مسیولیت مدنی فعالان بازار سرمایه

مسیولیت مدنی فعالان بازار سرمایه عنوان رساله ای است که توسط نیما علیجان نژاد، با راهنمایی حمید ابهری و با مشاوره سام محمدی در سال ۱۴۰۱ و در مقطع دکتری دانشگاه مازندران دفاع گردید.

عنوان	مسیولیت مدنی فعالان بازار سرمایه
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	نیما علیجان نژاد
استاد راهنما	حمید ابهری
استاد مشاور	سام محمدی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۱
دانشگاه	دانشگاه مازندران

چکیده

بازار سرمایه به عنوان یکی از بازارهای مالی، محل فعالیت اشخاص مختلفی است که هریک با روش، هدف و منظور خاصی به ایفای نقش در آن می پردازند. این تنوع فعالیت حاصل گستردگی، پیچیدگی ها و نیازمندی های خاص این بازار است. به تناسب همان گستردگی، فعالان بازار نیز طیف وسیعی از اشخاص و نهادهای مالی را شامل می شود که هرکدام نقش منحصربه فردی در شکل گیری و تداوم فعالیت بازار دارند. گرچه معامله گری مهم ترین و شناخته شده ترین فعالیت اشخاص در بازار سرمایه محسوب می شود لکن محدوده عملیاتی فعالان بازار به آن امر محدود نبوده و این بازار شامل دسته های دیگری از فعالت نیز می باشد؛ شرکت ها جهت حضور در بازار مذکور نیازمند انجام فرایند پذیرش و متعاقبا عرضه اولیه سهام خود هستند که در طی آن اشخاص مختلفی به ایفای نقش می پردازند؛ علاوه بر این، برخی فعالان بازار به عنوان نهادهای پشتیبان در هیچ کدام از امور معامله گری و پذیرش و عرضه مستقیما نقش نداشته و فعالیت آن ها بیشتر جنبه مشاوره ای و حمایتی دارد. اشخاص دخیل در هریک از امور سه گانه فوق الذکر به موجب قانون، مقررات یا قرارداد مربوط، تکالیف و تعهداتی را بر عهده دارند که نقض آن ها، علی الاصول باید مسیولیت و ضمان آن ها را در پی داشته باشد. همچنین تحصیل مال نامشروع از هر طریق که باشد، باید سبب ضمان تحصیل–کننده نسبت به استرداد آن شود. تعیین قلمرو و حدود مسیولیت قراردادی نیز خود مستلزم تبیین ماهیت قراردادی است که فعالان بازار را ملزم به انجام فعل یا ترک فعلی می نماید؛ لذا در هر مورد باید ماهیت قراردادی که فعالان بازار منعقد می کنند را بررسی نمود. اهمیت موضوع زمانی بیشتر ظاهر می شود که بدانیم قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران به عنوان مهم ترین مرجع قانونی بحث حاضر و سایر قوانین و مقررات مصوب نهادهای ذی صلاح، نه تنها مقرره عام الشمول و کلی که شامل مسیولیت قهری و قراردادی فعالان بازار سرمایه شود را در بر ندارند بلکه اشارات ناقص و اجمالی آن ها به موضوع نیز بر مشکلات و ابهامات بحث می افزاید؛ ماده ۴۳ آن قانون که در باب مسیولیت مدنی فعالان بازار در عرضه اولیه وضع شده است گرچه خواسته است در راستای حمایت از حقوق سرمایه گذاران و به تبع آن بازار سرمایه، بر مسیولیت این اشخاص تاکید کند لکن این مقرره در ظاهر نه تنها نتوانسته از عهده این مهم برآید، بلکه در برخی موارد موجب دشوارتر شدن احقاق حق زیان دیده می شود. عدم تغییر مبنای مسیولیت مدنی، وجود مهلت برای طرح دعوای مسیولیت، احصای اشخاص مسیول، ایجاد صلاحیت موازی برای هییت مدیره بورس، عدم وضع حکم جدید درخصوص نحوه مسیولیت اشخاص دخیل در ورود یک ضرر و همچنین نقش کشف و اعلام تخلف در حق مطالبه خسارت توسط زیان دیده، ازجمله نکات قابل تامل در این ماده می باشد. ماده ۵۲ همان قانون نیز، صرفا ضرورت و قابلیت جبران زیان های ناشی از جرایم قانون بازار را متذکر شده است؛ حال آنکه وجود مسیولیت مدنی در بسیاری از موارد مستلزم وجود مسیولیت کیفری نبوده و عناوین موجب مسیولیت در فرایند معاملات اوراق بهادار نیز منحصر به موارد مذکور در فصل شش قانون بازار نیست. روابط قراردادی که یک طرف آن سرمایه گذار است نیز هیچ گاه مطمح نظر و مورد حمایت قانون گذار نبوده است. بررسی دقیق قوانین و مقررات راجع به مسیولیت قهری و همچنین لزوم حمایت از سرمایه گذار در روابط قراردادی و تطبیق موضوع با سایر کشورها ضرورت اصلاح و تکمیل موضع قانون بازار را در شرایط فعلی که بازار سرمایه نیازمند حمایت و اعتمادسازی حداکثری است روشن می سازد؛ لذا این رساله بر آن است تا با بررسی دقیق منابع کتابخانه ای و نوشتارهای موجود داخلی و خارجی، به این نکته بپردازد که آیا وضعیت فعلی نظام مسیولیت مدنی در بازار سرمایه از بازدارندگی کافی برخوردار است؛ به گونه ای که مانع سوءاستفاده اشخاص گردد؟ در این راستا، ضمن تعیین و تبیین اقسام مسیولیت مدنی در فروض و شقوق مختلف فعالیت در بازار، تا حد ممکن بر نقص وضعیت موجود و متعاقبا ضرورت اصلاح قوانین و مقررات مربوط به مسیولیت مدنی در بازار سرمایه تاکید می نماییم؛ خصوصا اینکه در حال حاضر مقدمات اصلاح قانون بازار نیز در مجلس شورای اسلامی آغاز شده است.

ساختار و فهرست رساله

چکیده

مقدمه

الف– بیان مسیله

ب– سوال های پژوهش

ج– پیشینه پژوهش

د– فرضیه های پژوهش

ه– حدود پژوهش

و– اهداف پژوهش

ز– مبانی نظری پژوهش

ح– روش شناسی پژوهش

ط– سازمان دهی پژوهش

فصل اول: کلیات

مبحث اول– شناخت بازار و مفاهیم مرتبط

گفتار اول– مفهوم بازار، بازار مالی و دارایی مالی

بند اول– بازار

بند دوم– بازار مالی

بند سوم– دارایی مالی

الف– دارایی مالی غیرقابل معامله

ب– دارایی مالی قابل معامله

گفتار دوم– اقسام بازار مالی

بند اول– بازار پول

بند دوم– بازار سرمایه

مبحث دوم– شناخت فعالان بازار سرمایه

گفتار اول– مفهوم لغوی، اصطلاحی و قانونی فعالان بازار

بند اول– مفهوم لغوی و اصطلاحی

بند دوم– مفهوم قانونی

گفتار دوم– مصادیق فعالان بازار

بند اول– ناشران اوراق بهادار

بند دوم– واسطه های بازار

الف– واسطه های دخیل در فرایند عرضه اولیه اوراق بهادار

۱– نهاد واسط

۲– متعهد خرید (متعهد پذیره نویسی)

۳– ارزشیاب (ارزشگذار)

۴– مشاور پذیرش

۵– حسابرس مستقل و بازرس قانونی

۶– مشاور حقوقی

ب– واسطه های دخیل در فرایند معاملات اوراق بهادار

۱– کارگزار و کارگزار/معامله گر

۲– بازارگردان

۳– شرکت های سرمایه گذار ی

۴– صندوق های سرمایه گذاری

۵– سبدگردان

ج– سایر واسطه ها

۱– شرکت تامین سرمایه

۲– مشاور سرمایه گذار ی

۳– موسسه رتبه بندی خطر و اعتبار

۴– پردازشگران حرف های اطلاعات یا فروشندگان حرف های اطلاعات مالی

بند سوم– معامله گران و سرمایه گذاران

فصل دوم: قواعد عمومی مسیولیت مدنی در بازار سرمایه

مبحث اول– اقسام مسیولیت در بازار سرمایه

گفتار اول– مسیولیت اخلاقی

گفتار دوم– مسیولیت کیفری

گفتار سوم– مسیولیت انضباطی

گفتار چهارم– مسیولیت مدنی

مبحث دوم–قلمرو، حدود، ماهیت و هدف مسیولیت مدنی در بازار سرمایه

گفتار اول– قلمرو مسیولیت مدنی در بازار سرمایه

بند اول– حسب نوبت عرضه

الف– بازار اولیه

ب– بازار ثانویه

ج– حوزه های مرتبط با بازار اولیه و ثانویه

۱– بازار اولیه و عرضه اولیه

۲– پذیره نویسی و عرضه اولیه

۳– عرضه عمومی و عرضه خصوصی

۴– عرضه عمومی و عرضه اولیه

۵– عرضه عمومی و بازار اولیه

بند دوم– حسب محل انجام معاملات

الف– بازار بورس اوراق بهادار

ب– بازار خارج از بورس

ج– وضعیت بازار خارج از بورس در بازار سرمایه ایران و تبیین ماهیت فرابورس ایران

بند سوم– حسب نحوه عرضه اوراق بهادار

الف– بازار معاملات بلوک

ب– بازار معاملات عمده

ج– بازار معاملات خرد

بند چهارم– حسب ماهیت اوراق بهادار

الف– بازار سهام و حق تقدم خرید آن

ب– بازار اوراق مشتقه

ج– بازار سایر ابزارها و نهادی مالی

۱– بازار ابزارهای مالی اسلامی

۲– بازار ابزارها و نهادهای نوین مالی

۲–۱– اوراق مشارکت

۲–۲– واحدهای صندوق های سرمایه گذاری

۲–۳– اوراق حق تقدم تسهیلات مسکن

گفتار دوم– حدود مسیولیت مدنی در بازار سرمایه

گفتار سوم– ماهیت مسیولیت مدنی در بازار سرمایه

بند اول– مسیولیت قهری

بند دوم– مسیولیت قراردادی

گفتار چهارم– هدف مسیولیت مدنی در بازار سرمایه

مبحث سوم– ارکان، مبانی، آثار و رسیدگی به دعاوی مسیولیت مدنی در بازار سرمایه

گفتار اول– ارکان مسیولیت مدنی در بازار سرمایه

گفتار دوم– مبنای مسیولیت مدنی در بازار سرمایه

گفتار سوم– آثار مسیولیت مدنی در بازار سرمایه

گفتار چهارم– رسیدگی به دعوای مسیولیت مدنی در بازار سرمایه

بند اول– رسیدگی در هییت داوری

بند دوم– رسیدگی در هییت مدیره بورس

فصل سوم: احکام و مصادیق مسیولیت مدنی در فرایند عرضه اولیه اوراق بهادار

مبحث اول– احکام و مصادیق مسیولیت قهری در فرآیند عرضه اولیه

گفتار اول– بررسی موضع قانون بازار

بند اول– عناوین موجب مسیولیت در فرآیند عرضه اولیه

الف: ارتکاب قصور، تقصیر و تخلف

ب: ارایه اطلاعات ناقص و خلاف واقع

بند دوم– اشخاص مسیول در فرآیند عرضه اولیه

الف– ناشر

ب– شرکت تامین سرمایه

ج– حسابرس

د– ارزشیاب

ه– مشاور حقوقی

گفتار دوم– نقد موضع قانون بازار

بند اول– حدود مسیولیت ناشر

بند دوم– تعیین اشخاص مسیول

بند سوم– عدم وضع حکم جدید

بند چهارم– وجود مهلت برای طرح دعوا

بند پنجم– ایجاد صلاحیت موازی برای هییت مدیره بورس

بند ششم– نقش کشف و اعلام تخلف در حق مطالبه خسارت

مبحث دوم– احکام و مصادیق مسیولیت قراردادی در فرآیند عرضه اولیه

گفتار اول– بررسی موضع قانون بازار

بند اول– امکان استناد سرمایه گذار به قرارداد با ناشر

بند دوم– امکان استناد سرمایه گذار به قرارداد ناشر با سایرین

گفتار دوم– اقسام روابط قراردادی در فرایند عرضه اولیه

بند اول– روابط قراردادی اشخاص موضوع ماده

قانون بازار

الف– شرکت تامین سرمایه و متقاضی پذیرش

۱– ماهیت حقوقی قرارداد

۲– مسیولیت در قبال یکدیگر

ب– حسابرس و متقاضی پذیرش

۱– ماهیت حقوقی قرارداد

۲– مسیولیت در قبال یکدیگر

ج– ارزشیاب و متقاضی پذیرش

۱– ماهیت حقوقی قرارداد

۲– مسیولیت در قبال یکدیگر

د– مشاور حقوقی و متقاضی پذیرش

۱– ماهیت حقوقی قرارداد

۲– مسیولیت در قبال یکدیگر

بند دوم– روابط قراردادی سایر اشخاص

الف– نهاد واسط با بانی و سرمایه گذار

۱– ماهیت حقوقی قرارداد

۲– مسیولیت در قبال یکدیگر

ب– مشاور پذیرش و متقاضی پذیرش

۱– ماهیت حقوقی قرارداد

۲– مسیولیت در قبال یکدیگر

ج– متعهد خرید و متقاضی پذیرش

۱– ماهیت حقوقی قرارداد

۲– مسیولیت در قبال یکدیگر

فصل چهارم: احکام و مصادیق مسیولیت مدنی در فرایند معاملات اوراق بهادار

مبحث اول– احکام و مصادیق مسیولیت قهری در فرایند معاملات

گفتار اول– بررسی موضع قانون بازار

بند اول– عناوین موجب مسیولیت

الف– مسیولیت ناشی از اطلاعات نهانی

۱– شناخت اطلاعات نهانی و دارندگان آن

۱–۱– مفهوم اطلاعات نهانی

۱–۲– دارندگان اطلاعات نهانی

الف– دارنده اولیه اطلاعات نهانی

ب– دارنده ثانویه اطلاعات نهانی

۲– ماهیت، مبانی و آثار مسیولیت

الف– بررسی قهری یا قراردادی بودن مسیولیت

ب– مبانی مسیولیت

۱– قسمت اخیر ماده

قانون بازار

۲– حکم عقل و عرف

۳– تحقق اکل مال به باطل و دارا شدن بلاجهت

۳–۱– رابطه استفاده از اطلاعات نهانی و باطل

۳–۲– شرایط استناد به قاعده دارا شدن بلاجهت در استفاده از اطلاعات نهانی

الف– تحقق استیفا

ب– وجود سبب باطل(نامشروع)

ج– رابطه سببیت میان سبب باطل و استیفا

د– فقدان مسقطات ضمان

ه– آثار مسیولیت

۱– حکم وضعی

۲– میزان رد مال

ب– مسیولیت ناشی از افشا یا عدم افشای اطلاعات

۱– بررسی قهری یا قراردادی بودن مسیولیت

۲– فروض مختلف مسیولیت

الف– افشای اطلاعات نهانی در غیر موارد قانونی

ب– ارایه یا انتشار اطلاعات خلاف واقع

ج– عدم افشای اطلاعات در موارد قانونی یا تاخیر در آن

ه– مسیولیت ناشی از دستکاری بازار

۱– مفهوم دستکاری بازار

۲– بررسی قهری یا قراردادی بودن مسیولیت

۳– شرایط تحقق مسیولیت

بند دوم– اشخاص مسیول در فرایند معاملات

الف– اشخاص مسیول در استفاده از اطلاعات نهانی

ب– اشخاص مسیول در نقض مقررات افشای اطلاعات

۱– اشخاص مسیول در افشای غیرقانونی

۲– اشخاص مسیول در ارایه یا انتشار اطلاعات خلاف واقع

۳– اشخاص مسیول در عدم افشای اطلاعات یا تاخیر در آن

ج– اشخاص مسیول در دستکاری بازار

گفتار دوم– نقد موضع قانون بازار

بند اول– عدم وجود حکم صریح و خاص

بند دوم– عدم تعیین اشخاص مسیول

بند سوم– جامع نبودن عناوین موجب مسیولیت

الف– عدم انجام تکالیف و تعهدات مقرراتی توسط بازارگردان

ب– عدم انجام تکالیف و تعهدات مقرراتی توسط کارگزار

ج– عدم انجام تکالیف و تعهدات مقرراتی توسط متعهد خرید

مبحث دوم– احکام و مصادیق مسیولیت قراردادی در فرایند معاملات

گفتار اول: بررسی موضع قانون بازار

گفتار دوم– اقسام روابط قراردادی در فرایند معاملات

بند اول– روابط قراردادی مبتنی بر نیابت

الف– کارگزار یا کارگزار/معامله گر و مشتری

۱– ماهیت حقوقی قرارداد

۲– مسیولیت در قبال یکدیگر

ب– سبدگردان و مشتری

۱– ماهیت حقوقی قرارداد

۲– مسیولیت در قبال یکدیگر

بند دوم– سایر روابط قراردادی

الف– بازارگردان و سرمایه گذار

۱– ماهیت حقوقی قرارداد

۲– مسیولیت در قبال یکدیگر

ب– مشاور سرمایه گذاری، موسسات رتبه بندی و پردازشگران اطلاعات با مشتری

۱– ماهیت حقوقی قرارداد

۲– مسیولیت در قبال یکدیگر

فصل پنجم: نتیجه و پیشنهادها

الف– نتیجه

ب– پیشنهادها

منابع

Abstract

کلیدواژه ها

• بازار سرمایه
• فعالان بازار سرمایه
• مسیولیت مدنی
• مسیولیت قهری
• مسیولیت قراردادی