ماده ۶۴۰ قانون مدنی

مستعیر ضامن تلف یا نقصان مال عاریه نمی‌باشد مگر در صورت تفریط یا تعدی.

توضیح واژگان

عاریه: عاریه عقدی است که نتیجه آن، تبرع به منفعت است.( 31863) یعنی مالک، شخصی را به مال خود مسلط می کند تا از آن بدون پرداخت عوضی، استفاده کند.( 1265423) برای تجزیه  کلمه "عاریه" فروضی ذکر شده است. برخی از آنها عبارت است از:

1-      اسم منسوب به "عار" است. زیرا طلب کردن عاریه موحب عار و ننگ است.

2-      از مشتقات "عار" به معنای آمد و رفت باشد. زیرا  مال عاریه ای، مالی است که از دستی به دست دیگر منتقل می شود.

3-      از مشتقات "تعاور" به معنای تداول باشد. زیرا مال عاریه بین مردم دست به دست می چرخد.( 556745)

کلیات توضیحی تفسیری دکترین

علت عدم ضمان مستعیر مگر در صورت افراط و تفریط این است که او امین شمرده شده است.( 265399) البته یکی از تفاوت های امین با مستعیر در تحدید مسئولیت است به این نحو که امکان شرط ضمان یا افزایش مسئولیت در عاریه وجود دارد.( 192019) چنانچه مستعیر مدعی تلف عین مستعاره شد، باید برای ادعا تلف و عدم افراط و تفریط خود دلیل بیاورد.( 1124372) این تعدی و تفریط موجب فسخ عاریه نمی شود بلکه فقط مستعیر را ضامن یوم التلف می کند.( 1175762) البته این نوع ضامن بودن از ناشی از تقصیر و عهدشکنی است نه بدل از تعهد اصلی.( 111398)

مستندات فقهی

مستند اینکه عاریه یک نوع امانت مالکیه است در دست مستعیر، سیره عقلا و ارتکاز مردم است. مضافا اینکه اجماع و روایاتی نیز در این زمینه وجود دارد.اما به حکم عقل، اجماع و روایات مستفیضه ضمان در تلف یا نقصانی که منشا آن افراط و تفریط است، وجود دارد.( 1522818) مانند روایتی از امام جعفر صادق (ع) که می فرمایند: اگر مستعیر بر عین عاریه شده، جنایتی وارد کرد که منجر به تلف عین یا چیزی از آن و یا فساد آن شد، وی نسبت به آنچه تلف یا فاسد کرده، ضامن خواهد بود، زمانی که تعدی کرده باشد.( 1280141) در مقابل حنابله مانند شافعی ها، مستعیر رو در صورت تلف عین (حتی بدون تعدی و تفریط) ضامن می دانند.( 1122632)

مصادیق و نمونه ها

• اگر شخصی خودرویی را برای رفتن به شمیران عاریه گیرد ولی قصدش رفتن به دماوند باشد. آنگاه در همان ابتدای خروج از تهران، خودرو دچار احتراق شود. ضامن خواهد بود حتی اگر کارشناسان بگویند که اگر به شمیران هم می رفت این مشکل به وجود می آمد.( 398363)

• مستعیر فرشی را به عاریه گرفته و از آن به طور متعارف نگهداری می کند. حال اگر حوادث غیرطبیعی مثل وقوع زلزله و ریزش سقف باعث تقصان یا تلف فرش شد، وی ضامن نخواهد بود.( 59484)