ماده ۹۱ قانون مدنی

در موارد ذیل منافع موقوفات عامه صرف بریات عمومیه خواهد شد:

1. در صورتی که منافع موقوفه، مجهول‌المصرف باشد مگر این که قدر متیقنی در بین باشد.
2. در صورتی که صرف منافع موقوفه در مورد خاصی که واقف معین کرده‌است، متعذر باشد.

توضیح واژگان

بریّات عمومی، یعنی امور خیریه، برای رسیدن به اهداف حسنه. (۲۷۴۷۵)

پیشینه

موقوفات بر منافع عامه و بریّات عمومی، در حقوق رم قدیم نیز، رایج بوده‌است. (۴۰۲۴۰۶)

کلیات توضیحی تفسیری دکترین

قبول وقف عام، ممکن است توسط نماینده اوقاف، یا سازمانی که موقوفٌ علیه است؛ صورت پذیرد. (۳۲۶۹)

وقف، به دو دسته محصور و غیرمحصور، قابل تقسیم است. وقف بر غیرمحصور را، می‌توان به وقف بر اشخاص، و وقف بر مصالح عامه تقسیم‌بندی نمود. (۴۶۵۱۸)

وقف به سه دسته خاص، عام، و ترکیبی از خاص و عام، قابل تقسیم است. (۴۶۵۱۹)

وقف بر مساکین شهری که در آن دیار، فقیری وجود ندارد؛ صحیح نیست. (۱۳۱۲۹۷)

اگر قاضی، با تفسیر اراده واقف، و معانی عرفی اظهارات او، موقوفٌ علیه را، شناسایی نماید؛ دیگر وقف بر مجهول، مصداق ندارد. (۲۲۸۳۶)

مجهول بودن مصادیق استیفای از موقوفه، در حکم وقف بر مجهول است. (۲۲۸۳۷)

وقف بر چند شخص به نحو مردد، وقف بر مجهول محسوب می‌گردد؛ ولی وقف بر مفهومی کلی، که دارای چند مصداق است؛ صحیح می‌باشد. (۲۲۸۳۸)

در وقف بر مصالح و بریّات عمومی، مانند مسجد، کاروانسرا، مسافرخانه و …، اگر واقف، یکی از مصادیق موقوفٌ علیه باشد؛ می‌تواند از منافع موقوفه بهره‌مند گردد. (۱۳۱۳۱۱)

اگر قدر متیقنی، در میان باشد که معلوم نماید غرض واقف، اختصاص موقوفه به دانشجویان بوده‌است؛ اما مشخص نباشد کدام دانشگاه، مدنظر واقف بوده‌است؛ منافع موقوفه در همان قدر متیقن، یعنی دانشجویان مصرف خواهدشد. اما اگر قدر متیقنی در میان نبوده؛ و معلوم نباشد که منظور واقف، دانشجویان، یا امور فرهنگی، یا امور دینی، یا بهداشت، یا امور رفاهی یا … بوده‌است؛ دراینصورت موقوفه، صرف بریّات عمومی خواهد شد. و البته همه امور یاد شده، با یکدیگر قابل جمع نبوده؛ و عواید موقوفه، باید صرف یکی از آنها گردد. (۱۳۱۳۵۱)

در موقوفات متعذرالمصرف، به دلایلی، صرف منافع موقوفه در راهی که واقف، معین نموده؛ امکانپذیر نیست. (۳۶۰۴۹۴)

اگر مسلمانی، مالی را به نفع مسلمان دیگر، وقف نموده؛ و سپس موقوفٌ علیه، از اسلام خارج گردد؛ چنین موقوفه ای، متعذرالمصرف خواهدبود. (۳۶۰۴۹۴)

اگر موقوفٌ علیه، موقوفه را رد نماید؛ وقف به اعتبار خود باقی بوده؛ ولی موقوفه مزبور، متعذرالمصرف خواهدبود. (۳۶۰۴۹۴)

موقوفه ای که عایدات آن، به شدت کم گردیده؛ یا هزینه‌های انتفاع از ملک مزبور، بسیار افزایش یابد؛ در حکم موقوفه متعذرالمصرف است. (۳۶۰۴۹۴)

سوابق فقهی

اگر اثاث حسینیه ای که متروک مانده؛ در آن مکان یا حسینیه دیگر، قابل استفاده نباشد؛ باید فروخته شده؛ و بهای آن اموال، صرف مقاصد مکان موقوفه شود. (۹۵۶۲) (۹۵۶۴)

اگر مغازه ای برای تأمین مخارج مسجدی وقف گردد؛ و آن مسجد خراب شود؛ می‌توان عواید مغازه را، برای مسجد دیگری، هزینه نمود. (۸۴۱۵۶۰)

موقوفٌ علیهم، باید معلوم باشند؛ لذا وقف بر یکی از دو برادر، یا یکی از دو مسجد، صحیح نیست. (۹۳۲۵)

رویه‌های قضایی

به موجب دادنامه شماره ۴۹۵ مورخه ۵/۲/۱۳۲۶ شعبه ۸ دیوان عالی کشور، وصیت به وقف جهت مصارف عموم جامعه را، نمی‌توان به بهانه مازاد بر ثلث بودن، نافذ ندانست. (۶۷۱۴۱۵)

مصادیق و نمونه‌ها

• اگر زید، منزل خود را، وقف بیمارستان نموده؛ و به علت فرسودگی وقف نامه، یا پارگی آن، معلوم نباشد که مقصود او، کدام مرکز درمانی است؛ دراینصورت باید عواید موقوفه را، صرف یکی از بیمارستان‌های عام‌المنفعه نمود؛ که مورد مراجعه طبقات محروم جامعه است. (۴۳۶۴۸۵)