تحلیل تفسیر نظام مند منطقی در حقوق ایران و بررسی جایگاه آن در میان سایر شیوه های تفسیر

تحلیل تفسیر نظام مند منطقی در حقوق ایران و بررسی جایگاه آن در میان سایر شیوه های تفسیر عنوان رساله ای است که توسط پیام محمدی میرعزیزی، با راهنمایی محمد صالحی مازندرانی و با مشاوره احمد دیلمی در سال ۱۳۹۹ و در مقطع دکتری دانشگاه قم دفاع گردید.

عنوان	تحلیل تفسیر نظام مند منطقی در حقوق ایران و بررسی جایگاه آن در میان سایر شیوه های تفسیر
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	پیام محمدی میرعزیزی
استاد راهنما	محمد صالحی مازندرانی
استاد مشاور	احمد دیلمی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۹
دانشگاه	دانشگاه قم

چکیده

تولید و پیشرفت هر علم وابسته به روش آن است. بدون روش، هیچ دانشی وجود نخواهد داشت. روش، شیوه ای است که با آن به مسایل یک علم پاسخ داده می شود؛ لذا تبیین روش یک علم، مقدم بر، و ضروری تر از، هر مسیله ی دیگری در آن علم است. تفسیر، روش علم حقوق است که با آن از منابعی محدود، و بعضا گرفتار ابهام و تعارض، راه حل مسایل نامحدود اجتماعی استنباط می شود. تفسیر شیوه های مختلفی دارد. تقسیم بندی سه گانه ی مطرح شده در این پژوهش عبارت است از: روش تفسیر ادبی، نظام مند و غایت گرا. موضوع اصلی این پژوهش، بررسی روش تفسیر نظام مند و جایگاه آن در طبقه بندی مذکور است. با استفاده از روش تحلیلی–توصیفی، پس از بررسی مفصل این روش و مبانی و ویژگی ها و ابزار آن، به بررسی مختصرتر دو شیوه ی دیگر پرداخته و نسبت آن ها با یکدیگر تحلیل شده است. تفسیر نظام مند شیوه ای است ابزارگرا که بدون توجه به نتیجه، تمام نظام حقوقی را همچون یک کل یکپارچه در اختیار مفسر می نهد. تفسیر ادبی، تنها به عبارت مورد تفسیر می پردازد اما مانند تفسیر نظام مند، دغدغه ی نتیجه ندارد. در مقابل، تفسیر غایت گرا، روشی است که بیشترین توجه را به نتیجه ی تفسیر دارد و همواره آن را با غایاتی پیشینی می سنجد. علی رغم امکان سازگاری این شیوه های تفسیر، در صورت وجود تعارض، روش اخیر بر روش های دیگر ترجیح دارد و تفسیر نظام مند نیز مقدم بر تفسیر ادبی است. اولویت تفسیر غایت گرا ناشی از ماهیت حقوق به عنوان پدیده ای انسانی است که جهت دستیابی به اهدافی معین ایجاد شده است. چنانچه نتیجه ی کار این پدیده با فلسفه ی وجودی و هدف آن در تعارض باشد باعث لغویت کل نهاد مذکور می گردد. تقدم تفسیر نظام مند بر تفسیر ادبی نیز ناشی از نگاه کل گرا و جامع تر آن است که جهت حل معضلات، تنها به عبارت مورد تفسیر نمی پردازد؛ بلکه از تمام متون حقوقی موجود استفاده می کند.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب مقدمه

۱. بیان مسیله

۲.پرسش های تحقیق

۳. ضرورت انجام تحقیق

۴. پیشینهی تحقیق

۵. اهداف و کاربردهای تحقیق

۶. فرضیه ها

۷. پیش فرض ها

۸. روش تحقیق

۹. موانع تحقیق

۱۰. ساختار تحقیق

فصل اول

کلیات

۱–۱. تقسیم بندی علوم

۱–۱–۱. تقسیم بر اساس موضوع

۱–۱–۲. تقسیم بر اساس روش

۱–۲. جایگاه حقوق در میان علوم

۱–۲–۱. جایگاه علم حقوق در میان علوم به لحاظ موضوع

۱–۲–۲.جایگاه علم حقوق در میان علوم به لحاظ روش

۱–۳. حقوق به مثابه ی یک نهاد اجتماعی

۱–۴. حقوق به مثابه ی یک دانش (رشتهی علمی)

۱–۵. فلسفهی حقوق و فلسفهی علم حقوق

۱–۶. تفسیر

۱–۶–۱. معنایِ معنا

۱–۶–۱–۱. نظریهی مصداقی یا ارجاعی معنا

۱–۶–۱–۲. نظریهی رفتاری معنا

۱–۶–۱–۳. نظریهی کاربردی معنا

۱–۶–۱–۴. نظریهی قضیهای معنا

۱–۶–۱–۵. نظریهی تصوری یا ایدهای معنا

۱–۶–۱–۶. نظریهی مختار

۱–۶–۲. مرجعِ معنا

۱–۶–۲–۱. مولفمحوری

۱–۶–۲–۲. مخاطبمحوری (مفسرمحوری)

۱–۶–۲–۳. متنمحوری

۱–۶–۲–۴. نظریه ی مختار

۱–۷. قلمرو تفسیر در حقوق

۱–۷–۱. سکوت

۱–۷–۲. نقص

۱–۷–۳. اجمال، ابهام و عدم صراحت

۱–۷–۴. تعارض

۱–۷–۵. نتیجهی کلی از قلمرو تفسیر

۱–۸. متعلق تفسیر

۱–۸–۱. تفسیر قانون و مقررات

۱–۸–۱–۱. تفسیر حکم قانون

۱–۸–۱–۲. تفسیر موضوع قانون

۱–۸–۲. تفسیر موضوع

۱–۹. منابع حقوق و منابع تفسیر

۱–۱۰. تعریف تفسیر حقوقی

۱–۱۱. مبانی تفسیر

۱–۱۲. اهداف تفسیر

۱–۱۳. فنون و ابزارهای تفسیر قانون

۱–۱۴. اقسام تفسیر

۱–۱۴–۱. اقسام تفسیر به لحاظ مرجع تفسیر

۱–۱۴–۱–۱. تفسیر قانونی

۱–۱۴–۱–۲. تفسیر قضایی

۱–۱۴–۱–۳. تفسیر شخصی (عقاید علمای حقوق)

۱–۱۴–۱–۴. تفسیر اداری

۱–۱۴–۲. اقسام تفسیر به اعتبار روش

۱۱–۱۴–۲–۱. روش تفسیر ادبی

۱–۱۴–۲–۲. روش تفسیر غایت گرا

۱–۱۴–۲–۳.روش تفسیر نظام مند (منطقی)

۱–۱۴–۲–۴. بررسی سایر شیوه های تفسیر

۱–۱۴–۲–۴–۱. تفسیر موسع ۵۰ ۱–۱۴–۲–۴–۲. تفسیر مضیق ۵۰ ۱–۱۴–۲–۴–۳. تفسیر کلاسیک

۱–۱۴–۲–۴–۴. تفسیر منطقی

۱–۱۴–۲–۴–۵. تفسیر اصولی

۱–۱۴–۲–۴–۶. تفسیر تاریخی

۱–۱۴–۲–۴–۷. تفسیر ادبی و لفظی

۱–۱۴–۲–۴–۸. تقسیم بندی های دیگر

۱–۱۴–۲–۴–۹. جمعبندی

۱–۱۵. مکاتب تفسیری و تفاوت مکتب و روش

۱–۱۶. رویکرد یا گرایش تفسیری

۱–۱۷. نسبت تفسیر با مفاهیم مشابه

۱–۱۷–۱. نسبت تفسیر با شناخت

۱–۱۷–۲. نسبت تفسیر با معناشناسی

۱–۱۷–۳. نسبت تفسیر و هرمنوتیک

۱–۱۷–۴. نسبت تفسیر با استدلال و دلیل و علت

۱–۱۷–۵. نسبت تفسیر با اصول فقه

۱–۱۷–۵–۱. تفاوت در منابع

۱–۱۷–۵–۲. تفاوت در هدف

۱–۱۷–۵–۳. تفاوت در موضوعات

۱–۱۷–۶. نسبت تفسیر با منطق

فصل دوم

تحلیل تفسیر نظام مند

۲–۱. ویژگی های تفسیر نظام مند

۲–۱–۱. ابزار گرایی

۲–۱–۲. عدم مداخله ی غایات

۲–۱–۳. عدم موضوعیت ظاهر قانون

۲–۱–۴. گستردگی منبع برای تفسیر

۲–۲. مبانی تفسیر نظام مند

۲–۲–۱. خودبسندگی نظام حقوقی

۲–۲–۲. فرض انسجام نظام حقوقی

۲–۳. ابزار و فنون روش تفسیر نظام مند

۲–۳–۱. تمثیل

۲–۳–۱–۱. تمثیل در منطق

۲–۳–۱–۲. تمثیل در فقه و اصول

۲–۳–۱–۳. تمثیل در حقوق ایران

۲–۳–۱–۴. تمثیل در تفسیر نظام مند

۲–۳–۱–۵. انواع تمثیل

۲–۳–۱–۶. شرایط تمثیل

۲–۳–۱–۷. مصادیقی از تمثیل در حقوق ایران

۲–۳–۱–۷–۱. اقرار به مالکیت قبلی

۲–۳–۱–۷–۲. دادخواست واخواهی

۲–۳–۱–۷–۳. تشبیه عاریه و ودیعه

۲–۳–۱–۷–۴. تشبیه گواهی عدم تادیه به واخواست

۲–۳–۲. استقراء

۲–۳–۲–۱. استقراء در منطق

۲–۳–۲–۲. استقراء در فقه

۲–۳–۲–۳. استقراء در حقوق ایران

۲–۳–۲–۴. جایگاه استقراء در تفسیر نظام مند

۲–۳–۲–۵. مصادیقی از استقراء در حقوق ایران

۲–۳–۲–۵–۱. استفاده ی بلاجهت موجب دین است

۲–۳–۲–۵–۲. الاقرب یمنع الابعد در ارث

۲–۳–۲–۵–۳. اصل حال بودن دیون

۲–۳–۲–۵–۴. قواعد عمومی ایقاع

۲–۳–۳. قیاس

۲–۳–۳–۱. قیاس در منطق

۲–۳–۳–۲. قیاس منطقی در فقه

۲–۳–۳–۳. قیاس در حقوق ایران

۲–۳–۳–۴. صدق و کذب در گزارههای حقوقی

۲–۳–۳–۵. قیاس در تفسیر نظام مند

۲–۳–۴. استنتاج بهترین تبیین

۲–۳–۴–۱. استنتاج بهترین تبیین در حقوق

۲–۳–۴–۲. استنتاج بهترین تبیین در تفسیر نظام مند

۲–۳–۵. قواعد حل تعارض

۲–۳–۵–۱. قواعد حل تعارض در فقه و اصول

۲–۳–۵–۲. حل تعارض در حقوق ایران

۲–۳–۵–۳. قواعد حل تعارض در تفسیر نظام مند

۲–۴. نقش اصول حقوقی، قواعد فقهی و اصول عملیه در تفسیر نظام مند

۲–۴–۱. اصول و قواعد تفسیری

۲–۴–۲. اصول حقوقی و قواعد فقهی

۲–۴–۳. اصول عملیه

۲–۵. نسبت ابزار و فنون روشن تفسیر نظام مند

۲–۵–۱. جمع فنون تفسیر نظام مند

۲–۵–۲. تعارض میان ابزارهای تفسیر نظام مند

فصل سوم

تحلیل روش تفسیر ادبی و غایت گرا

۳–۱. تفسیر ادبی

۳–۱–۱. ویژگی های تفسیر ادبی

۳–۱–۱–۱. تفسیر یک عبارت به صورت مجرد

۳–۱–۱–۲. عدم مداخله ی غایات در تفسیر عبارت

۳–۱–۲. مبانی تفسیر ادبی

۳–۱–۲–۱. اهمیت الفاظ و عبارات

۳–۱–۲–۲. متن گرایی

۳–۱–۳. رفع ابهام، سکوت و تعارض در روش تفسیر ادبی

۳–۱–۳–۱. طرق رفع ابهام در روش تفسیر ادبی

۳–۱–۳–۱–۱. مصادیق ابهام

۳–۱–۳–۱–۱–۱. ابهام در سطح واژه

۳–۱–۳–۱–۱–۱–۱. اشتراک لفظی و معنوی

۳–۱–۳–۱–۱–۱–۲. ترادف(هممعنایی)

۳–۱–۳–۱–۱–۱–۳. حقیقت و مجاز

۳–۱–۳–۱–۱–۱–۴. مطلق و مقید

۳–۱–۳–۱–۱–۱–۵. عام و خاص

۳–۱–۳–۱–۱–۲. ابهام نحوی

۳–۱–۳–۱–۱–۲–۱. ابهام گروهی

۳–۱–۳–۱–۱–۲–۲. ابهام ساختاری

۳–۱–۳–۱–۲. طرق رفع ابهام

۳–۱–۳–۱–۲–۱. اصول لفظی

۳–۱–۳–۱–۲–۲. علایم حقیقت و مجاز

۳–۱–۳–۱–۲–۳. قراین

۳–۱–۳–۱–۲–۴. انصراف

۳–۱–۳–۲. حل موارد مسکوت در روش تفسیر ادبی

۳–۱–۳–۲–۱. دلالت منطوقی

۳–۱–۳–۲–۲. دلالت مفهومی

۳–۱–۳–۲–۲–۱. مفهوم موافق

۳–۱–۳–۲–۲–۲. مفهوم مخالف

۳–۱–۳–۲–۳. دلالت سیاقی

۳–۱–۳–۲–۳–۱. دلالت اقتضاء

۳–۱–۳–۲–۳–۲. دلالت تنبیه (ایماء)

۳–۱–۳–۲–۳–۳. دلالت اشاره

۳–۲. روش تفسیر غایت گرا

۳–۲–۱. روش تفسیر غایت گرا در فقه

۳–۲–۲. مبانی تفسیر غایت گرا

۳–۲–۲–۱. تقدم عوامل خارج از متن

۳–۲–۲–۲. دغدغه ی نتیجه

۳–۲–۳. ویژگی های تفسیر غایت گرا

۳–۲–۳–۱. عدم ابزارگرایی

۳–۲–۳–۲. حضور ناملموس در فرآیند تفسیر

۳–۲–۴. تعدد غایات

۳–۲–۴–۱. هدف قانون (کشف اراده ی مقنن)

۳–۲–۴–۱–۱. تفسیر بر مبنای اراده ی مقننِ معین در زمان تصویب قانون

۳–۲–۴–۱–۲. تفسیر بر مبنای اراده ی مقنن مثالی و معقول

۳–۲–۴–۲. ارایه چند نمونه از تفسیر بر اساس هدف قانون (اراده ی مقنن)

۳–۲–۴–۲–۱. تفسیر طلاق قضایی

۳–۲–۴–۲–۲. توافق بر میزان خسارت

۳–۲–۴–۲. عدالت

۳–۲–۴–۳. مصالح و نتایج عملی

۳–۲–۴–۴. حفظ انسجام نظام حقوقی

۳–۲–۵. تعارض غایات

۳–۲–۶. فنون و ابزار تفسیری

۳–۲–۷. ساز و کار اعمال تفسیر غایت گرا

۳–۲–۷–۱. تفسیر غایت گرا به عنوان یکی از مقدمات

۳–۲–۷–۲. تفسیر غایت گرا به عنوان ملاک سنجش نتیجه

۳–۲–۷–۳. تفسیر غایت گرا به مثابه ی داور میان استدلال ها

فصل چهارم

جایگاه تفسیر نظام مند در میان سایر شیوه های تفسیر

۴–۱. مقایسه ی میان روش تفسیر نظام مند با سایر شیوه های تفسیر

۴–۱–۱. تفاوت در مبانی

۴–۱–۱–۱. مبنای معنایی

۴–۱–۱–۱–۱. مبنای معنایی در روش تفسیر نظام مند

۴–۱–۱–۱–۲. مبنای معنایی در روش تفسیر ادبی

۴–۱–۱–۱–۳. مبنای معنایی در روش تفسیر غایت گرا

۴–۱–۱–۲. مبنای صدق

۴–۱–۱–۲–۱. مبنای صدق در روش تفسیر نظام مند

۴–۱–۱–۲–۲. مبنای صدق در روش تفسیر غایت گرا

۴–۱–۱–۲–۲–۱. مبنای صدق در غایت کشف نیت مقنن

۴–۱–۱–۲–۲–۲. مبنای صدق در سایر غایات

۴–۱–۲. تفاوت در ابزار و فنون تفسیر

۴–۱–۲–۱. ابزارهای روش تفسیر نظام مند

۴–۱–۲–۲. ابزارهای روش تفسیر ادبی

۴–۱–۲–۳. ابزارهای روش تفسیر غایت گرا

۴–۱–۳. تفاوت در ویژگی ها

۴–۱–۳–۱. ویژگی های روش تفسیر نظام مند

۴–۱–۳–۲. ویژگی های روش تفسیر ادبی

۴–۱–۳–۳. ویژگی های روش تفسیر غایت گرا

۴–۲. نسبت میان تفسیر نظام مند با سایر شیوه های تفسیر

۴–۲–۱. امکان جمع میان شیوه ی تفسیر نظام مند با سایر روش های تفسیر

۴–۲–۱–۱. جمع میان تفسیر نظام مند و تفسیر غایت گرا

۴–۲–۱–۲. جمع میان تفسیر نظام مند و تفسیر لفظی

۴–۲–۲. تعارض میان تفسیر نظام مند با سایر شیوه های تفسیر

۴–۲–۲–۱. تعارض میان تفسیر نظام مند و غایت گرا

۴–۲–۲–۲. تعارض میان تفسیر نظام مند با تفسیر لفظی

۴–۲–۳. بررسی امکان رفع تعارض (اولویت بندی) میان تفسیر نظام مند با سایر شیوه های تفسیر

۴–۲–۳–۱. رفع تعارض میان روش تفسیر نظام مند و روش تفسیر لفظی

۴–۲–۳–۲. رفع تعارض میان روش تفسیر نظام مند و روش تفسیر غایت گرا

۴–۲–۳–۳. رفع تعارض میان روش تفسیر لفظی و روش تفسیرغایت گرا

نتیجه

منابع

کلیدواژه ها

• روش
• تفسیر
• نظام مند
• غایت گرا
• ادبی