دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع به منظور مبارزه با فساد اقتصادی مطالعه تطبیقی نظام حقوقی ایران و انگلیس و ارایه الگوی بهینه

دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع به منظور مبارزه با فساد اقتصادی مطالعه تطبیقی نظام حقوقی ایران و انگلیس و ارایه الگوی بهینه عنوان رساله ای است که توسط سیده ام البنین حسینی، با راهنمایی محمد عیسایی تفرشی و با مشاوره مرتضی شهبازی نیا در سال ۱۳۹۶ و در مقطع دکتری دانشگاه تربیت مدرس دفاع گردید.

عنوان	دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع به منظور مبارزه با فساد اقتصادی مطالعه تطبیقی نظام حقوقی ایران و انگلیس و ارایه الگوی بهینه
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	سیده ام البنین حسینی
استاد راهنما	محمد عیسایی تفرشی
استاد مشاور	مرتضی شهبازی نیا
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۶
دانشگاه	دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

به هنگام بحث از مفاسد اقتصادی و راهکارهای مقابله با آن، یکی از مسایلی که همیشه مد نظر است، این است که چگونه نظام حقوقی یک کشور می تواند در مبارزه با مفاسد اقتصادی مثمر ثمر باشد و یا برعکس در جهت تمهید و تسهیل فساد گام بردارد؟ در این راستا، بسیاری از نظام های حقوقی دنیا مقرراتی وضع نموده اند که هدف آنها مشخصا مبارزه با فساد اقتصادی و جلوگیری از تحصیل دارایی های نامشروع است. در سالهای اخیر، بسیاری از کشورها، با تاکید بر بهره مندی از ظرفیت های حقوق مدنی در مبارزه با فساد اقتصادی، راهبرد جدیدی را طراحی نموده اند که بر استرداد دارایی های نامشروع، در یک دادرسی مدنی و بدون نیاز به محکومیت کیفری، تمرکز دارد. این نهاد در حقوق انگلستان Civil recovery نامیده شده و در این پژوهش، از آن با عنوان دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع ، تعبیر شده است. برخلاف شیوه های کیفری که نظر به جرم انگاری مصادیق فساد اقتصادی و مجازات مجرم دارد، دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع ، به مبارزه با فساد از طریق هدف قرار دادن عواید نامشروع ناشی از فساد تمرکز دارد و بر مبانی حقوق مدنی و اصول دادرسی های مدنی، مبتنی است. مطابق یافته های این پژوهش، دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع ، در موارد ناکارآمدی (مانند تعقیب کیفری مجرمین یقه سفید و جرایم سازمان یافته) و منع مداخله کیفری (مانند اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها و عدم کفایت ادله متناسب با معیار کیفری)، می تواند کار گشا، پوشش دهنده و جبران کننده باشد. درک ضرورت پرداخت مدنی به مسیله مبارزه با فساد اقتصادی به ویژه از طریق دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع ، پایه و مبنای این پژوهش است. مطابق یافته های این پژوهش، برای تامین هرچه بیشتر هدف مهم مبارزه با فساد اقتصادی و استرداد عواید ناشی از آن، ابزارها نیز باید روزآمد و کارآمد شوند. از این رو، هرچند دعوای مدنی استرداد، اصولا بر مبانی حقوق مدنی و دادرسی های مدنی، مبتنی است، نباید از قافله در حال گذار و تحول، عقب مانده و به قواعد مانوس و سنتی حاکم بر رد مال و یا ضمان نسبت به عین و منافع خو کرد. برخی اصول و قواعد حقوقی، نیاز به اصلاح و یا حداقل تخصیص دارند. در این راستا، نه تنها، نظام اثبات ادعا در این نهاد باید تسهیل شود، بلکه می توان با فراهم آوردن امکان اقامه دعوا از سوی اشخاص حقوق خصوصی و بهره مندی از ظرفیت عظیم مطالبه گری های مردمی، بر کارایی و کارآمدی دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع به منظور مبازه با فساد اقتصادی ، افزود. با این توجه، این پژوهش با رویکرد راهبردی و با بهره گیری از مطالعه تطبیقی و روش پژوهش کیفی درصدد است پس از تبیین دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع (ناشی از فساد اقتصادی) در دو نظام حقوقی انگلستان و ایران، به طراحی و ارایه یک الگوی بهینه برای دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع بپردازد. پژوهش حاضر به گردآوری داده ها با روش کتابخانه ای و اسنادی و تبعا تحلیل محتوایی آنها، بسیار ارتباط دارد؛ اما محدود به آن نشده است. افزون بر مصاحبه با صاحبان اندیشه در این حوزه، قضات و رابطین پرونده های فساد اقتصادی، داده های میدانی و مشاهده رویه دادگاه انقلاب، نقش عمده ای در تایید ایده اصلی این پژوهش، یعنی اثبات کارآمدی دعوای مدنی استرداد دارایی های ناشی از فساد، در موارد خلا و ناکارآمدی نظام کیفری مقابله با فساد، داشته است.

ساختار و فهرست رساله

فصل یکم: کل–یات ط–رح پژوهش

۱– ۱ بیان مسیله

۱– ۲ سوالات پژوهش

۱– ۳ فرضیات پژوهش

۱– ۴ اهداف پژوهش

۱– ۵ ضرورت انجام پژوهش

۱– ۶ پیشینه پژوهش و نوآوری آن

۱– ۷ روش پژوهش و ابزار گردآوری داده ها

۱– ۸ سازماندهی پژوهش

فص––ل دوم: مفاهیم بنیادین استرداد دارایی های نامشروع و منابع آن

۲–۱ مفاهیم

۲–۱– ۱ دارایی های نامشروع

۲–۱– ۱– ۱ تعریف دارایی

۲–۱– ۱– ۲ اقسام دارایی (به اعتبار سبب)

۲–۱– ۲ مفهوم استرداد دارایی های نامشروع و تمیز آن از مفاهیم مشابه

۲–۱– ۲ –۱ معنای لغوی و اصطلاحی استرداد اموال نامشروع و ارکان آن

۲–۱– ۲ –۱– ۱ معانی لغوی و اصطلاحی

۲–۱– ۲ –۱– ۱– ۱ نظام حقوقی انگلیس

۲–۱– ۲ –۱– ۱– ۱– ۱ واژه Restitution

۲–۱– ۲ –۱– ۱– ۱– ۲ تفاوت Restitution و Disgorgement

۲–۱– ۲ –۱– ۱– ۱– ۳ تفاوت دو واژه “Restitution” و “Forfeiture”

۲–۱– ۲ –۱– ۱– ۲ نظام حقوقی ایران

۲–۱– ۲ –۱– ۱ ارکان استرداد

۲–۱– ۲ –۲ تمایز استرداد از مفاهیم و نهادهای مشابه

۲–۱– ۲ –۲ – ۱ تمایز استرداد از مصادره

۲–۱– ۲ –۲ – ۲ تفاوت استرداد با نهاد جبران خسارت

۲–۱– ۲ –۲ – ۳ تمایز مفهوم استرداد از مفهوم ضبط

۲–۱– ۲ –۲ – ۴ واگرایی استرداد دارایی های نامشروع از استرداد در نظریه دارا شدن بلا جهت

۲–۱– ۲ –۳ نقش عنصر مالکیت پیشینی در مفهوم استرداد

۲–۱– ۲ –۴ مناقشات حقوقی درباره ماهیت حقوقی استرداد

۲–۱– ۲ –۵ آشفتگی معنایی واژگان استرداد، مصادره و ضبط در ادبیات حقوقی ایران و انگلیس

۲–۱– ۲ –۵ – ۱ نظام حقوقی انگلیس

۲–۱– ۲ –۵– ۲ نظام حقوقی ایران

۲–۱– ۲ –۶ اصالت معنا به مثابه راهکار عملی خروج از تشتت معنایی موجود

۲–۲ منابع فقهی و قانونی استرداد دارایی های نامشروع

۲–۲– ۱ منابع فقهی

۲– ۲– ۱–۱ قرآن کریم

۲–۲– ۱–۱–۱ آیات دال بر حرمت اکل مال بباطل

۲–۲– ۱–۱–۱–۱ مفردات آیه

۲– ۲– ۱–۱–۱–۲ حکم تکلیفی و حکم وضعی

۲– ۲– ۱–۱–۲ آیه

سوره بقره ناظر بر حرمت ربا

۲–۲– ۱–۲ سنت

۲– ۲– ۱–۳ قواعد فقهی

۲– ۲– ۲ منابع قانونی

۲–۲– ۲–۱ نظام حقوقی ایران

۲–۲– ۲–۱–۱ قانون اساسی

۲–۲– ۲–۱–۲ قوانین عادی

۲–۲– ۲–۱–۳ اصول کلی حقوقی

۲–۲– ۲–۲ نظام حقوقی انگلیس

۲–۲– ۲–۲–۱ قوانین موضوعه

۲– ۲– ۲–۲–۲ اصول کلی حقوقی

فصل سوم: دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع؛ مفاهیم، منابع و مبانی

۳–۱ مفاهیم

۳–۱– ۱ مفهوم دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع (ناشی از فساد)

۳–۱– ۱–۱ تعریف عملیاتی

۳–۱–۱–۲ تفاوت دعوای عمومی– مدنی استرداد با دعوای مدنی در حقوق خصوصی

۳–۱–۲ پیشینه دعوای مدنی استرداد

۳–۱–۲– ۱ نظام حقوقی آمریکا

۳–۱–۲– ۲ نظام حقوقی انگلستان

۳–۱–۳ مفهوم فساد اقتصادی

۳–۱–۳–۱ معنای لغوی و اصطلاحی فساد

۳–۱–۳–۲ نقد و ارزیابی تعاریف ارایه شده

۳–۱–۳–۳ انواع فساد

۳–۱–۴ ماهیت حقوقی دعوای مدنی استرداد

۳–۱–۴–۱ طبقه بندی کیفری یا مدنی دعوای مدنی استرداد

۳–۱–۴–۲ دعوای مدنی استرداد؛ حوزه ای از حقوق عمومی

۳–۲ منابع قانونی دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع

۳–۲–۱ نظام حقوقی انگلیس

۳–۲–۲ نظام حقوقی ایران

۳–۲–۳ دعوای مدنی استرداد در آیینه اسناد و معاهدات بین المللی

۳–۲–۳– ۱ کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبازره با فساد (مریدا)

۳–۲–۳– ۲ اتحادیه اروپا

۳–۲–۳– ۳ اتحادیه بین المللی مبارزه با پولشویی

۳–۲–۳– ۴ گروه G۸

۳–۳ کارآمدی دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع در مبارزه با فساد اقتصادی

۳–۳–۱ ظرفیت های حقوق مدنی برای مبارزه با فساد

۳–۳–۲ تمایز دادرسی های مدنی نسبت به دادرسی های کیفری

۳–۳–۳ موارد کاربرد دعوای مدنی استرداد در مبارزه با فساد اقتصادی

۳–۳–۳–۱ مجرمین یقه سفید

۳–۳–۳–۲ جرایم سازمان یافته

۳–۳–۳–۳ فوت متهم (متصرف نامشروع اموال)

۳–۳–۳–۴ اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها و اصل تفسیر به نفع متهم

۳–۳–۳–۵ عدم کفایت ادله مطابق با معیار اثبات کیفری (بدون هر شک و شبهه معقول)

فص–––ل چهارم: آیین رسیدگی در دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع

۴–۱ موارد و شرایط کاربست دعوای مدنی استرداد

۴–۱–۱ رابطه دادرسی های مدنی استرداد با رسیدگی های کیفری

۴–۱–۱–۱ نظام حقوقی انگلیس

۴–۱–۱–۲ نظام حقوقی ایران

۴–۱–۲ کاربست دعوای مدنی استرداد در مورد دارایی های کلان ناشی از فساد

۴–۱–۳ کاربست دعوای مدنی استرداد نسبت به دعاوی پیش از وضع قانون مربوطه

۴–۱–۴ مرور زمان در طرح دعوای دعوای مدنی استرداد

۴–۱–۵ دارایی های مشمول دعوای مدنی استرداد

۴–۱–۵–۱ شمول دعوای مدنی استرداد بر تمام مکاسب نامشروع

۴–۱–۵–۲ استرداد اموال جایگزین (استرداد بدل و عوض)

۴–۱–۵–۳ دارایی های نامشروع تحصیل شده در خارج از کشور

۴–۲ دادگاه صالح

۴–۲–۱ نظام حقوقی انگلیس

۴–۲–۲ نظام حقوقی ایران

۴–۳ اصحاب دعوا

۴–۳–۱ خواهان

۴–۳–۱–۱ دولت

۴–۳–۱– ۱–۱ نظام حقوقی انگلستان

۴–۳–۱– ۱–۲ نظام حقوقی ایران

۴–۳–۱– ۱–۲ –۱ سازمانها و ادارات دولتی

۴–۳–۱– ۱–۲ –۲ دادستان

۴–۳–۱– ۱–۲ –۳ ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره)

۴–۳–۱–۲ اشخاص حقوق خصوصی (مشارکت جامعه مدنی)

۴–۳–۱–۲ –۱ سازمان های مردم نهاد

۴–۳–۱–۲–۱–۱ تعریف

۴–۳–۱–۳ –۲–۲ اهمیت و جایگاه

۴–۳–۱–۳ –۲–۳ حق اقامه دعوا در دعاوی مربوط به دعوای مدنی استرداد

۴–۳–۱–۲ –۲ اشخاص حقیقی حقوق خصوصی

۴–۳–۱–۲ –۲–۱ دعوای مبتنی بر منفعت عمومی

۴–۳–۱–۲ –۲–۱–۱ معرفی و تبیین

۴–۳–۱–۲ –۲–۲–۱ نظام حقوقی انگلیس

۴–۳–۱–۲ –۲–۳–۱ نظام حقوقی ایران

۴–۳–۱–۲ –۲–۲ دعوای موسوم به “qui tam”

۴–۳–۱–۲ –۲–۲–۱ معرفی و تبیین

۴–۳–۱–۲ –۲–۲–۲ نظام حقوقی انگلیس

۳–۳–۱–۲ –۲–۲–۳ نظام حقوقی ایران

۴–۳–۱–۲ –۲–۲–۴ شیوه تامین مالی دعوای موسوم به qui tam

۴–۳–۲ خوانده دعوا

۴–۳–۲–۱ دعوا علیه مال – معرفی

۴–۳–۲–۲ نظام حقوقی انگلیس:

۴–۳–۲–۱ نظام حقوقی ایران

۴–۳–۳ تشریفات استرداد، دادخواست یا گزارش

۴ – ۴ مرحله تحقیقات و تامین دلیل

۴–۴–۱ اختیارات تعقیبی

۴–۴–۱–۱ دستورهای مربوط به افشا

۴–۴–۱–۲ دستورهای مربوط به اطلاعات مشتری

۴–۴–۱–۳ دستورهای مربوط به نظارت حساب

۴–۴–۲ مسایل

۴–۴–۲–۱ دروازه های اطلاعاتی

۴–۴–۲–۲ رازداری بانکی و استرداد دارایی های نامشروع

۴–۴–۲–۳ محرمانگی اطلاعات کشوری

۴–۴–۲–۴ حفظ محرمانگی مربوط به مرحله تحقیقات

۴–۴–۲–۶ ضرورت تاسیس سازمان خاص برای تصدی تحقیقات و طرح دعوای مدنی استرداد

۴–۵ نظام اثبات ادعا در دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع

۴–۵–۱ بار اثبات

۴–۵–۲ معیار اثبات

۴–۵–۲–۱ نظام حقوقی انگلیس

۴–۵–۲–۲ نظام حقوقی ایران

۴–۵–۳ ادله اثبات

۴–۵–۳–۱ امارات قضایی (دلیل اوضاع و احوال)

۴–۵–۳–۲ مسموعات

۴–۵–۳–۳ فرض های قانونی قابل رد

۴–۵–۳–۳–۱ نظام حقوقی انگلیس

۴–۵–۳–۳–۲ نظام حقوقی ایران

۴–۵–۳–۳–۲–۱ متون قانونی

۴–۵–۳–۳–۲–۲ رویه قضایی:

۴–۵–۳–۳–۲–۳ پذیرش فرض دارایی غیر قابل توضیح در حقوق ایران، با توجه به مبانی اسلامی

۴–۶ اجرای حکم استرداد و مدیریت اموال پس از اجرای حکم استرداد

۴–۶–۱ اجرای حکم استرداد

۴–۶–۲ مدیریت و ساماندهی اموال پس از اجرای حکم استرداد

۴–۶–۲–۱ اموالی که مالک خاص دارد

۴–۶–۲–۲ اموالی که مالک خاص ندارد

۴–۶–۲–۲–۱ جبران خسارت زیاندیدگان

۴–۶–۲–۲–۲ تامین منابع مالی مراجع انتظامی و اداره پلیس

۴–۶–۲–۲–۳ پاداش های مالی برای کشورهای دوست

۴–۶–۲–۲–۴ مصارف اموال و دارایی های بازیابی شده در نظام حقوقی انگلستان

۴–۶–۲–۲–۵ مصارف اموال و دارایی های بازیابی شده در نظام حقوقی ایران

۴–۷ بررسی انتقادات وارده به دعوای مدنی استرداد:

۴ –۷ –۱ خدشه به معیار اثبات موازنه احتمالات

۴–۷–۱ نقض فرض برایت یا فرض بی گناهی

۴–۷–۳ نقض قاعده منع محکومیت مضاعف

نتیجه گیری

پیشنهادها و ارایه الگوی بهینه

۱ بایسته های طراحی یک الگوی بهینه

۱–۱ انعطاف پذیری و اجتناب از کلی گویی

۱–۲ پیش بینی آیین نامه های تفصیلی

۲ مولفه های اصلی الگوی بهینه و پیشنهادهای تقنینی

۲–۱ تدوین یک نظام جامع و یکپارچه

۲–۲ مولفه های مربوط به دارایی های مشمول دعوای مدنی استرداد

۲–۳ تاسیس یا اختصاص یک سازمان ویژه و متخصص برای اقامه و پیگیری دعوای مدنی استرداد

۲–۴ ضرورت وجود یک نظام آیین دادرسی اختصاصی

۲–۴–۱ تسهیل نظام اثبات ادعا

۲–۴–۲ امکان طرح دعوا از سوی اشخاص حقوق خصوصی

۳ الگوی قانونی پیشنهادی

فهرست منابع

۱– منابع فارسی

۲– منابع عربی

۳– منابع انگلیسی

کلیدواژه ها

• دعوای مدنی استرداد دارایی های نامشروع
• فساد اقتصادی
• اصول دادرسی های مدنی
• تسهیل نظام اثبات ادعا
• نظام های حقوقی انگلستان و ایران