چالش های حقوقی – زیست محیطی سدسازی دولت ترکیه در حوضه آبریز دجله و فرات

چالش های حقوقی – زیست محیطی سدسازی دولت ترکیه در حوضه آبریز دجله و فرات عنوان رساله ای است که توسط علی زارع، با راهنمایی محمدحسین رمضانی قوام آبادی و با مشاوره ابراهیم بیگ زاده و محسن عبدالهی در سال ۱۴۰۰ و در مقطع دکتری دانشگاه شهید بهشتی دفاع گردید.

عنوان	چالش های حقوقی – زیست محیطی سدسازی دولت ترکیه در حوضه آبریز دجله و فرات
رشته	حقوق بین الملل عمومی
دانشجو	علی زارع
استاد راهنما	محمدحسین رمضانی قوام آبادی
استاد مشاور	ابراهیم بیگ زاده، محسن عبدالهی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۰
دانشگاه	دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

خاورمیانه و به ویژه منطقه میان رودان –بین النهرین– جزء مناطق خشک و نیمه خشک جهان است که با توجه به روند رو به رشد جمعیت و طرح های توسعه گسترده کشورهای این منطقه، موضوع دسترسی به آب شیرین از مهم ترین و پر مناقشه ترین مسایل بین المللی در این ناحیه است. در این میان دولت ترکیه با اجرای طرح های توسعه عظیم از طریق احداث سدهای با مقیاس بزرگ تحت پروژه آناتولی جنوب شرقی (گاپ)، بیشترین تاثیر را بر جریان رودخانه های دجله و فرات داشته و این امر دسترسی و استفاده سایر کشورهای حوضه آبریز دجله و فرات ازجمله سوریه و عراق را تحت تاثیر قرار داده است. از طرفی تقسیم و توزیع آب این دو رود با مقررات معاهده ای اندک و ابتدایی به نظم درآمده است. ازاین رو حقوق بین الملل عرفی نقش اساسی در تنظیم نحوه و چگونگی استفاده کشورهای این حوضه آبریز ازجمله دولت ترکیه دارد. حقوق بین الملل آب به عنوان حقوق حاکم بر استفاده غیر کشتیرانی از آب های شیرین بین المللی، حق دولت ها در استفاده از آبراهه های بین المللی را محدود می نماید و استفاده دولت ها به ویژه دولت های بالادست را با تکالیفی در قبال سایر دولت های ساحلی مواجه می نماید. در این رساله قصد بر آن است تا بعد از شناسایی ابعاد مختلف جغرافیایی و عینی این حوضه آبریز به شناسایی حقوق بین الملل حاکم بر این حوضه آبریز اعم از مقررات معاهده ای موجود و قواعد حقوق بین الملل عرفی پرداخته، درنهایت مشخص شود که اقدام های دولت ترکیه در احداث سدهای بزرگ، چه تاثیری بر سیستم آبی رودخانه های دجله و فرات و متعاقبا بر سایر دولت های ساحلی این رودخانه ها داشته است و این تاثیرها چه وضعیت و پیامدهای حقوقی را با توجه به حقوق بین الملل حاکم ایجاد نموده اند. اقدام های انجام شده توسط کشورهای این حوضه آبریز به واسطه تاثیرشان بر روی کشورهای دیگر منطقه ازجمله کشور ایران از اهمیت خاصی برخوردار است. به طور مختصر می توان عنوان نمود که نتایج حاصل از ارزیابی های انجام شده متضمن این نکته است که با توجه به داده های موجود و در دسترس راجع به طرح های توسعه ای ترکیه، برخی مغایرت ها با حقوق بین الملل معاهده ای و عرفی در عملکرد این کشور دیده می شوند. این نقض ها هم موجب تغییر در کمیت و هم کیفیت آب دو رود شده است که مغایر با اصل استفاده معقول و منصفانه و قاعده جلوگیری از ایراد خسارت اساسی است. نقض برخی از الزام ها منجر به آن شده که حقوق سایر دولت های حوضه آبریز متاثر شوند و همچنین آثار تبعی ای بر کشورهای دیگر مانند ایران به بار آید.

ساختار و فهرست رساله

فهرست نوشتار مقدمه

الف) تعریف مسیله و طرح موضوع

ب) اهمیت موضوع

پ) سوال های تحقیق

ت) فرضیه های تحقیق

ث) سابقه مطالعه ها و تحقیق های پیشین

ج) ضرورت انجام تحقیق

چ) اهداف و کاربردها

ح) روش تحقیق و پژوهش

خ) سازمان دهی تحقیق (رساله)

۱ آب های دجله و فرات از منظر حقوق بین الملل

۱–۱ حوضه آبریز دجله و فرات و سدها

۱–۱–۱ حوضه آبریز دجله و فرات

۱–۱–۲ سدها در حوضه آبریز دجله و فرات

۱–۱–۳ پروژه گاپ و ابعاد مختلف آن برای ترکیه

۱–۱–۳–۱ بعد فنی گاپ

۱–۱–۳–۲ بعد اقتصادی و اجتماعی گاپ

۱–۱–۳–۳ تاثیرهای داخلی گاپ: پ ک ک و حزب قانونی هوادار کردی

۱–۱–۳–۴ بعد سیاسی گاپ

۱–۲ تحول های حوضه دجله و فرات

۱–۲–۱ تحول های قبل از جنگ جهانی دوم

۱–۲–۱–۱ کنوانسیون فرانکو– بریتیش ۱۹۲۰

۱–۲–۱–۲ معاهده صلح لوزان ۱۹۲۳

۱–۲–۱–۳ بند سوم: موافقت نامه های میان ترکیه و فرانسه۱۹۳۰–۱۹۲۱

۱–۲–۲ تحولهای بعد از جنگ جهانی دوم

۱–۲–۲–۱ تحول های قبل از سال ۲۰۰۰

۱–۲–۲–۲ تحول های بعد از سال ۲۰۰۰

۱–۳ اختلاف دیدگاه های دولت های ساحلی راجع به رودهای دجله و فرات

۱–۳–۱ دجله و فرات: دو رودخانه جداگانه یا یک سیستم یکپارچه؟

۱–۳–۲ سیستم آبی دجله و فرات از منظر حقوق بین الملل

۱–۳–۳ رودخانه بین المللی یا رود فرامرزی

۱–۳–۳–۱ قابلیت کشتیرانی به عنوان معیاری برای رودهای بین المللی

۱–۳–۳–۲ دجله و فرات به عنوان آبراه بین المللی

۱–۳–۴ دیدگاههای حاکم در مورد معیارهای تعیین نیازهای آب

۱–۳–۴–۱ نظریه حاکمیت سرزمینی مطلق و یکپارچگی سرزمینی مطلق

۱–۳–۴–۲ نظریه حاکمیت محدود سرزمینی بر آب های مشترک

۱–۳–۴–۳ نظریه حاکمیت مشترک

۲ حقوق بین الملل آب در حوضه آبریز دجله و فرات و رویکرد دولت ترکیه

۲–۱ حقوق و تعهدات حاکم بر بهره برداری از رودخانه های بین المللی

۲–۱–۱ تعهد عمومی به همکاری

۲–۱–۱–۱ ماهیت حقوقی تعهد عمومی به همکاری

۲–۱–۱–۲ همکاری به مثابه یک تعهد مستقل

۲–۱–۱–۳ تدوین توسط نهاد های حقوقی بین المللی

۲–۱–۱–۴ تدوین توسط کمیسیون حقوق بین الملل

۲–۱–۲ ملاحظه منافع مشروع دیگران (استفاده معقول و منصفانه از یک آبراه بین المللی)

۲–۱–۲–۱ معیارهای اصل استفاده منصفانه و معقول

۲–۱–۲–۲ حداقل جریان آب

۲–۱–۲–۳ نیازهای حیاتی انسان

۲–۱–۲–۴ اجرای اصل استفاده منصفانه و معقول

۲–۱–۳ به حداقل رساندن تاثیرهای منفی بر دیگران

۲–۱–۳–۱ حسن هم جواری

۲–۱–۳–۲ مراقبتهای زیست محیطی

۲–۱–۴ تعهد به جلوگیری از ورود آسیب قابل توجه (لا ضرر)

۲–۱–۴–۱ مفهوم آسیب قابل توجه در اصل جلوگیری از ورود زیان

۲–۱–۴–۲ رابطه اصل عدم آسیب قابل توجه با اصل استفاده منصفانه و معقول

۲–۱–۴–۳ مراقبت بایسته (توجه مقتضی)

۲–۱–۵ تعهدات شکلی یا رویه ای

۲–۲ حقوق بین الملل معاهده ای حاکم در حوضه آبریز دجله و فرات

۲–۲–۱ موافقت نامه های چندجانبه بین المللی و موضع کشورهای حوضه آبریز دجله و فرات به ویژه ترکیه

۲–۲–۱–۱ کنوانسیون آبراه های سازمان ملل (۱۹۹۷)

۲–۲–۱–۲ موضع ترکیه

۲–۲–۱–۳ کنوانسیونهای زیست محیطی کمیسیون اقتصادی سازمان ملل برای اروپا

۲–۲–۱–۴ موضع ترکیه در رویارویی با کنوانسیون های کمیسیون اقتصادی سازمان ملل برای اروپا

۲–۲–۲ سایر موافقت نامه های منطقه ای

۲–۲–۲–۱ موافقت نامه حفاظت از دریای سیاه در برابر آلودگی

۲–۲–۲–۲ موافقت نامه حفاظت از دریای مدیترانه (کنوانسیون بارسلونا)

۲–۲–۲–۳ کنوانسیون تالاب های بااهمیت بین المللی و زیست بومها

۲–۲–۲–۴ برجسته سازی مفاهیم جدید در سیاست آب های فرامرزی ترکیه

۲–۲–۳ قواعد خاص حاکم میان طرفین

۲–۲–۳–۱ ترکیه و عراق

۲–۲–۳–۲ ترکیه و سوریه

۲–۲–۳–۳ عراق و سوریه

۳ چالش های زیست محیطی سدسازی ترکیه و انطباق آن با حقوق بین الملل

۳–۱ تاثیر سدسازی ترکیه بر روی کمیت جریان آب فرات و دجله

۳–۱–۱ تاثیر سد آتاتورک بر کمیت جریان آب فرات

۳–۱–۱–۱ مطابقت با مقررات معاهده ای

۳–۱–۲ حقوق بین الملل حاکم بر استفاده غیر کشتیرانی از دجله و سد ایلیسو

۳–۱–۲–۱ اختلاف در خصوص سد ایلیسو

۳–۱–۲–۲ تاثیر سد ایلیسو بر دجله

۳–۲ چالش افت کیفیت آب فرات و دجله براثر سدسازی ترکیه

۳–۲–۱ تاثیر سد آتاتورک بر کیفیت فرات

۳–۲–۱–۱ شور شدن فرات

۳–۲–۱–۲ انطباق سد آتاتورک با مقررات معاهده ای در خصوص اثر آن بر روی کیفیت آب فرات

۳–۲–۱–۳ انطباق سد آتاتورک با حقوق بین الملل عرفی در خصوص تاثیرش بر روی کیفیت آب فرات

۳–۲–۲ تاثیر سد ایلیسو بر کیفیت آب دجله

۳–۲–۲–۱ انطباق با حقوق بین الملل معاهده ای

۳–۲–۲–۲ انطباق با حقوق بین الملل عرفی

۳–۳ انطباق سدسازی ترکیه با تکالیف رویه ای

۳–۳–۱ حقوق بین الملل عرفی –تکلیف تبادل اطلاعات به صورت عادی

۳–۳–۱–۱ قدرت الزام کنندگی در حقوق بین الملل

۳–۳–۱–۲ محتوای حقوقی

۳–۳–۱–۳ قدرت الزام کنندگی بین عراق، سوریه و ترکیه

۳–۳–۲ رعایت تکلیف اطلاعرسانی پیشینی و تکلیف مشورت

۳–۳–۲–۱ انطباق با مقررات معاهده ای

۳–۳–۲–۲ انطباق با حقوق بین الملل عرفی

۳–۴ پدیده ریزگرد و قواعد حقوقی حاکم بر آن؛ چالش بزرگ سدهای ترکیه

۳–۴–۱ ریزگردها از منظر جغرافیایی

۳–۴–۲ ریزگردها از منظر حقوقی

۳–۴–۲–۱ اصل اقدام های احتیاطی

۳–۴–۲–۲ ارزیابی آثار محیط زیستی

۳–۴–۳ ایران و ریزگردها

نتیجه گیری

منابع و ماخذ

چکیده انگلیسی

کلیدواژه ها

• حوزه آبریز ذجله و فرات
• اصل استفاده معقول و منصفانه
• جلوگیری از ایراد خسارت اساسی
• ارزیابی آثار زیست محیطی فرامرزی