–۵–۴ سودمند بودن

۱–۳–۵–۵ در نظر گرفتن مصالح فردی و جمعی

۱–۳–۵–۶ تبیین اهداف و انگیزه های جرم انگاری

۱–۳–۵–۷ بررسی ابعاد رفتار مجرمانه

۱–۳–۵–۸ کلی بودن

۱–۳–۶ پیامدهای جرم انگاری غیر صحیح

۱–۳–۶–۱ تورم کیفری

۱–۳–۶–۲ کاهش تاثیر مجازات

۱–۳–۶–۳ افزایش بزهکار و بزهکاری

۱–۳–۶–۴ خشم و موضع گیری در مقابل حقوق جزا

۱–۳–۶–۵ وقفه در نظام قضایی

۱–۳–۶–۶ جرم زایی

۱–۳–۶–۷ ایجاد قوانین متروکه

۱–۳–۷ کارکرد های جرم انگاری

۱–۳–۷–۱ حمایت از ارزشهای اساسی جامعه

۱–۳–۷–۲ اصلاح گرایی

۱–۳–۷–۳ کارکرد پیشگیرانه

۱–۳–۷–۴ کارکرد آموزشی و تربیتی

۱–۳–۷–۵ اتحاد و انسجام اجتماعی

۱–۳–۸ مبانی نظری جرم انگاری

۱–۳–۸–۱– لیبرالیسم

۱–۳–۸–۲– سوسیالیسم

۱–۳–۸–۳– بینش دین محور

بخش دوم: معیارهای جرم انگاری در فقه و حقوق موضوعه

۲–۱–۱– معیار نفی ضرر

۲–۱–۱–۱ دیدگاه ها پیرامون مفاد لا ضرر

۲–۱–۱–۱–۱ دیدگاه شیخ انصاری

۲–۱–۱–۱–۲ دیدگاه آخوند خراسانی

۲–۱–۱–۱–۳ دیدگاه فاضل تونی

۲–۱–۱–۱–۴ دیدگاه شیخ الشریعه اصفهانی

۲–۱–۱–۱–۵ دیدگاه امام خمینی

۲–۱–۱–۱–۶ نظریه نفی مشروعیت رفتار ضرری

۲–۱–۱–۱–۷ دیدگاه نفی ضرر بصورت مطلق

۲–۱–۱–۲ جایگاه معیار نفی ضرر در جرم انگاری

۲–۱–۱–۲–۱ منع آسیب به دیگران

۲–۱–۱–۲–۱–۱ معیار نفی ضرر در صدمات علیه اشخاص

۲–۱–۱–۲–۱–۲ معیار نفی ضرر در آسیب به اموال و مالکیت

۲–۱–۱–۲–۱–۲–۱ سرقت

۲–۱–۱–۲–۱–۲–۲– خیانت در امانت

۲–۱–۱–۲–۱–۲–۳– کلاهبرداری

۲–۱–۱–۲–۱–۳ جایگاه معیار نفی ضرر در آسیب علیه امنیت اجتماعی

۲–۱–۱–۲–۱–۴ جایگاه معیار نفی ضرر در آسیب های معنوی

۲–۱–۱–۲–۱–۵ معیار نفی ضرر و آسیب ناشی از عدم نفع

۲–۱–۱–۲–۱–۶ معیار نفی ضرر و آسیب های ناشی از تکنولوژی بر محیط زیست

۲–۱–۱–۲–۱–۷ آسیب هایی ناشی از آزمایشات و تحقیقات فن آوری پزشکی

۲–۱–۱–۲–۱–۷–۱ سقط جنین

۲–۱–۱–۲–۱–۷–۲ شبیه سازی انسان

۲–۱–۱–۲–۱–۷–۳ الزام به درمان

۲–۱–۱–۲–۲ منع آسیب به خود

۲–۱–۲ مصلحت

۲–۱–۲–۱ مبانی معیار مصلحت

۲–۱–۲–۱–

قاعده احسان

۲–۱–۲–۱–۲ اصل حکمت

۲–۱–۲–۱–۳ اصل تیسیر (آسان گیری)

۲–۱–۲–۱–۳ اصل تسامح و تساهل در احکام اسلامی

۲–۱–۲–۱–۴ قاعده حرمت تنفیر

۲–۱–۲–۲ بایسته های مصلحت

۲–۱–۲–۲–۱ همخوانی با مقاصد شریعت

۲–۱–۲–۲–۲ عمومی بودن مصلحت

۲–۱–۲–۲–

عقلانی بودن مصلحت

۲–۱–۲–۲–۴ ضروری بودن

۲–۱–۲–۳ اقسام مصلحت

۲–۱–۲–۳–۱ اقسام مصلحت بر اساس نوع

۲–۱–۲–۳–۱–۱ مصالح فردی

۲–۱–۲–۳–۱–۲ مصالح عمومی

۲–۱–۲–۳–۱–۳ مصالح اجتماعی

۲–۱–۲–۳–۲ اقسام مصلحت بر اساس کاربرد

۲–۱–۲–۳–۲–۱ مصلحت به عنوان تشریع احکام اسلامی (مصلحت دایمی)

۲–۱–۲–۳–۲–۲ مصلحت به عنوان عاملی موثر در اجرای احکام الهی

۲–۱–۲–۳–۲–۳ مصلحت به عنوان مبنا و مرجع برای اجرای احکام حکومتی

۲–۱–۲–۳ جایگاه مصلحت در جرم انگاری

۲–۱–۳ محدودیت های جرم انگاری در فقه جزایی

۲–۱–۳–۱ اصل برایت

۲–۱–۳–۲ اصل اباحه

۲–۱–۳–۳ اصل عدم ولایت

۲–۲ معیار جرم انگاری در حقوق موضوعه

۲–۲–۱ معیار ضرر

۲–۲–۱–۱ ماهیت معیار ضرر

۲–۲–۱–۱–۲ انواع جرم انگاری بر اساس معیار ضرر

۲–۲–۱–۱–۲–۱ خطر آفرینی انتزاعی

۲–۲–۱–۲–۲–۲ خطر آفرینی واقعی

۲–۲–۱–۱–۲–۳ ضرر شدید

۲–۲–۱–۳ قلمرو معیار ضرر

۲–۲–۲ معیار پدرسالاری قانونی (حقوقی)

۲–۲–۲–۱ اقسام پدرسالاری

۲–۲–۲–۱–۱ پدرسالاری ایجابی و سلبی

۲–۲–۲–۱–۲ پدرسالاری پیش گیراننده از آسیب و منفعت گرایانه

۲–۲–۲–۱–۳ پدر سالاری مضیق و موسع

۲–۲–۲–۱–۴ پدرسالاری جسمی و اخلاقی

۲–۲–۲–۱–۵ پدرسالاری ضعیف و قوی

۲–۲–۲–۱–۶ پدرسالاری خالص و ناخالص

۲–۱–۲–۱–۷ پدرسالاری پسندیده و ناپسند

۲–۲–۲–۱–۸ پدرسالاری مستقیم و غیر مستقیم

۲–۲–۲–۲ ادله مخالفان و موافقان پدرسالاری

۲–۲–۲–۲–۱ ادله مخالفان پدرسالاری

۲–۲–۲–۲–۱–۱ تنافی با اصل آزادی

۲–۲–۲–۲–۱–۲ تعارض با مصالح اجتماعی و فردی

۲–۲–۲–۲–۱–۳ تلقی از مردم به مثابه محجور

۲–۲–۲–۲–۱–۴ کم رنگ شدن سهم مشارکت مردم در نظام سیاسی

۲–۲–۲–۲–۱–۵ تهدید حریم خصوصی

۲–۲–۲–۲–۱–۶ نقض خود مختاری افراد

۲–۲–۲–۲–۲ ادله موافقان پدرسالاری

۲–۲–۲–۲–۲–۱ عدم تنافی با اصل آزادی

۲–۲–۲–۲–۲–۲ منحصر نبودن تحدید آزادی بوسیله اصل ضرر

۲–۲–۲–۲–۲–۳ پدرسالاری معیاری در جهت مصالح اجتماعی

۲–۲–۲–۲–۲–۴ خودمختاری در سایه پدرسالاری

۲–۲–۲–۲–۲–۵ عدم انحصار تنافی حریم شخصی افراد در جرایم بدون بزه دیده

۲–۲–۲–۳ مصادیق جرم انگاری بر اساس معیار پدرسالاری

۲–۲–۲–۳–۱ ویژگی جرایم بدون بزه دیده

۲–۲–۲–۳–۱–۱ رضایت مندی

۲–۲–۲–۳–۱–۲ سری و محرمانه

۲–۲–۲–۳–۱–۳ عدم گزارش و شاکی خصوصی

۲–۲–۲–۳–۱–۴ خسارت و آسیب غیر مستقیم

۲–۲–۲–۳–۱–۵ بالا بودن رقم سیاه جرایم

۲–۲–۲–۳–۲ مصادیق جرایم بدون بزه دیده

۲–۲–۲–۳–۲–۱ اعتیاد

۲–۲–۲–۳–۲–۲ سقط جنین

۲–۲–۳ اخلاق گرایی قانونی

۲–۲–۳–۱ اقسام اخلاق

۲–۲–۳–۱–۱ ویژگی های اخلاق عمومی/ متعارف

۲–۲–۳–۱–۱–۱ عمومیت

۲–۲–۳–۱–۲ عقلانیت

۲–۲–۳–۱–۳ استقلال

۲–۲–۳–۱–۴ آزادی

۲–۲–۳–۲ اقسام اخلاق گرایی

۲–۲–۳–۲–۱ رفتار غیر اخلاقی آسیب زا

۲–۲–۳–۲–۲ اخلاق گرایی قانونی(حقوقی)

۲–۲–۳–۲–۲–۱ اخلاق گرایی قانونی موسع و مضیق

۲–۲–۳–۲–۲–۲ اخلاق گرایی قانونی افراطی و معتدل

۲–۲–۳–۲–۳ موافقان اخلاق گرایی قانونی

۲–۲–۳–۲–۳–۱ حمایت و حفظ اصول اخلاقی

۲–۲–۳–۲–۳–۲ قانون مداری در گرو اخلاق گرایی

۲–۲–۳–۲–۳–۳ تساوی آسیب اخلاقی و آسیب قانونی

۲–۲–۳–۲–۴ مخالفان اخلاق گرایی قانونی

۲–۲–۳–۲–۴–۱ تهدید آزادی های فردی

۲–۲–۳–۲–۴–۲ عدم کارایی کیفر در امور اخلاقی

۲–۲–۳–۲–۴–۳ وسیع و نسبی بودن مفهوم اخلاق گرایی قانونی

۲–۲–۴ کرامت انسانی

۲–۲–۴–۱ اقسام کرامت انسانی

۲–۲–۴–۱–۱ کرامت ذاتی

۲–۲–۴–۱–۲ کرامت اکتسابی

۲–۲–۴–۲ بنیاد های نظری کرامت انسانی

۲–۲–۴–۲–۱ دیدگاه حقوق طبیعی

۲–۲–۴–۲–۲ دیدگاه فرد گرایی

۲–۲–۴–۲–۳ دیدگاه خود مختاری

۲–۲–۴–۲–۴ دیدگاه کرامت موهبت الهی

۲–۲–۴–۳ اصول کرامت انسانی

۲–۲–۴–۳–۱ اصل آزادی

۲–۲–۴–۳–۲ برابری

۲–۲–۴–۴ کرامت انسانی و جرم انگاری

۲–۲–۵ محدودیتهای جرم انگاری در حقوق موضوعه

۲–۲–۵–۱ جرم انگاری و ظرفیت دستگاه قضایی

۲–۲–۵–۲ توجه به جایگاه ارزشی و اخلاقی حقوق کیفری

۲–۲–۵–۳ جرم زایی حقوق کیفری

نتیجه گیری

پیشنهادات

منابع

کلیدواژه ها

• اخلاق گرایی حقوقی
• جرم انگاری