ماده ۴۴۸ قانون مجازات اسلامی

دیه مقدر، مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر شده است.

توضیح واژگان

دیه (به کسر دال و تخفیف یاء)834976 یا خونبها را باید مشتق از «ودی» 729104و به معنای مالی دانست که به موجب شرع و در نتیجه ارتکاب جنایت و تجاوز نسبت به نفس یا عضو به مجنی علیه مهدور الدم یا ولی یا اولیاء دم وی پرداخته می شود. این مال را در برخی ا جرایم خطایی نیز باید پرداخت.امروزه در برخی از نظام های حقوقی، از دیه به عنوان نوعی خسارت تعبیر می شود.331224 عناصر اصلی دیه عبارتند از:1- منقول بودن مال 2- معین شدن مقدار، جنس و وصف آن توسط قانون، ضمان ابدان 4- داشتن وصف غرامت مدنی و پرداخت آن به مجنی علیه یا اولیاء دم حسب مورد.1759952

دیه را به معنی عقل نیز آورده اند. زیرا از جمله معانی عقل، منع است و دیه نیز مانع ارتکاب جنایت می باشد.729104

نکات توضیحی تفسیری دکترین

در خصوص ماهیت دیه اختلاف نظر است. مسلما نمی توان تعهد ب پرداخت چنین مالی را ناشی از توافق یا عقد دانست. اما در خصوص کیفری یا مدنی بودن این مسئولیت اتفاق نظر وجود ندارد.320524گروهی معتقدند دیه را باید نوعی مجازات دانست. به همین علت است که میزان آن توسط خود شارع تعیین شده است و به قاضی واگذار نگردیده است1094916.این مقدر بودن دیه میل و اراده قانونگذار به مجازات در نظر گرفتن دیه را نشانگر است.1094956اما برخی از فقها و حقوقدانان با رد این دیدگاه، بر این باورند که دیه حق الناس بوده و در قتل خطای محض و شبه عمد که جانی و یا عاقله حسب مورد باید دیه بپردازند، نمی توان این دیه را مجازات دانست. زیرا در این موارد، جانی مرتکب گناهی شرعی نشده است که مستوجب مجازات باشد.271544 بعلاوه اینکه اگر چنین مالی صرفا جنبه عقوبت داشته باشد، چنانچه توضیح داده شد امکان اخذ آن در جنایات غیر عمدی وجود ندارد. حال آنکه در چنین مواردی حسب مورد ممکن است دیه از خود جانی، عاقله وی یا بیت المال اخذ گردد.833308دیدگاه دیگری وجود دارد که معتقد است دیه را نمی توان مجازات مطلق یا خسارت محض دانست. لذا بهتر است آن را تلفیقی از مجازات های جزایی و خسارات مدنی بدانیم. چرا که با پذیرش این دیدگاه، بسیاری از تناقضات موجود در تعاریف دیه رفع خواهد شد.710124

در خصوص تاریخچه شکلگیری دیه، عده ای معتقدند ریشه های اخذ چنین مالی را باید در دورانیجست که متعاقب جنگهای فراوان منجر به هلاکت اقراد بسیاری از قبایل عرب،این قبایل بر خلاف گذشته حاضر به پذیرش تراضی بر اخذ دیه و صلح شدند.832348

سوابق فقهی

در خصوص نظر فقهای مذاهب اربعه در باب مفهوم دیه، باید گفت فقهای شافعی و حنبلی دیه را جمع «دیات» دانسته و آن را مالی می دانند که در نتیجه جنایت بر مجنی علیه به اولیاء دم ( در فرض قتل نفس) یا به خود او ( در فرض جنایات مادون نفس) پرداخت می شود. «حنفیه» دیه را مشتق از «ادا» دانسته و آن را مالی می دانند که در قبال تلف نفس پرداخت می شود. «مالکیه» اما معتقدند دیه عبارت از چیزی است که در قبال قتل نفس به ولی دم پرداخت می شود.320532

برخی از فقها امامیه دیه را مالی تعریف کرده اند که به دلیل ارتکاب جنایت بر نفس یا عضو ، پرداخت آن واجب می گردد.729104 این گروه بیشتر طرفدار خسارت بودن دیه هستند تا مجازات بودن آن.710108برخی از فقها معتقدند در جایی که جرح یا نقص عضو مستوجب قصاص رخ داده، برای مرتکب نمیتوان مجازات تعزیر قائل شد و زاید بر دیه چیزی وجود ندارد.34296

گروهی معتقدند در فرضی که برای عضوی از بدن مبلغ مشخص و مقطوعی به عنوان دیه در نظر گرفته شده است، این مبلغ با توجه به مجموع خسارات از سوی شارع پیش بینی شده است و لذا امکان اخذ چیزی اضافه بر آن از محکوم علیه وجود ندارد.833316

مستندات فقهی

در برخی از منابع معتبر اسلامی از جمله قرآن، احکامی دال بر منع مطالبه چیزی بیش از دیه ( بجز موارد صلح) وضع شده است.589348

رویه قضایی

به موجب نظریه مشورتی 7/6296-78/9/2 نمی توان برای عضوی با دیه معین، مبلغی زاید بر دیه و به عنوان ارش نقس زیبایی تعیین نمود.713768

همچنین بر اساس نظریه 7/6457-67/11/18 دیه را نمی توان تبدیل به حبس کرد و حبس محکوم علیه از میزان دیه او نمی کاهد.670312

از سوی دیگر بر اساس نظریه مشورتی 7/6749-72/11/6 اداره حقوقی، دیه را نمی توان صرفاً مجازات تلقی کرد که با مرگ قاتل ساقط شود.لذا چنانچه اولیاء دم پیشتر خواهان قصاص بوده باشند، می توانند با مرگ قاتل در فرض شبه عمد تشخیص داده شدن عمل از سوی دادگاه، حق مطالبه دیه دارند.670300