نظریه تفسیر اجتهادی در تحلیل رویه تفسیری شورای نگهبان

نظریه تفسیر اجتهادی در تحلیل رویه تفسیری شورای نگهبان عنوان رساله ای است که توسط محمدرضا اصغری شورستانی، با راهنمایی توکل حبیب زاده و با مشاوره حسین خلف رضایی و هادی طحان نظیف در سال ۱۳۹۸ و در مقطع دکتری دانشگاه امام صادق علیه السلام دفاع گردید.

عنوان	نظریه تفسیر اجتهادی در تحلیل رویه تفسیری شورای نگهبان
رشته	معارف اسلامی و حقوق – حقوق عمومی
دانشجو	محمدرضا اصغری شورستانی
استاد راهنما	توکل حبیب زاده
استاد مشاور	حسین خلف رضایی، هادی طحان نظیف
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۸
دانشگاه	دانشگاه امام صادق علیه السلام

چکیده

نظریه پردازی در خصوص تفسیر و پاسخ به پرسش کلان چیستی تفسیر، قدمتی به اندازه خود تفسیر دارد. از زمان پدید آمدن مقوله ای با عنوان تفسیر در علم حقوق و درک ضرورت آن، همواره اندیشمندان در صدد پاسخ به این سوال بوده اند که حقیقت تفسیر چیست. اخیرا برخی از محققان حقوق، نظریه ای تحت عنوان تفسیر اجتهادی عرضه کرده اند که به موجب آن تفسیر بیش و پیش از آنکه کشف افاده الفاظ یا مراد مقنن باشد، کشف پاسخ نظام حقوقی است و معتقدند از آنجا که در میان اجزاء نظام حقوقی، دو جزء مهم مبانی و اهداف از جایگاه بالاتری نسبت به سایر اجزا برخوردارند، تفسیر صحیح باید در بعد وجودی، برآمده از مبانی نظام حقوقی و در بعد کارکردی، تامین کننده اهداف نظام حقوقی باشد. تحقیق حاضر با التفات به نوپا بودن نظریه یادشده، با رویکرد توصیفی– تحلیلی به دنبال واکاوی و فهم ابعاد و جزییات دقیق تری از این نظریه در گام نخست و سپس محک زدن رویه تفسیری مفسر قانون اساسی بر مبنای آن است. از این رو به دنبال پاسخگویی به دو سوال اصلی و کلیدی است. نخست آنکه نظریه تفسیر اجتهادی چیست؟ و دوم آنکه رویه تفسیری شورای نگهبان تا چه اندازه با الزامات و بایسته های نظریه یادشده منطبق بوده است؟ دستاورد نخست رساله حاضر، تبیین و تشریح ابعاد نظریه تفسیر اجتهادی و پیشنهاد نام تفسیر نظام مدار برای آن است. با التفات به این نام و نیز این مطلب که در این نظریه تفسیر جزیی از نظام حقوقی تلقی می شود، در فرآیند تفسیر، اصالت، به کشف پاسخ نظام حقوقی داده شده است. همین اصالت ، نظریه تفسیر اجتهادی یا تفسیر نظام مدار را از سایر نظریات تفسیری، متمایز کرده است. بررسی نظرات تفسیری، مشورتی و تطبیقی شورای نگهبان به منظور پاسخ به سوال دوم نشان می دهد کمیت نظرات مفسر قانون اساسی، در زمینه توجه به مبانی نظام حقوقی، چه مبانی ناظر به سیرت و چه مبانی ناظر به صورت، به اندازه ای فراوانی دارد که بتوان با استفاده از آنها، رویه یا رویه هایی را استنباط کرد؛ در حالی که نسبت به اهداف نظام حقوقی، به خصوص اهداف غایی، کمیت نظرات، البته عمدتا نظرات مغایرتی و نه تاییدی، برای نیل به این مقصود کافی نیست و همین موضوع نشان دهنده لزوم اهتمام جدی تر مفسر قانون اساسی به اهداف نظام حقوقی، به خصوص اهداف غایی آن، است. سنجش رویه های شکل گرفته پیرامون مبانی نظام حقوقی نشان می دهد در مواردی که مفسر قانون اساسی، به موضوع تفسیر، به مثابه مقوله ای کلان و ناظر به کلیت نظام حقوقی نگریسته و اولویت و اصالت را به تضمین مبانی و تامین اهداف داده است، تا حدود زیادی اشکالات ناشی از ابهام، اجمال، تعارض و سکوت قانون اساسی مرتفع شده است؛ در حالی که رویه هایی که بر پایه نگاه جزء نگر نسبت به تفسیر شکل گرفته و در آنها توجه بایسته و شایسته ای نسبت به مبانی و اهداف نظام حقوقی صورت نگرفته است، نظم حاکم بر نظام حقوقی را دچار خدشه و خلل کرده است.

ساختار فهرست رساله

فهرست تفصیلی مطالب مقدمه

آ – تبیین مسیله

ب–. – پیشینه تحقیق

ج– – ضرورت و هدف تحقیق

د – سوالات اصلی تحقیق

ه– – فرضیه های تحقیق

و – روش تحقیق

ز– موانع و مشکلات تحقیق

ح – سازمان مطالب

بخش ۱– چارچوب نظری، نسبت سنجی و فرآیند کاربست نظریه تفسیر اجتهادی

فصل ۱– مفهوم شناسی

مبحث ۱– نظریه حقوقی

مبحث ۲– نظام حقوقی

مبحث ۳– مبانی نظام حقوقی

گفتار ۱– مفهوم مبنا

گفتار ۲– اقسام مبانی نظام حقوقی

مبحث ۴– اهداف نظام حقوقی

گفتار ۱– مفهوم هدف

گفتار ۲– اقسام اهداف نظام حقوقی

مبحث ۵– نظریه تفسیر اجتهادی؛ مفهوم و ابعاد

گفتار ۱– تعریف نظریه تفسیر اجتهادی

گفتار ۲– وجه تسمیه نظریه تفسیر اجتهادی

گفتار ۳– مولفه های نظریه تفسیر اجتهادی

فصل ۲– نسبت سنجی نظریه تفسیر اجتهادی با نظریات تفسیری رقیب

مبحث ۱– نظریات منشاگرا

گفتار ۱– لفظ گرایی و متن گرایی

گفتار ۲– قصدگرایی

گفتار ۳– ساختارگرایی

مبحث ۲– نظریات غیرمنشاگرا

گفتار ۱– غایت گرایی

گفتار ۲– مصلحت گرایی

مبحث ۳– وجوه تمایز نظریه تفسیر اجتهادی با نظریات تفسیری یادشده

فصل ۳– فرآیند کاربست نظریه تفسیر اجتهادی در تفسیر قانون اساسی

مبحث ۱– کشف و استنباط مبانی و اهداف نظام حقوقی

گفتار ۱– جایگاه تاریخ و اعتقادات مذهبی در استنباط مبانی و اهداف نظام حقوقی

بند ۱– نگرشی بر مکتب تفسیری تاریخی

بند ۲– قرآن و سنت به مثابه منابع اعتقادی در نظام حقوقی ایران

گفتار ۲– اندیشه های پایه گذاران نظام حقوقی و نقش آن در استنباط مبانی و اهداف نظام حقوقی

بند ۱– آباء موسس در نظام حقوقی آمریکا

بند ۲– امام خمینی (ره) و شهید بهشتی (ره) در نظام حقوقی ایران

شماره ۱– امام خمینی(ره)

۱. تحقق توحید در بعد اجتماعی

۲. حاکمیت ولی منصوب الهی

۳. حفظ مصلحت نظام اسلامی

۴. جایگاه محوری مردم در اداره حکومت

شماره ۲– شهید بهشتی(ره)

۱. ساختار امت و امامت

۲. قانون اساسی؛ بیانیه اصل بندی شده انقلاب اسلامی

گفتار ۳– جایگاه قانون اساسی در استنباط مبانی و اهداف نظام حقوقی

بند ۱– مقدمه قانون اساسی

شماره ۱– مبانی مستخرج از مقدمه قانون اساسی

شماره ۲– اهداف مستخرج از مقدمه قانون اساسی

بند ۲– اصول قانون اساسی

شماره ۱– مبانی مستخرج از اصول قانون اساسی

شماره ۲– اهداف مستخرج از اصول قانون اساسی

مبحث ۲– اولویت سنجی و رعایت اصل تفسیر منظومه وار در استناد به مبانی و اهداف

جمع بندی بخش اول

بخش ۲– ارزیابی رویه تفسیری شورای نگهبان در پرتو نظریه تفسیر اجتهادی

فصل ۱– رویه تفسیری شورای نگهبان در پرتو مبانی نظام حقوقی

مبحث ۱– مبانی ناظر به سیرت نظام حقوقی

گفتار ۱– حاکمیت قانون مندشده شریعت

بند ۱– سنجش مصوبات یا قوانین و مقررات از حیث انطباق بر موازین اسلام

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

بند ۲– زمان اظهار نظر نسبت به مصوبات یا قوانین و مقررات خلاف شرع

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

بند ۳– سنجش مصوبات یا قوانین و مقررات بر اساس نظر فقیه حاکم یا وکیل وی

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

گفتار ۲– ولایت ولی منصوب الهی

بند ۱– مواجهه تمثیلی با اختیارات رهبری در قانون اساسی

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

بند ۲– لزوم اخذ اذن از ولی فقیه در موضوعات خاص

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

گفتار ۳– جایگاه محوری حقوق مردم در حکومت اسلامی

بند ۱– ضرورت مشارکت حداکثری مردم در انتخاب حکمرانان

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

بند ۲– حمایت از حقوق بخش خصوصی در مقابل تحمیل هزینه های بلاجبران

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

بند ۳– لزوم تبیین دقیق مفاهیم مذکور در مصوبات مجلس مرتبط با حقوق مردم

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

بند ۴– آزادی اشخاص در استیفای حقوق فردی

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

مبحث ۲– مبانی ناظر به صورت نظام حقوقی

گفتار ۱– استقلال قوا

بند ۱– صلاحیت تقنینی، انتخاب گری و نظارتی مجلس شورای اسلامی

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

بند ۲– صلاحیت اجرایی رییس جمهور و هییت وزیران

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

بند ۳– صلاحیت های دادگاه های دادگستری

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

گفتار ۲– نظارت پذیری اعمال حکمرانان

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

گفتار ۳– عدم تبعیض در برابر قانون

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

گفتار ۴– تضمین اقتصاد تعاونی

شماره ۱– تبیین رویه

شماره ۲– ارزیابی رویه

فصل ۲– رویه تفسیری شورای نگهبان در پرتو اهداف نظام حقوقی

مبحث ۱– اهداف مقدماتی نظام حقوقی

گفتار ۱– قسط و عدل

گفتار ۲– وحدت و همبستگی ملی

گفتار ۳– استقلال سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی

مبحث ۲– اهداف غایی نظام حقوقی

گفتار ۱– حفظ نظام اسلامی

گفتار ۲– ایجاد محیط مساعد برای رشد انسان ها

جمع بندی بخش دوم

نتیجه گیری و ارایه پیشنهادهای اصلاحی

پیوست ها

پیوست ۱: اختیارات ولی فقیه در اندیشه امام خمینی (ره)؛ نقدها و پاسخ ها

پیوست ۲: ساختار و صلاحیت های دادگاه ویژه روحانیت در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران

پیوست ۳: مشروح مذاکرات شورای نگهبان پیرامون معارضه سند عادی با سند رسمی

پیوست ۴: نکاتی پیرامون لزوم رعایت مفاد اصول

و

قانون اساسی در انعقاد قراردادهای نفتی بین المللی

منابع و مآخذ

الف – فارسی

آ. کتب

ب– . مقالات

ج–. پایان نامه ها و رسالات دانشگاهی

د. مصاحبه ها و گزارش های پژوهشی

ه– . اسناد قانونی (بر مبنای تاریخ تصویب)

و. پایگاه های اطلاعاتی

ب – عربی

ج – انگلیسی

A. Books

B. Articles

د– فرانسوی