تحلیل شرایط و مبانی امانی بودن ید در فقه و حقوق ایران

تحلیل شرایط و مبانی امانی بودن ید در فقه و حقوق ایران عنوان رساله ای است که توسط جعفر شهند، با راهنمایی ابراهیم تقی زاده و با مشاوره سیدابوالقاسم نقیبی در سال ۱۴۰۲ و در مقطع دکتری مرکز تحصیلات تکمیلی دفاع گردید.

عنوان	تحلیل شرایط و مبانی امانی بودن ید در فقه و حقوق ایران
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	جعفر شهند
استاد راهنما	ابراهیم تقی زاده
استاد مشاور	سیدابوالقاسم نقیبی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۲
دانشگاه	مرکز تحصیلات تکمیلی

چکیده

یکی از مباحث اساسی و پیچیده فقهی و حقوقی که علیرغم فواید و ثمرات تیوری و کاربردی تاکنون به صورت جامع مورد پژوهش قرار نگرفته مبحث وضعیت حقوقی استیلای برمال غیر و ملاک و ضابطه تشخیص امانی بودن ید در فقه و حقوق ایران است . برخی از فقهای بزرگ و حقوقدانان در لابه لای نظرات فقهی و حقوقی و به صورت پراکنده به برخی از زوایای آن پرداخته و بدون ارایه راه حل جامع بعضا با دیدگاه انتقادی بدان پرداخته و از تقابل و با نظریه مشهور فقها اجتناب نموده اند. اینکه اصل در تصرف بر مال غیر ، بر امانی بودن ید است و یا آنکه بر پایه نظر مشهور ضمانی بودن مرجح است و اینکه صرف اذن به تنهایی صلاحیت ایجاد و تولید ید امانی را داراست از اهم سوالات پژوهش حاضر است در کنار این مباحث موضوع تبیین وضعیت حقوقی ایادی غیر عدوان بر مال غیر در دو حوزه ثبوتی و اثباتی و مد نظر نگارنده بوده است . فرضیه اولیه تحقیق عدم اطلاق و عموم قاعده ضمان ید و انصراف مدلول و مفاد قاعده مرقوم به ایادی عدوانی و فرضیه دوم بر انقلاب اصل حاکم بر استیلایات بر مال غیر از ضمانی بودن ید بر امانی با توجه به اصل برایت و اقتضایات عدالت و انصاف و سیره عقلاء و خروج تصرفات غیر عدوانی از شمولیت احکام غصب و حاکمیت سایر منابع ضمان ( اتلاف ، تسبیب و غیره ) بر آنها بوده است بر این مبنا با توجه بر نظرات نوین و در چارچوب تبیین حجیت قاعده ضمان ید و اثبات انصراف آن به ایادی عدوانی گام برداشته و با توجه به نظرات نوین به بررسی شرایط ثبوتی ید امانی پرداخته و با تحلیلی نوین از مجانیت اذن و همچنین طرد شرط لزوم رعایت مصلحت صرف مالک از ناحیه متصرف ، نقش اذن تنها در ثبوت ید امانی مورد پذیرش قرار گرفت در خصوص تبیین وضعیت حقوقی ایادی غیرعدوان تحت دو قالب ثبوتی ( ایادی ماذون مضمون و سایر ایادی ) و اثباتی تقابل استیمان وعلی الید در ایادی مشکوک به موضوع پرداخته و در نهایت ضمن تحلیل دقیق ایادی ماذون مضمون ، علت واقعی ضمان در آنها را از قاعده ضمان ید منصرف و به جعل اختیاری ضمان منتسب نمودیم . در باب مسیولیت سایر ایادی غیرعدوان نیز ضمن انصراف مسیولیت ایادی مزبور از قاعده ضمان ید، مسیولیت متصرف را بر مبنای ضمان عادی (اتلاف ، تسبیب، و استفاده بلاجهت و غیره ) توصیف گردید در حوزه اثباتی ( اختلاف مالک و متصرف در امانی یا عدوانی بودن ید متصرف) بر مبنای تغلیب ظاهر بر اصل و کثرت ایادی امانی نسبت به ضمانی، اصل برایت ، اصل عدم حدوث عدوان و غیره از نظریه سنتی و متخذ از ضمان ید فاصله گرفته و اصل را بر امانی بودن ید در فرضی که هیچ قریه یا اماره ای بر سابقه تصرف نداشته باشیم نهادیم که این امر با حاکمیت قاعده استیمان و نفی عسر و حرج از امین در تطابق کامل است و همچنین با بناء عقلاء و اقتضایات عدالت و انصاف منطبق است .

ساختار و فهرست رساله

فهرست عناوین صفحه چکیده فارسی

فصل اول (کلیات و طرح تحقیق) ۳ ۱– مقدمه ۴ ۲– بیان مساله ۵ ۳– اهمیت و ضرورت تحقیق ۶ ۴– کاربرد های متصوره ۷

– سابقه و پیشینه تحقیقات انجام شده ۸

– اهداف تحقیق ۱۰

– سوالات تحقیق ۱۱

– فرضیات تحقیق ۱۱

– ساختار تحقیق ۱۲

– روش تحقیق ۱۳

– قلمرو تحقیق ۱۴ فصل دوم: (معناشناسی ید و اقسام و مصادیق برجسته ید امانی) ۱۵ مبحث اول : معنا شناسی ید و اقسام آن ۱۶ گفتار اول– معنا شناسی ید ۱۶ بند اول– معنای لغوی ۱۶ بند دوم معنای اصطلاحی ۱۶ بند سوم – مبنای ید ۲۰ الف: قانون ۲۰ ب: عمل حقوقی ۲۱ ج: اذن ۲۲ د : عدوان ۲۲ گفتار دوم – اقسام ید ۲۳ بند اول – ید مالکانه ۲۳ بند دوم – ید امانی ۲۳ الف – عقد امانی مضمونه ۲۴ ۱– اقسام ید امانی مضمونه ۲۴ ۱–۱ : ید امانی مضمونه بالاصاله ۲۴

–

ید امانی مضمونه بالعرض ۲۴ ب – عقود امانی غیر مضمونه ۲۵ ۲– آثار تقسیم بندی عقود امانی مضمونه و غیرمضمونه ۲۶ ۲–۱– از بعد تجزیه و تحلیل نقش تقصیر در هر قسم از امانات ۲۶ ۲–۱–۱– تقصیر امین در عقود امانی مضمونه معاوضی

۲–۱–۲– تقصیر امین در عقود امانی مضمونه غیرمعاوضی ۲۸ ۲–۲–از حیث مسیولیت ۲۸ ۲–۳– از حیث ادعای تلف ۲۹ بندسوم – ید ضمانی ۲۹ الف – ید ضمانی عدوانی ۲۹ ب – ید ضمانی غیر عدوانی ۳۰ ۱– ایادی ماذون مضمون ۳۰ ۲– سایر ایادی غیرعدوان ۳۰ ج – ید تصرفی (در حکم عدوان) ۳۱ مبحث دوم : ملاک و معیار تحقق ید امانی و مصادیق آن ۳۴ گفتار اول : تحلیل معیار امانت ۳۴ بنداول – معیار امانت شرعی ۳۴ بنددوم – معیار امانت مالکانه ۳۵ گفتار دوم : اقسام ید امانی ۳۸ بنداول – امانت مالکانه یا قراردادی ۳۹ بنددوم – امانت قانونی یا شرعی ۳۹ مبحث سوم : مصادیق برجسته امانت مالکی و شرعی

گفتار اول– مصادیق برجسته امانت مالکی ۴۰ بند اول – وکیل در عقد وکالت ۴۰ بند دوم – مستودع در عقد ودیعه ۴۰ بند سوم – مستعیر در عقد عاریه ۴۱ بند چهارم – مستاجر در عقد اجاره ۴۲ بند پنجم – مرتهن در عقد رهن ۴۳ بند ششم – عامل در عقد مضاربه ۴۴ بند هفتم – عامل در عقد مزارعه ۴۴ بند هشتم – عامل در عقد مساقات ۴۵ بند نهم – وصی در عقد وصایت ۴۵ بنددهم – شریک در عقد شرکت ۴۵ گفتار دوم :مصادیق برجسته امانت شرعی ۴۶ بند اول– یابنده شی گم شده و مطالعه تطبیقی ۴۶ بند دوم – ولی و قیم در باب اعمال ولایت و قیمومیت ۴۸ بند سوم – مدیر در اداره فضولی مال غیر ۴۸ الف – مبنای تاسیس نهاد اداره فضولی مال غیر ۴۹ ب – شرایط ثبوتی حاکمیت نهاد اداره مال غیر ۵۱

– عمل اداره ۵۱

– فقدان اذن ۵۱

– قصد اداره مال غیر ۵۱

– غیر مقدور بودن تحصیل اذن ۵۱ ج – آثار اداره مال غیر ۵۱

– وظیفه اداره کننده ۵۲

– وظیفه مالک ۵۲

– اثر وضعی اداره مال غیر ۵۲ بند چهارم – محسن در قاعده احسان ۵۲ الف – مفاد قاعده احسان ۵۳ ب – مستندات قاعده احسان ۵۴

– آیه

سوره شریفه توبه ۵۴

– روایات ۵۴

– دلیل عقل ۵۵

– اجماع ۵۵ ج – رابطه ید امانی و احسان ۵۶ د – تاثیر احسان بر ادله ضمان ۵۶ بند پنجم – ولایت عدول مومنین ۵۸ بند ششم – حسبه ۵۹ بند هفتم – امانت اضطراری ۶۰ بند هشتم – اخذ مال مغضوب از غاصب با نیت تسلیم به مالک

بند نهم – انقلاب ید امانی مالکانه به شرعی ۶۰ بند دهم د– اشتباه فروشنده در احتساب مقدار ثمن یا مبیع ۶۱ فصل سوم (تحلیل شرایط مبانی ، ادله امانی بودن ید و ادله عدم ضمان امین) ۶۲ مبحث اول : تحلیل شرایط امانی بودن ید و استثنایات حاکم بر امانت ۶۳ گفتار اول : تحلیل شرایط ثبوتی ید امانی ۶۴ بند اول – صدور اذن ۶۵ الف – تعریف لغوی و اصطلاحی اذن ۶۶

– معنای لغوی اذن ۶۶

– اذن در اصطلاح ۶۷ ب – ماهیت اذن ۶۸

– واقعه حقوقی بودن اذن ۶۸

– عمل حقوقی بودن اذن ۶۹ بند دوم – مجانی بودن ۷۱ الف – مجانی بودن در معنای تفسیر تحت الفظی ۷۱ ب – مجانی بودن به مفهوم شرط عدم ضمان ۷۲ ج – مجانی بودن مترادف با عدم اقدام به پذیرش ضمان ۷۳ بند سوم – لزوم رعایت مصلحت صرف مالک ۷۴ گفتار دوم : نقد استثنایات حاکم بر امانت (موارد ماذون مضمون) ۷۵ بند اول – ماخوذ بالسوم ۷۵ بند دوم– مقبوض به عقد فاسد ۷۸ بند سوم– تلف مبیع قبل از قبض ۷۹ بند چهارم – وضعیت حقوقی ید متصدی حمل و نقل ۸۰ بند پنجم – سفارش ساخت ۸۱ بند ششم – ودیعه صندوق امانت ۸۲ بند هفتم – برآمد تحلیل استثنایات استیمان و نقد و تحلیل نظر مرحوم مراغه ای ۸۳ گفتار سوم (ارکان اذن) ۸۷ بند اول – اذن دهنده ۸۷ الف – اهلیت اذن دهنده ۸۷ ۱– بلوغ ۸۸ ۲– رشد ۸۹ ۳– عقل ۹۰ ب – اختیار اذن دهنده ۹۱

– اکراه و تاثیر آن بر اذن با نگاهی تطبیقی ۹۱

– اجبار ۹۴

– نقش علم مالک به مال موضوع امانت در تحقق امانت مالکانه ۹۴ بند دوم – ماذون ۹۵ الف– رضایت امین ۹۵ ب– نقش علم متصرف بر اذن و تاثیر آن در وضعیت ید ۹۷ بند سوم – موضوع اذن ۹۸ مبحث دوم ، مبانی و ادله امانی بودن ید ۹۹ گفتار اول مبانی امانی بودن ید ۹۹ بند اول آیه

سوره مبارکه توبه ۹۹ بند دوم عقل ۱۰۰ بند سوم بناء عقلا ۱۰۱ بند چهارم : قاعده عدالت ۱۰۷ بند پنجم : قاعده لزوم حفظ کرامت و حرمت انسانی ۱۰۹ گفتار دوم : ادله امانی بودن ید ۱۱۰ بند اول :عدم صلاحیت قاعده ضمان ید در اطلاق و عموم گیری ۱۱۰ بند دوم:فرض عدم مسیولیت متصرف به عنوان اصل نخستین ۱۱۴ بند سوم : اصل برایت ۱۱۴ بند چهارم : اصل عدم ۱۱۵ بند پنجم : ترجیح استیمان بر علی الید از باب تغلیب ظاهر ۱۱۵ مبحث سوم : ادله و مبانی فقهی و حقوقی عدم ضمان امین ۱۱۶ گفتار اول : ادله فقهی عدم ضمان امین ۱۱۶ بند اول – کتاب ۱۱۷ بند دوم – سنت ۱۱۷ الف – روایات عام ۱۱۸ ۱–لیس علی الموتمنِ ضمان ۱۱۸ ۲–لیس علی الامین الا الیمین ۱۱۸ ۳–لیس لک ان تتهم من تدایتمته ۱۱۸ ب – روایات خاص ۱۱۹ بند سوم – اجماع عدم ضمان امین ۱۲۰ بند چهارم – عقل ۱۲۰ بند پنجم – بنای عقلا ۱۲۱ گفتار دوم : عدم مسیولیت امین در حقوق کنونی ایران ۱۲۲ بند اول – عدم ضمان امین در قوانین ۱۲۲ بند دوم – عدم ضمان امین در رویه قضایی ۱۲۴ بند سوم – نظریه های حقوقی عدم مسیولیت امین ۱۲۶ فصل چهارم (اسباب ضمانی شدن ید امانی و تعیین وضعیت حقوقی ید مشکوک)

مبحث اول : اسباب ضمانی شدن ید ۱۳۰ گفتار اول : اسباب ضمانی شدن ید امانی ۱۳۰ بند اول – بررسی شرط مسیولیت و شرط ضمان برامین ۱۳۰ الف – تعریف شرط ضمان امین و اقسام آن ۱۳۰ ۱– شرط ضمان امین به نحو نتیجه ۱۳۱ ۲– شرط ضمان امین به نحو شرط فعل ۱۳۱ ب – دلایل موافقان و مخالفان شرط ضمان امین ۱۳۱ ۱– دلایل مخالفان اعتبار شرط ضمان امین ۱۳۱ ۱–۱– فرعی بودن امانت در برخی عقود ۱۳۲ ۱–۲– نامشروع بودن شرط ضمان امین ۱۳۳ ۲–دلایل موافقین اعتبار شرط ضمان امین ۱۳۴ ۲–۱– عدم مخالفت شرط ضمان با مقتضای ذات عقد ۱۳۴ ۲–۲– عدم مخالفت شرط ضمان با شرع ۱۳۵ ۲–۳– فقدان وحدت ماهیت ید امین و مالک ۱۳۶ ۲–۴– حاکمیت اصل اراده ۱۳۶ ۲–۵– اصل صحت ۱۳۷ ج–دلایل ترجیح نظریه قابلیت پذیرش شرط ضمان امین ۱۳۷ ۱–عدم وجود اقتضای ضمان در امانت مالکانه ۱۳۷ ۲– صحت و نفوذ شرط ضمان مستعیر ۱۳۷ ۳– عدم وجود تعارض شرط با عقد ۱۳۸ د– حدود شرط ضمان امین ۱۳۸ ه–– آثار اعتبار شرط ضمان امین نسبت به طرفین ۱۳۹ و– اسقاط شرط ضمان امین ۱۴۱ ز– شروط کاهنده یا معاف کننده ضمان امین ۱۴۲ ۱– شرط عدم ضمان ۱۴۲ ۲– وجه التزام ۱۴۲ ۳– شروط تحدید مسیولیت ۱۴۳ بند دوم– نقض تعهدات ۱۴۴ الف–تعهدات قراردادی ۱۴۴ ب– تعهدات عرفی ۱۴۵ ج – تعهدات قانونی ۱۴۶

– حفاظت از مال مورد امانت ۱۴۶

– استرداد مال موضوع امانت ۱۴۷

– عدم تعدی و تفریط ۱۴۷ ۳–۱ – عنصر شناسی تعدی و تفریط ۱۴۹ ۳–۲– اقسام ید امین پیش از ارتکاب تعدی و تفریط و احکام و فروعات آن ۱۵۵ ۳–۲–۱– از حیث مسیولیت امین در زمینه تلف و نقص مال مورد امانت ۱۵۵ ۳–۲–۲– از حیث پذیرش ادعای امین در زمینه تلف یا نقص ۱۵۶ ۳–۲–۳– از حیث تعلیق احکام امانت در زمان تعدی و تفریط ۱۵۶ بند سوم– نقش و تاثیر قصد خیانت در وضعیت ید امین ۱۵۶ الف – وجود قصد خیانت ابتدایی ۱۵۶ ب – تاثیر قصد خیانت در خلال امانت ۱۵۷ بند چهارم – انقلاب ید از امانی به ضمانی و آثار آن ۱۵۸ الف– ادعای صرف امین درخصوص ندامت از تعدی و تفریط ۱۶۲ ب– نقش انکار متصرف یا امتناع از برگرداندن در تغییر وضعیت ید متصرف ۱۶۳ بند پنجم– انقلاب ید از ضمانی به امانی و اقسام آن ۱۶۴ الف–ندامت امین متعدی و نقش آن در وضعیت حقوقی ید ۱۶۴ ۱– اعاده ارادی ید امانی ۱۶۵ ۲– اعاده قهری ید امانی ۱۶۶ ۲–۱– ادله نقضی ۱۶۶ ۲–۲– ادله حلی ۱۶۶ ۳– دیدگاه میانه ۱۶۷ ۴– دیدگاه مختار درخصوص کیفیت اعاده ید امانی امین متعدی

ب– توبه غاصب و در حکم آن ۱۷۲ بند ششم : انقلاب ید امانی مالکانه به امانت شرعی و تاثیر آن بر وضعیت ذوالید ۱۷۲ گفتار دوم : بررسی وجوه اشتراک ، افتراق و موارد تبدیل ایادی امانی مالکانه و شرعی ۱۷۳ بند اول – وجوه اشتراک امانت شرعیه و مالکانه ۱۷۳ الف– عدم ضمان

ب– وجوب حفظ و مراقبت از مال

بند دوم – وجوه افتراق امانت مالکانه و شرعیه ۱۷۴ الف– در امانت مالکانه رد مال مستلزم مطالبه است ۱۷۴ ب– عدم وجوب ایصال در امانت مالکانه و وجوب ایصال در امانت شرعی ۱۷۴ بند سوم – موارد تبدیل امانت مالکانه به امانت شرعیه ۱۷۶ الف – انفساخ رابطه امانی ۱۷۷ ب – فسخ عقد ۱۷۷ ج – زوال عقد پایه امانت ۱۷۸ مبحث دوم : تعیین وضعیت حقوقی ایادی مشکوک ۱۷۹ گفتار اول : مفهوم ایادی مشکوک و اقسام آن ۱۷۹ بند اول – مفهوم ایادی مشکوک ۱۷۹ بند دوم – اقسام ایادی مشکوک ۱۸۰ الف – از حیث ثبوتی ۱۸۰

– ایادی ماذون مضمون ۱۸۰ ۲– سایر ایادی غیر عدوانی ۱۸۰ ب– از حیث اثباتی ( تقابل استیمان و علی الید در ایادی مشکوک ) ۱۸۰ گفتار دوم – تعیین وضعیت حقوقی ایادی غیرعدوان برمال غیر ۱۸۱ بند اول– تحلیل وضعیت حقوقی ایادی غیر عدوان

الف– مقطع شروع به استیلاء تا زمان حصول علم به واقع ۱۸۲ ب– وضعیت حقوقی ایادی غیر عدوان پس از علم به واقع

بند دوم : نظریه مختار

گفتار سوم– از حیث اثباتی تقابل اثباتی استیمان و علی الید در ایای مشکوک ۱۹۴ بند اول – نظر مشهور فقها ۱۹۴ بند دوم – نظر غیر مشهور ۱۹۵ الف – وجود رابطه تخصص بین استیمان و علی الید ۱۹۵ ب –کلیت قاعده استیمان ۱۹۶ ج – تمسک به مفهوم مخالف ضمان ید ۱۹۶ د – وجود ملازمه بین ایادی امانی و ضمانی ۱۹۶ ه– – اصل برایت ۱۹۷ و – فرض عدم مسیولیت متصرف به عنوان اصل نخستین

ز – ترجیح استیمان از باب تغلیب ظاهر ۱۹۷ ح – عدم جواز تمسک به عام در شبهات مصداقیه ۱۹۸ بند سوم – نظریه انسب

کلیدواژه ها

• امین
• اذن
• ضمان ید
• غاصب
• ید امانی