تاثیر نظریه های اخلاقی بر حقوق کیفری با تاکید بر حقوق ایران

عنوان	تاثیر نظریه های اخلاقی بر حقوق کیفری با تاکید بر حقوق ایران
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	محسن برهانی
استاد راهنما	محمد حسینی
استاد مشاور	محسن جوادی، محمد فرجیها
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۸۸
دانشگاه	دانشگاه تربیت مدرس

تاثیر نظریه های اخلاقی بر حقوق کیفری با تاکید بر حقوق ایران عنوان رساله ای است که توسط محسن برهانی، با راهنمایی محمد حسینی و با مشاوره محسن جوادی و محمد فرجیها در سال ۱۳۸۸ و در مقطع دکتری دانشگاه تربیت مدرس دفاع گردید.

چکیده

علم حقوق مانند سایر علوم انسانی، دارای مبانی و مبادی فکری است که فلسفه ی حقوق عهده دار پرداختن به آن هاست. اخلاق و ارتباط آن با حقوق، اصلی ترین و شایع ترین موضوعی است که در فلسفه ی حقوق مورد بررسی قرار می گیرد و پذیرش هرنوع رویکردی در این موضوع، آثار و نتایج گسترده ای را دربرخواهد داشت. ارایه ی تعریفی از اخلاق و یافتن رویکردهای موثر اخلاقی گام اول در به سامان رسانده پژوهش در این ساحت است. در وهله ی اول با تقسیمی که ریشه در فرااخلاق دارد، نظریه های ناشناخت گرایانه از دایره ی بحث تاثیرگذاری کنار گذاشته می شود چرا که این دسته از گرایش ها گزاره های اخلاقی را قابل اثبات یا ابطال نمی دانند و پژوهش منحصر در نظریه های شناخت گرایانه می باشد. در این ساحت پرشورترین مباحث اخلاقی، در اخلاق هنجاری و تلاش برای یافتن معیار اخلاقی بودن رفتارهای انسانی است. در میان نظریه های موجود در اخلاق هنجاری، اخلاق فضیلت محور و اخلاق وظیفه گرا و اخلاق فایده باور، سه رویکردی هستند که بیشترین مباحث اخلاقی را به خود اختصاص داده اند و امروزه نیز دارای سیطره ی غیرقابل انکاری در حوزه ی فلسفه ی اخلاق هستند.تاثیر نظریه های اخلاقی بر حقوق کیفری، منوط به شناخت نوع تعامل میان اخلاق و حقوق است. در این راستا، شناخت تفاوت ها میان اخلاق و حقوق، روابط میان آن دو و کارکردهایی که اخلاق می تواند در علم حقوق داشته باشد، پیش شرط ورود به مباحث نهایی است. براساس این نگاه، مراد از واژه ی تاثیر روشن می شود؛ منظور بررسی استلزامات و اقتضایات و نتایجی است که پذیرش هر نگاه اخلاقی بر حقوق کیفری خواهد داشت. پس از شناخت مدعای این نظریه های اخلاقی و نوع تعامل موجود میان اخلاق و حقوق، بایستی حوزه هایی از علم حقوق را که متاثر از رویکردهای اخلاقی هستند، مورد شناسایی قرار داد. تا آن جا که به حقوق کیفری مرتبط می باشد، پنج موضوع در علم حقوق وجود دارد که اخلاق نقشی بنیادین در این موارد ایفا می کند؛ مفهوم قانون، چرایی تبعیت از قانون، جرم انگاری، مسوولیت کیفری و مجازات. دو ساحت اولیه، موضوع هایی هستند که اخلاق دارای تاثیر غیرمستقیم بر حقوق کیفری است؛ بدین معنا که اخلاق با تحت تاثیر قرار دادن کلیت علم حقوق، حقوق کیفری را نیز متاثر می سازد، اما سه موضوع بعدی را می توان در ساختار تاثیر مستقیم نظریه های اخلاقی بر حقوق کیفری معنا کرد زیرا در این موارد آورده های اخلاقی، نتایج و اقتضاهایی را در حقوق در پی دارند. در هر پنج موضوع، ابتدا به تبیین ساختار بحث و رویکردهای مختلف به موضوع پراخته می شود، سپس پاسخ هایی که هریک از نظریه های سه گانه ی اخلاقی ارایه می دهند. چنین تبیینی از ارتباط میان اخلاق هنجاری و حقوق کیفری، موضوعی است که حتی در منابع لاتین نیز بدان پرداخته نشده است.بعد از شناخت موضع نظریه های سه گانه، نوبت به نگاه به حقوق داخلی و تطبیق رویکرد آن با مواضع فکری این نظریه ها می رسد. در مفهوم قانون، با توجه به محوریت اراده گرایی، با نظریه ی اخلاقی فایده گرایی تطبیق می شود. در موضوع چرایی تبعیت از قانون، با توجه به نظریه ی فقه سیاسی حقوق داخلی رویکردی منحصر به فرد اتخاذ کرده است که با هیچ یک از نظریات اخلاقی تطبیق ندارد. با پذیرش اخلاق گرایی حقوقی توسط حقوق داخلی، می توان آن را با نظریه ی اخلاق فضیلت گرایانه منطبق دانست. در موضوع مسوولیت کیفری، حقوق داخلی در پذیرش مولفه های مسوولیت کیفری قابل تطبیق با وظیفه گرایی و فضیلت گرایی است و در نهایت در موضوع مجازات می توان گفت که در مجازات های مستوجب حد، حقوق داخلی رویکردی تا حدودی مشابه وظیفه گرایی و فضیلت محوری را مورد قبول قرار داده است اما در سایر مجازات ها رویکردی مشابه رویکرد فایده گرایی مورد پذیرش قرار گرفته است. در نتیجه می توان گفت که حقوق کیفری داخلی قابل تطبیق با یک نظریه ی اخلاقی نیست و در موضوعات مختلف رویکردهای متفاوتی را مورد قبول قرار داده است فلذا با نظریه های مختلف قابل تطبیق است.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول : مقدمه و کلیات تحقیق ۱

۱–۱– بیان موضوع ۲

۱–۲– سابقه ی پژوهش و ضرورت آن ۱۲

۱–۳– مسایل و فرضیات تحقیق ۱۳

۱–۴– شیوه ی کار و ساختار تحقیق ۱۴

فصل دوم : مبانی و مفاهیم نظری موضوع ۱۸

۲–۱– حقوق، حقوق موضوعه و حقوق کیفری ۱۹

۲–۲– فلسفه و فیلسوف حقوق ۲۲

۲–۳– اخلاق و نظریه های اخلاقی ۲۸

۲–۳–۱– اخلاق و معانی آن ۲۹

۲–۳–۱–۱– معانی لغوی و اصطلاحی ۲۹

۲–۳–۱–۲– تعاریف توصیفی ۳۲

۲–۳–۱–۳– تعاریف هنجاری اخلاق ۳۷

۲–۳–۲– پژوهش های اخلاقی و نظریه ی اخلاقی ۳۹

۲–۳–۳– شناخت گرایی و ناشناخت گرایی ۴۳

۲–۳–۴– نظریه های اخلاقی رایج ۵۵

۲–۳–۴–۱– فضیلت گرایی ۵۵

۲–۳–۴–۲– سودگرایی ۶۴

۲–۳–۴–۳– وظیفه گرایی ۷۲

۲–۴– تعامل اخلاق و حقوق ۷۹

۲–۴–۱– تفاوت ها ۸۰

۲–۴–۲– روابط ۸۴

۲–۴–۳– کارکردها ۸۶

۲–۵– انکار ارتباط میان اخلاق و حقوق ۸۸

۲–۶– چرایی تاثیرگذاری اخلاق بر حقوق ۹۴

۲–۶–۱– اعتقادات فطری مبنای مشترک اخلاق و حقوق ۹۴

۲–۶–۲– احکام عقلی مبنای مشترک اخلاق و حقوق ۹۵

۲–۷– تعامل اخلاق و فقه ۹۶

فصل سوم تاثیر غیرمستقیم نظریه های اخلاقی بر حقوق کیفری ۱۰۳

۳–۱– مفهوم قانون ۱۰۵

۳–۱–۱– اثبات گرایی حقوقی ۱۰۸

۳–۱–۱–۱– نظریه پردازان اثباتگرایی ۱۱۰

۳–۱–۱–۱–۱– جان آستین ۱۱۰

۳–۱–۱–۱–۲– هانس کلسن ۱۱۲

۳–۱–۱–۱–۳– هربرت لیونل آدولفس هارت ۱۱۴

۳–۱–۱–۲– مولفه های تشکیل دهنده ی اثبات گرایی ۱۱۹

۳–۱–۲– حقوق طبیعی ۱۲۶

۳–۱–۲–۱– آکویناس ۱۲۸

۳–۱–۲–۲– لان فولر ۱۳۰

۳–۱–۲–۳– رونالد دورکین ۱۳۲

۳–۱–۳– نظریه های اخلاقی و مفهوم قانون ۱۳۶

۳–۱–۴– مفهوم قانون از دیدگاه حقوق ایران ۱۳۹

۳–۲– چرایی تبعیت از قانون ۱۴۳

۳–۲–۱– توجیه های اخلاقی تبعیت از قانون ۱۴۹

۳–۲–۱–۱– توجیه های عاطفی ۱۵۰

۳–۲–۱–۲– وفای به عهد ۱۵۲

۳–۲–۱–۳– انصاف ۱۵۵

۳–۲–۱–۴– بدیهی بودن ۱۵۸

۳–۲–۱–۵– ضرورت ۱۵۹

۳–۲–۱–۶– تبیین مبتنی بر منافع عمومی ۱۶۰

۳–۲–۲– نظریه های اخلاقی و چرایی تبعیت از قانون ۱۶۴

۳–۲–۳– حقوق داخلی و چرایی تبعیت از قانون ۱۶۶

فصل چهارم : تاثیر مستقیم نظریه های اخلاقی بر حقوق کیفری ۱۷۰

۴–۱– جرم انگاری ۱۷۲

۴–۱–۱– مبانی سه گانه ی جرم انگاری ۱۷۸

۴–۱–۲– دولین و هارت ۱۸۳

۴–۱–۳– نظریه های اخلاقی و جرم انگاری ۱۹۸

۴–۱–۴– حقوق داخلی و جرم انگاری ۲۰۳

۴–۲– مسوولیت کیفری ۲۰۸

۴–۲–۱– مسوولیت اخلاقی ۲۰۹

۴–۲–۱–۱– آزادی ۲۱۱

۴–۲–۱–۲– باور و قصد ۲۱۳

۴–۲–۲– مسوولیت از نگاه حقوق کیفری ۲۱۴

۴–۲–۲–۱– رویکرد هلمز ۲۲۰

۴–۲–۲–۲– رویکرد ارسطو ۲۲۲

۴–۲–۲–۳– رویکرد هارت ۲۲۴

۴–۲–۳– نظریه های اخلاقی و مسوولیت کیفری ۲۲۸

۴–۲–۴– حقوق داخلی و مسوولیت کیفری ۲۳۲

۴–۳– مجازات ۲۳۵

۴–۳–۱– رویکرد نتیجه گرایانه ۲۳۸

۴–۳–۱–۱– بازدارندگی ۲۴۰

۴–۳–۱–۲– اصلاح و درمان ۲۴۴

۴–۳–۱–۳– ناتوان سازی یا سلب توان بزهکاری ۲۴۵

۴–۳–۱–۴– ارضاء زیان دیده ۲۴۶

۴–۳–۲– رویکرد مکافات گرایانه ۲۴۷

۴–۳–۳– حقوق داخلی و توجیه مجازات ۲۵۴

نتیجه گیری ۲۶۰

فهرست منابع ۲۶۸

منابع فارسی و عربی ۲۶۸

منابع لاتین ۲۷۵

چکیده انگلیسی ۲۸۳

کلیدواژه ها

• نظام حقوقی
• ایران
• اخلاق
• شناخت شناسی
• پوزیتیویسم
• حقوق جزا
• فلسفه حقوق
• مسیولیت جزایی
• نظریه های اخلاقی
• حقوق کیفری