حق دادخواهی و جبران خسارت قربانیان نقض های شدید حقوق بین الملل بشردوستانه

عنوان	حق دادخواهی و جبران خسارت قربانیان نقض های شدید حقوق بین الملل بشردوستانه
رشته	حقوق بین الملل
دانشجو	علی داعی
استاد راهنما	جمشید ممتاز
استاد مشاور	سیدقاسم زمانی، محمدرضا ضیایی بیگدلی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۰
دانشگاه	دانشگاه علامه طباطبایی

حق دادخواهی و جبران خسارت قربانیان نقض های شدید حقوق بین الملل بشردوستانه عنوان رساله ای است که توسط علی داعی، با راهنمایی جمشید ممتاز و با مشاوره سیدقاسم زمانی و محمدرضا ضیایی بیگدلی در سال ۱۳۹۰ و در مقطع دکتری دانشگاه علامه طباطبایی دفاع گردید.

چکیده

از زمان تدوین منشور ملل متحد و انعقاد کنوانسیون ها و اسناد بین المللی مربوط به حقوق بشر و حقوق بین الملل بشردوستانه، حقوق بشر در مفهوم عام آن از اهمیت اساسی برخوردار شده و برخی از قواعد آن جنبه آمره پیدا نموده است. با این حال وقتی سخن از حق به میان می آید چه حقی بشری و چه حقی بشردوستانه ای، در مقابل آن باید تضمینی وجود داشته باشد؛ چه حق بدون تضمین حقی اخلاقی خواهد بود که مراعات و یا نقض آن توبیخی را به دنبال نخواهد داشت. بنا بر این، حقوق بین الملل بشر و حقوق بین الملل بشردوستانه زمانی تضمین خواهد شد که حق دادخواهی با دو جنبه شکلی و ماهوی آن این حقوق را تضمین نماید.یکی از دلایل مهم نقض قواعد حقوق بین الملل بشردوستانه، علیرغم پیش بینی مسیولیت دولت در قبال نقض آن در ماده ۳ کنوانسیون چهارم ۱۹۰۷ لاهه، این واقعیت است که به جز دولت های شکست خورده و مغلوب تا کنون دولت فاتحی پاسخگوی نقض های حقوق بشردوستانه نبوده است. با این توضیحات، معلوم می شود که در این مجموعه حقوقی خلایی وجود دارد. خلا حق دادخواهی و جبران خسارت قربانیان. هرچند گفته می شود مجموعه قواعد ژنو و پروتکل های الحاقی ۱۹۷۷ ، مفصل ترین اسنادی هستند که قواعد حاکم بر جنگ در این اسناد تدوین شده است. این اسناد نیز در این خصوص ساکتند. با این همه، از جنگ جهانی دوم به بعد و در سال های اخیر شاهد بوده ایم که انواع دادگاه های بین المللی، خاص و مختلط تشکیل شده اند که هدف آنان کیفر دادن ناقضان حقوق بین الملل بشردوستانه است که نماد این تحولات تشکیل دیوان بین المللی کیفری است. هر چند این تحولات در پایان بخشیدن به بی کیفری بسیار موثر و لازم است، ولی در هیچ کدام از این تحولات قربانیان محور قرار نگرفته اند. موضوعی که در این تحقیق بدان توجه شده و نقطه ثقل این جستار است، جایگاه قربانیان و نقش آنان در دادخواهی و جبران خسارت است. نباید فراموش کرد که تحولات حقوق بین الملل به سمت انسانی شدن پیش می رود و پایه های دولت محور آن بیش از پیش رو به سستی و اضمحلال است. اسناد بین المللی متعددی نیز در زمینه حمایت از افراد در زمان صلح و یا مخاصمات مسلحانه به تصویب رسید و سازوکار هایی جهت اجرای این حقوق ایجاد گردید. در بعضی از این اسناد بین المللی، به صورت صریح یا ضمنی، حق دادخواهی و جبران خسارات افراد از دولت نیز شناخته شد. برخی از دولت ها نیز پس از جنگ جهانی دوم به بعد به قربانیان موارد نقض حقوق بین الملل بشردوستانه غرامت پرداخته اند.در این راستا تصویب قطعنامه مجمع عمومی ملل متحد در سال ۲۰۰۶ تحت عنوان اصول اساسی و راهنمای حق دادخواهی و جبران خسارت قربانیان نقض های فاحش حقوق بین الملل بشر و نقض های شدید حقوق بین الملل بشردوستانه در شناسایی حق جبران خسارت قربانیان جنایات بین المللی، حایز اهمیت است.با توجه به موارد فوق الذکر، و با طرح این فرضیه که قربانیان نقض های شدید حقوق بین الملل بشردوستانه با توسل به ساز و کارهای خاص و ایفای نقش در مطالبه حقوق خود، می توانند از دولت خاطی مدعی جبران خسارت شوند، جایگاه این حق در حقوق بین الملل عمومی، منابع حقوق بین الملل، از جمله اسناد بین المللی که به صورت صریح و یا ضمنی چنین حقی را به رسمیت شناخته اند، رویه دولت ها و رویه قضایی دادگاه های ملی، منطقه ای و بین المللی و سازوکار های ایجاد شده در جهت جبران خسارت قربانیان نقض های شدید حقوق بین الملل بشردوستانه مورد بررسی قرار می گیرد.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه I

۱– بیان مسیله i

۲– سوال تحقیق viii

۳– فرضیه تحقیق viii

۴– متغیرهای مربوطه ix

۵– نقطه تمرکز xii

۶– سوابق مربوطه xii

۷– هدف تحقیق xvii

۸– روش شناسی xvii

۹– سازماندهی تحقیق xvii

بخش اول: حق دادخواهی قربانیان نقض های شدید حقوق بین الملل بشردوستانه ۱

فصل اول: حق دادخواهی در نظام حقوق بین الملل بشردوستانه و حقوق بین الملل کیفری ۲

مبحث اول: حق دادخواهی در حقوق بین الملل بشردوستانه ۲

گفتار اول: معنا و مفهوم قربانی و حق دادخواهی ۵

۱– مفهوم قربانی ۵

۲– معنا و مفهوم حق دادخواهی ۱۲

الف) حق دسترسی به عدالت (اهلیت شکلی) ۱۲

ب) حق شرکت در فرایند دادرسی ۱۴

ج) حق حمایت و حفاظت از قربانی ۱۵

گفتار دوم: وجود قواعد اولیه و ثانویه در حقوق بین الملل بشردوستانه ۱۶

۱– قواعد اولیه در حقوق بین الملل بشردوستانه ۱۶

۲– قواعد ثانویه و حق شکلی در حقوق بین الملل بشردوستانه ۱۷

گفتار سوم: طرف دادخواهی در حقوق بین الملل بشردوستانه ۱۹

گفتار چهارم: رویه قضایی محاکم ملی ۲۶

۱– تفسیر و اجرای ماده

کنوانسیون چهارم لاهه ۱۹۰۷ در رویه قضایی محاکم آمریکا ۲۷

۲– تفسیر و اجرای ماده

کنوانسیون چهارم لاهه ۱۹۰۷ در رویه قضایی ژاپن ۳۱

۳– پذیرش حق دادخواهی فردی قربانیان نقض های شدید حقوق بشردوستانه در رویه قضایی ملی ۳۷

مبحث دوم: حق دادخواهی قربانیان در حقوق بین الملل کیفری ۴۳

گفتار اول: رویه دادگاه های کیفری بین المللی خاص ۴۶

۱– دادگاه کیفری بین المللی یوگسلاوی سابق ۴۶

الف) اعاده اموال ۴۶

ب) جبران خسارت ۴۸

۲– شوراهای حل اختلاف در رواندا ۵۰

گفتار دوم: حق دادخواهی قربانیان در دیوان بین المللی کیفری ۵۱

۱– کارهای مقدماتی اساسنامه دیوان ۵۲

۲– تلاش سازمان های مردم نهاد ۵۳

۳– پیش نویس اساسنامه در کنفرانس رم ۵۵

۴– وضعیت قربانیان در سند نهایی اساسنامه ۵۵

۵– رویه دیوان در اجرای حق مشارکت قربانیان در جریان دادرسی ۵۸

فصل دوم: حق دادخواهی و مناسبات متقابل حقوق بین الملل بشر و حقوق بین الملل بشردوستانه ۶۲

مبحث اول: نظریه تکمیلی بودن رابطه حقوق بشر و حقوق بشردوستانه در رویه دیوان بین المللی دادگستری ۶۴

۱–رابطه عموم و خصوص حقوق بین الملل بشر و حقوق بین الملل بشردوستانه ۶۵

۲– رابطه تکمیلی حقوق بین الملل بشر و حقوق بین الملل بشردوستانه ۶۷

۳– تاکید مجدد دیوان بر تکمیلی بودن رابطه حقوق بشر و حقوق بشردوستانه ۶۷

۴– راه حل: تفسیر حقوق بشردوستانه در پرتو حقوق بشر ۶۸

مبحث دوم: حق دادخواهی در نهادهای حقوق بشری ۷۰

گفتار اول: حقوق بین الملل بشردوستانه و سازوکارهای نظارتی حقوق بشری ۷۱

۱– حقوق بین الملل بشر دوستانه و دیوان اروپایی حقوق بشر ۷۳

۲– حقوق بین الملل بشردوستانه و کمیسیون و دیوان آمریکایی حقوق بشر ۷۷

الف) استناد مستقیم به حقوق بین الملل بشردوستانه ۷۷

ب) تفسیر حقوق بشر در پرتو مفاهیم حقوق بشردوستانه ۸۲

گفتار دوم: تجلی حقوق بین الملل بشردوستانه در رویه ارکان و ساز و کارهای نظارتی حقوق بشری سازمان ملل متحد ۸۵

۱– مجمع عمومی ۸۵

۲– شورای امنیت ۸۶

۳– کمیسیون و شورای حقوق بشر ۸۸

۵– شرایط استناد مستقیم به حقوق بین الملل بشردوستانه ۹۰

الف) نقض حقوق بشر در اوضاع و احوال بحرانی و مخاصمات داخلی ۹۱

ب) موارد هم پوشانی حقوق بشر و حقوق بشردوستانه ۹۴

فصل سوم: حق دادخواهی فردی در نظریه حمایت دیپلماتیک ۹۶

مبحث اول: نظریه حمایت دیپلماتیک ۹۶

گفتار اول: حق حمایت دیپلماتیک در طرح کمیسیون حقوق بین الملل ۹۷

گفتار دوم: مسیله توزیع غرامت بین فرد و دولت ۱۰۲

مبحث دوم: جایگاه اصل توسل مقدماتی به مراجع داخلی در نظام حقوق بین الملل بشر ۱۰۵

۱– اسناد حقوق بشری و قاعده توسل مقدماتی به مراجع داخلی ۱۰۵

۲– فلسفه و هدف قاعده در نظام بین المللی حقوق بشر ۱۰۷

۳– ویژگی های خاص اجرای قاعده در نظام بین المللی حقوق بشر ۱۱۰

۴– رویه مراجع حقوق بشر ۱۱۱

۵– استثناهای قاعده در حوزه حقوق بشر ۱۱۴

بخش دوم: جبران خسارت قربانیان نقض های شدید حقوق بین الملل بشردوستانه ۱۱۶

فصل اول: جبران خسارت فردی در نظام مسیولیت بین المللی دولت ها ۱۱۷

مبحث اول: جبران خسارت در روابط بین الدولی ۱۱۷

گفتار اول: معنا و مفهوم جبران خسارت ۱۱۷

۱– جبران خسارت ۱۱۷

۲– انواع جبران خسارت ۱۱۸

الف) اعاده وضع به حالت اولیه ۱۱۹

ب) پرداخت غرامت ۱۱۹

ج) خسارت تنبیهی ۱۲۰

د) جلب رضایت ۱۲۱

۳– هدف دادخواهی و جبران خسارت ۱۲۳

الف) عدالت جبرانی ۱۲۳

ب) عدالت تنبیهی ۱۲۴

ج) بازدارندگی ۱۲۴

د) عدالت ترمیمی ۱۲۵

گفتار دوم:مسیولیت بین المللی دولت در برابر ایراد خسارت به اتباع بیگانه ۱۲۶

گفتار سوم: جبران خسارت وارده به اتباع بیگانه ۱۳۴

۱– قتل خود سرانه و یا غیر قانونی ۱۳۵

۲– محرومیت از آزادی ( سلب آزادی ) ۱۳۸

مبحث دوم: جبران خسارت فردی در طرح مسیولیت بین المللی دولت ها ۲۰۰۱ ۱۴۰

گفتار اول: سیر تحولات ۱۴۰

۱– اقدامات کمیسیون حقوق بین الملل ۱۴۰

۲– تفاوت های رویکرد گارسیا آمادور با رویکرد آگو ۱۴۲

گفتار دوم: خروج قواعد خاص از شمول طرح مسیولیت بین المللی دولت ها ۱۴۴

۱– تعریف قاعده خاص در حقوق بین الملل ۱۴۴

۲– نظام های خود بسنده ۱۴۹

گفتار سوم: مسیولیت ناشی از نقض حقوق بین الملل بشردوستانه ۱۵۰

۱– انواع مسیولیت ۱۵۰

۲– نتیجه نقض و مسیولیت بین المللی دولت ۱۵۱

الف) از حیث اصول انتساب ۱۵۲

ب) از حیث نظام حل و فصل اختلاف ۱۵۲

گفتار چهارم: طرف جبران خسارت در طرح مسیولیت دولت ها ۱۵۳

فصل دوم : جبران خسارت قربانیان جنگ در معاهدات صلح و نظام های خاص ۱۵۸

مبحث اول: رویه دولت ها در پرداخت غرامت پس از جنگ های جهانی ۱۵۸

گفتار اول: معاهدات صلح پس از جنگ جهانی اول ۱۶۱

۱– معاهده صلح ورسای (۱۹۱۹) ۱۶۱

۲– معاهده صلح سن ژرمن (۱۹۱۹) ۱۶۲

گفتار دوم: معاهدات صلح پس از جنگ جهانی دوم ۱۶۲

۱– معاهدات صلح ۱۹۴۷ و معاهده ۱۹۵۵ استقلال دولت اتریش ۱۶۲

۲– مسیله غرامت در معاهده صلح با ژاپن ۱۶۳

گفتار سوم: روند انعقاد معاهدات صلح با آلمان ۱۶۵

۱– رویه جبران خسارت متفقین از آلمان (۱۹۴۵ تا ۱۹۵۲) ۱۶۶

۲– رویه اتحاد جماهیر شوروی در قبال آلمان ۱۷۲

۳– پرداخت غرامت در قبال جنایات آلمان نازی از طریق موافقت نامه های دو و چندجانبه (۱۹۵۲–۱۹۶۴) ۱۷۵

۴– معاهده دیون خارجی آلمان موسوم به معاهده لندن ۱۹۵۳ ۱۸۰

۵– حل و فصل مسیله جبران خسارت در معاهده ۴+۲ ۱۸۱

۶– پرداخت غرامت آلمان بر اساس برنامه های سال های۱۹۸۰ تا سال ۲۰۰۰ ۱۸۲

مبحث دوم: جبران خسارت قربانیان جنگ عراق و کویت ۱۸۴

گفتار اول: کمیسیون غرامت سازمان ملل ۱۸۵

۱– نوع و ماهیت نهاد ۱۸۶

۲– ساختار و سازمان ۱۸۷

گفتار دوم: صلاحیت ۱۸۸

۱– صلاحیت شخصی ۱۸۸

۲– صلاحیت سرزمینی ۱۸۹

۳– صلاحیت زمانی ۱۹۰

۴– صلاحیت موضوعی ۱۹۰

۵– دسته بندی دعاوی ۱۹۱

گفتار سوم: آیین دادرسی، روش شناسی تعیین خسارت و منابع مالی ۱۹۳

۱– قانون حاکم ۱۹۴

۲– ادله اثبات دعوی ۱۹۴

۳– روش شناسی تعیین خسارات ۱۹۵

۴– منابع مالی پرداخت غرامت ۱۹۷

مبحث سوم: جبران خسارت قربانیان جنگ اریتره و اتیوپی ۱۹۸

گفتار اول: کمیسیون دعاوی اریتره و اتیوپی ۱۹۹

۱– ساختار و سازمان ۲۰۰

۲– گردش کار ۲۰۲

گفتار دوم: صلاحیت ، آیین دادرسی، روش شناسی تعیین خسارت و منابع مالی ۲۰۳

۱– صلاحیت ۲۰۳

۲– دعاوی بیگانگان ۲۰۵

۳– دسته بندی دعاوی ۲۰۷

۴– قانون حاکم ۲۰۷

۵– ادله اثبات دعوی ۲۰۹

الف) اسناد محرمانه کمیته بین المللی صلیب سرخ ۲۱۰

ب) اسناد دولتی ۲۱۰

۶– مرور زمان ثبت دادخواست ۲۱۱

۷– روش شناسی تعیین خسارت و منابع مالی ۲۱۲

الف) شیوه های جایگزین جبران خسارت ۲۱۲

ب) محدودیت های کمیسیون ۲۱۳

ج) شاخص های جبران خسارت ۲۱۳

د) حکم نهایی کمیسیون ۲۱۷

بخش سوم: توسعه تدریجی و موانع حق دادخواهی و جبران خسارت قربانیان ۲۱۹

فصل اول: توسعه تدریجی حق دادخواهی و جبران خسارت قربانیان ۲۲۰

مبحث اول:اعلامیه های اصول اساسی و راهنمای سازمان ملل متحد ۲۲۱

گفتار اول: اعلامیه ۱۹۸۵ اصول اساسی عدالت برای قربانیان جنایات و سوء استفاده از قدرت ۲۲۱

۱– پیشینه طرح موضوع ۲۲۱

۲– کارهای آقای وان بوون ۲۲۲

۳– اجلاس های مشورتی و بازبینی های بعدی ۲۲۵

۴– منشاء اختلاف ۲۲۷

گفتار دوم: اعلامیه های اصول اساسی و راهنمای حق دادخواهی و جبران خسارت ۲۰۰۶ ۲۲۸

۱– اهداف ۲۲۸

الف) عدم ایجاد حقوق ماهوی جدید ۲۲۸

ب) تضمین حق دادخواهی قربانیان نقض های شدید حقوق بشر و حقوق بشردوستانه ۲۳۰

۲– تکلیف اجرا و تضمین اجرا ۲۳۳

۳– حقوق قربانیان ۲۳۵

الف) حق تعقیب و مجازات مرتکب ۲۳۵

ب) حق دسترسی موثر و برابر به دادخواهی ۲۳۷

ج) حق جبران خسارت ۲۳۹

د) حق بر حقیقت ۲۴۰

۴– عدم تبعیض ۲۴۱

۵– مرور زمان ۲۴۱

مبحث دوم: سایر طرح های پیشنهادی ۲۴۱

گفتار اول: پیش نویس سال ۲۰۱۰ انجمن حقوق بین الملل در خصوص جبران خسارت قربانیان جنگ ۲۴۱

۱– کارهای مقدماتی ۲۴۳

۲– حوزه شمول و قلمرو اعلامیه ۲۴۵

۳–قانون قابل اجرا ۲۴۶

۵– طرف مسیول ۲۴۷

۶– حقوق قربانیان ۲۴۷

۷– شیوه های جبران خسارت ۲۴۸

۸– تعهدات طرف مسیول ۲۴۸

۹– تعهدات جامعه بین المللی ۲۴۹

۱۰– جبران خسارت در نظام حقوق ملی ۲۴۹

۱۱– مرور زمان ۲۴۹

گفتار دوم: طرح تشکیل نهادی جهت رسیدگی به دعاوی فرد علیه دولت ۲۵۰

۱– شکل و نحوه تاسیس ۲۵۰

۲– ساختار ۲۵۲

۳– سازمان ۲۵۳

۴– صلاحیت موضوعی ۲۵۴

۵– صلاحیت شخصی ۲۵۵

۶– حقیقت یابی ۲۵۸

۷– احکام و تصمیمات نهاد و اجرای آن ۲۵۸

۸– غرامت و جبران خسارت ۲۵۹

۹– نظریه مشورتی و تفسیر معاهده ۲۵۹

فصل دوم: موانع حق دادخواهی و جبران خسارت قربانیان نقض های شدید حقوق بین الملل بشردوستانه ۲۶۱

مبحث اول: مصونیت دولت از صلاحیت قضایی و اقدامات اجرایی ۲۶۱

گفتار اول: اصل مصونیت قضایی دولت های خارجی ۲۶۱

۱– اعمال تصدی گری دولت ۲۶۳

۲– اعمال تصدی گری غیر تجاری ۲۶۴

گفتار دوم: مصونیت دولت از اقدامات اجرایی ۲۶۶

۱– صدور حکم قضایی از سوی دادگاه صالح علیه دولت خارجی بر اساس حقوق بین الملل ۲۶۶

۲– انصراف از مصونیت ۲۶۷

۳– تخصیص اموالی از سوی دولت خوانده جهت اجرای حکم ۲۶۹

۴– اموال مورد استفاده در فعالیت های تجاری دولت ۲۶۹

مبحث دوم: موانع ناشی از مصونیت دولت ها ۲۷۱

گفتار اول: تحول حاکمیت و حقوق بنیادین بشر ۲۷۱

۱– تحول حاکمیت مطلق به حاکمیت نسبی ۲۷۱

۲– حقوق بنیادین بشر به عنوان قاعده برتر ۲۷۳

گفتاردوم: سلب مصونیت دولت در منابع حقوق بین الملل ۲۷۶

۱– معاهدات بین المللی ۲۷۶

۲– قوانین و مقررات داخلی دولت ها ۲۷۷

۳– رویه قضایی بین المللی ۲۷۷

۴– رویه قضایی ملی ۲۷۸

۵– آموزه های علمای حقوق ۲۷۹

الف) موسسه حقوق بین الملل و انجمن حقوق بین الملل ۲۷۹

ب) آموزه های حقوق دانان برجسته ۲۷۹

۶– ابهام در سلب مصونیت دولت در موارد نقض قواعد آمره ۲۸۰

مبحث سوم: جبران خسارت قربانیان ایرانی نقض های شدید حقوق بشردوستانه در جنگ ایران و عراق ۲۸۵

گفتار اول: وضعیت جنگ و صلح بین ایران و عراق ۲۸۵

۱– شیوه های خاتمه دادن به مخاصمات مسلحانه در حقوق بین الملل ۲۸۵

الف) قرار داد آتش بس و ترک مخاصمه ۲۸۶

ب) رضایت ضمنی دو جانبه ۲۸۷

ج) اعلام یک جانبه ترک مخاصمه ۲۸۷

۲– وضعیت ایران و عراق ۲۸۸

گفتار دوم: مسیله پیگیری غرامات جنگی ۲۸۹

۱– اعلام متجاوز ۲۸۹

۲– جبران خسارت ۲۹۰

الف) لزوم تفکیک خسارات ناشی از نقض قواعد توسل به زور از نقض قواعد حاکم بر مخاصمات مسلحانه ۲۹۰

ب) مسیولیت بین المللی دولت عراق ناشی از نقض های شدید حقوق بین الملل بشردوستانه ۲۹۱

۳– رفتار دولت ایران در خصوص غرامت ۲۹۳

۴– رفتار دولت عراق ۲۹۵

گفتار سوم: نقش عوامل موثر در احقاق حق دادخواهی و جبران خسارت قربانیان ایرانی ۲۹۷

۱– نقش حاکمیت ۲۹۷

الف) نقش قوه مقننه ۲۹۸

ب) نقش قوه مجریه ۳۰۰

ج) نقش قوه قضاییه ۳۰۰

۲– نقش قربانیان ۳۰۱

الف) مطالبه از دولت ۳۰۲

ب) اقامه دعوی در محاکم عراقی علیه دولت عراق ۳۰۲

ج) توسل به حمایت دیپلماتیک ۳۰۴

د) طرح موضوع نزد نهادهای حقوق بشری ۳۰۵

گفتار چهارم: تشکیل نهاد ملی ۳۰۵

۱– ساختار ۳۰۶

۲– اهداف و وظایف ۳۰۶

۳– بودجه ۳۰۷

نتیجه گیری ۳۰۸

منابع و مآخذ ۳۲۲

فهرست تفصیلی ۳۵۴

کلیدواژه ها

• جبران خسارت
• قربانی جنگی
• دادخواهی
• حقوق بین الملل بشردوستانه
• نقض حقوق بشر
• مصونیت دیپلماتیک
• پرداخت غرامت
• صلاحیت
• حق دادخواهی
• قربانیان
• حقوق بین الملل بشردوستانه
• جبران خسارت