نقش عرف در حقوق زوجین از دیدگاه حقوق ایران مذاهب اسلامی و ادیان رسمی

نقش عرف در حقوق زوجین از دیدگاه حقوق ایران مذاهب اسلامی و ادیان رسمی عنوان رساله ای است که توسط لیلا رادپسند، با راهنمایی فرهاد پروین و با مشاوره رضا ولویون و علی تقی زاده در سال ۱۴۰۱ و در مقطع دکتری دانشگاه علامه طباطبایی دفاع گردید.

عنوان	نقش عرف در حقوق زوجین از دیدگاه حقوق ایران مذاهب اسلامی و ادیان رسمی
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	لیلا رادپسند
استاد راهنما	فرهاد پروین
استاد مشاور	رضا ولویون، علی تقی زاده
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۱
دانشگاه	دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

عرف و عادت نخستین مظهر حقوق یک جامعه و بلکه خمیرمایه و جوهره ی کلیه ی نظام های حقوقی دنیا است. جامعه ی بشری همواره با حقوق همراه بوده وحقوق پیش از تولد قانون گذاری به صورت عرف و عادات و رسوم در میان روابط اجتماعی جریان داشته است. آدمیان از آغاز زندگی اجتماعی خود عرف و عادت را به عنوان وسیله ای برای تنظیم روابط حقوقی خود برگزیده اند. چنان که در طول تاریخ تمدن بشری عرف ها و عادت های بسیاری شکل یافته و پاره ای روابط اجتماعی را مشخص و معلوم داشته است. بدین ترتیب عرف از ضرورت های زندگی اجتماعی و لازمه ی حیات و زندگی انسانی دانسته شد. حقوق زوجین یکی از مهمترین بخش های حقوق مدنی است که جنبه حقوقی صرف ندارد بلکه آمیخته با مسایل عرفی(آداب و رسوم اجتماعی) و اخلاقی است و دارای هردو جنبه مالی وغیرمالی است. بیشترین کاربرد واژه ی عرف در قرآن، مربوط به حقوق زوجین وتنظیم روابط میان آن دو است. از این رو بی توجهی به نقش عرف در حقوق زوجین سبب به وجودآمدن چالش های بنیادی در جامعه می شود. هدف از نگاشتن این رساله، تبیین جایگاه عرف در برخی ازمسایل حقوق مالی و غیرمالی زوجین، مانند جهیز، مهر، نفقه، ریاست خانواده، تمکین و حسن معاشرت ازدیدگاه حقوق ایران، مذاهب اسلامی و ادیان رسمی به روش تحلیلی توصیفی و میدانی است. دراین رساله ضمن تبیین حدود عرف و شناساندن آن به عنوان منبع قانونگذاری، در نهایت به این مساله واقف خواهیم شد که گرچه عرف در نظام حقوقی ایران، بطورعمده در موارد سکوت نص، نقش تکمیلی و تفسیری دارد؛ اما گاه نقش امری داشته و در بسیاری از موارد به صورت کاربردی در فقه وحقوق استفاده می گردد. همچنین نقش عرف در نزد اهل سنت تا بدان حد است که آنچه در نزد عرف نیکو و پسندیده شمرده می شود، نزد خداوند نیز پسندیده محسوب می گردد. نقش عرف درحقوق اقلیت ها (کلیمی، زرتشتی و مسیحی [کاتولیک، پروتستان و ارتدکس]) نیز طبق رسوم و عادات مذهبی خودشان قابل انکار نیست، و منبع حقوق محسوب می شود. . باید گفت پایبن–دی ب–ه قواع–د عرفی در قلم–رو خانواده، در تمامی دنیا نقش بسیار تعیین کننده ای در تامین حقوق مرد و زن ایفا می کند ؛ زیرا در بسیاری از موارد، حقوق و تکالیفی را که زوجین در قبال یکدیگر بر عهده می گیرند، فاقد الزام قانونی بوده و صرفا ب–ر اساس ملاحظات عرفی و اخلاقی صورت می گیرد. نقش تعیین کننده عرف در این حقوق سبب دگرگونی برخی موضوعات قانونی در حقوق خانواده خواهدشد که بازبینی وتغییر موادقانونی مرتبط ، نتیجه آن می تواند باشد.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

بخش اول:مفهوم،پیشینه ،جایگاه عرف و شناخت اقلیتهای دینی

فصل اول: مفهوم شناسی عرف، واژه های مرتبط ،شناخت اقلیت های دینی قومی

فصل دوم:پیشینه تاریخی عرف

فصل سوم : دلایل منبع ومبنا بودن عرف ۵۰ فصل چهارم: نقش عرف در استنباط احکام

فصل پنجم: شرایط ومبنای اقتدار عرف به عنوان منبعی برای فقه وحقوق

بخش دوم:عرف در حقوق مالی زوجین از دیدگاه حقوق ایران

فصل اول : نقش عرف در حقوق مالی زن ومرد قبل از ازدواج

فصل دوم: نقش عرف درحقوق مالی زوجین بعداز ازدواج

بخش سوم:عرف درحقوق غیرمالی زوجین وارایه الگویی برای بهینه سازی حقوق زوجین

فصل اول: عرف وحقوق غیرمالی زوجین درحقوق ایران

فصل دوم: الگویی برای بهینه سازی مقررات حاکم برحقوق زوجین

نتیجه گیری کلی:

پیشنهادات:

پیوست ها

منابع:

عناوین فهرست تفصیلی مطالب صفحه مقدمه

۱) بیان مساله

۲) هدف اصلی تحقیق:

۳)اهمیت و ضرورت موضوع:

۴)سوابق تحقیق :

۵)سوال ها و فرضیه های تحقیق:

۵–۱) سوال های تحقیق:

۵–۱–۱) سوال اصلی:

۵–۱–۲)سوال های فرعی:

۵–۲) فرضیه های تحقیق :

۵–۲–۱) فرضیه اصلی:

۵–۲–۲) فرضیه های فرعی:

۶)روش تحقیق:

۷)نحوه جمع آوری داده ها:

۸)موانع ومحدودیت های تحقیق :

۹)سازماندهی تحقیق:

بخش اول:مفهوم،پیشینه ،جایگاه عرف و شناخت اقلیتهای دینی

فصل اول: مفهوم شناسی عرف، واژه های مرتبط ،شناخت اقلیت های دینی قومی

گفتار اول: مفهوم شناسی عرف

۱) مفهوم عرف از نظر لغویین

۲) عرف درآیات قرآن ازنظر مفسرین

۳مفهوم عرف در اصطلاح فقهای شیعه ، سنت و اصولیون

۴) عرف از دیدگاه ادیان رسمی

۵) عرف از دیدگاه حقوقدانان

گفتار دوم: مفهوم شناسی واژه های مرتبط با عرف

۱) مفهوم عادت

۱–۱) عادت از نظر لغویین

۱–۲)مفهوم اصطلاحی عادت

۱–۳)رابطه عرف و عادت

۱–۴)تفاوت عرف وعادت

۱–۵) عرف های متروکه وعرف های جدید

۲) بناء عقلا

۲–۲)تفاوت عرف و بناء عقلا

۳) سیره ی متشرعه

۳–۱) تعریف سیره متشرعه

۳–۲) تفاوت عرف وسیره عملی متشرعه

گفتارسوم: مفهوم مصلحت

۱) تعریف مصلحت از نظر لغت

۲) مصلحت در اصطلاح فقه وحقوق

۳) رابطه عرف ومصلحت

گفتار چهارم: شناخت اقلیت های دینی ایران وحقوق آن ها

۱) شناخت اقلیت های دینی ایران

۱–۱) زرتشت

۱–۲) یهود

۱–۳) مسیحیت

۱–۳–۱)تقسیم بندی قومی

۱–۳–۱–۱)آشوری

۱–۳–۱–۲)کلدانیان

۱–۳–۱–۳)ارامنه

۱–۳–۲)تقسیم بندی مذهبی

۱–۳–۲–۱)کاتولیک

۱–۳–۲–۲)پروتستان

۱–۳–۲–۳)ارتدوکس

۲) حقوق وتکالیف مذاهب اسلامی و اقلیتهای دینی درقوانین

۱–۲) احوال شخصیه

۲–۲) حقوق وتکالیف مذاهب اسلامی درقانون اساسی

۲–۳) حقوق وتکالیف اقلیت های دینی در قانون اساسی

۲–۴) حقوق وتکالیف اقلیت های دینی در قوانین عادی

۱–۴–۲) قانون اجازه رعایت احوال شخصیه ایرانیان غیر شیعه

۲–۴–۲)مراجع خاص اقلیتهای دینی

فصل دوم:پیشینه تاریخی عرف

گفتار اول: تاریخچه عرف در تمدن ها

۱) تاریخچه عرف در تمدنهای باستانی

۲) تاریخچه عرف درتمدن عرب قبل از اسلام

گفتار دوم: عرف و تاریخ حقوق

گفتار سوم : تاریخچه عرف در نزد اهل سنت

گفتار چهارم: تاریخچه عرف در نزد اهل شیعه

گفتار پنجم : تاریخچه عرف از نظر جامعه شناسان

فصل سوم : دلایل منبع ومبنا بودن عرف ۵۰ گفتار اول : تعریف منبع ومبنا ۵۰ ۱) تعریف منبع ۵۰ ۲) تعریف مبنا

گفتاردوم:دیدگاه های موجود درباره ی منبع یا مبنا بودن عرف

۱) عرف منبع قواعد حقوقی

۲) عرف مبنا و منبع قواعد حقوقی

۳) عرف و رویه قضایی منبع حقوق

۴) عرف منبع متحرک فقه و حقوق اسلام

فصل چهارم: نقش عرف در استنباط احکام

گفتار اول: عناصر و ارکان عرف

۱)عناصر عرف

۲)ارکان عرف

۱–۲) رکن مادی

۲–۲)رکن معنوی

گفتار دوم: انواع وجایگاه عرف

۱) انواع عرف

۱–۱) تقسیم عرف به اعتبار سبب

۱–۱–۱) عرف لفظی:

۲–۱–۱) عرف عملی: عرف عملی که دربرابر عرف لفظی قراردارد، فعل و اقدامی است که اکثریت مردم یک جامعه، رفتار خود را منطبق بر آن ساخته و به صورت قاعده ای معتبر و الزام آور درآمده باشد

۱–۲–۱) عرف عام :

۲–۲–۱) عرف خاص:

۳–۱) تقسیم عرف به اعتبارزمان وقوع

۱–۳–۱) عرف حادث:

۲–۳–۱) عرف متاخر :

۳–۳–۱) عرف مقارن :

۴–۳–۱) عرف سابق

۴–۱) عرف صحیح :

۵–۱)عرف مسلم :

۲–۱) جایگاه عرف در فقه امامیه

۲–۲) جایگاه عرف در فقه اهل سنت

۲–۳) جایگاه عرف در نظام حقوقی ایران

۳) تحولات عرفی

گفتار سوم: ادلهی حجیت عرف

۱) کتاب:

۲) سنت:

۳) اجماع

۴) وجود احکام امضایی

۵) سکوت شارع

۶) وحدت روش شارع و عرف

گفتار چهارم : کاربرد و قلمرو دلالت عرف در حقوق ایران ( مذاهب اسلامی و ادیان رسمی)

۱) کاربردعرف در فقه و قانون مدنی ایران

۱–۱)کاربرد عرف در فقه

۱–۱–۱)کاربرد عرف درفقه امامیه

۱–۱–۲)کاربرد عرف درفقه خانواده

۱–۲)کاربرد عرف در قانون مدنی ایران

۲) قلمرو دلالت عرف در فقه و نظام حقوقی ایران

۲–۱) قلمرو دلالت عرف درفقه

۲–۲) قلمرو عرف در نظام حقوقی ایران

فصل پنجم: شرایط ومبنای اقتدار عرف به عنوان منبعی برای فقه وحقوق

گفتار اول: شرایط عرف

گفتار دوم : مبنای اقتدارعرف

گفتار سوم : اقسام تعارضات عرف با سایر منابع

۱) تعارض عرف ولغت

۲) تعارض عرف با عرف

۲–۱) تعارض عرف عام و عرف خاص

۲–۲) تعارض دو عرف عام

۲–۳) تعارض دو عرف خاص

۳) تعارض عرف ونص

۴) تعارض عرف با قانون

۴–۱) وجه تمایز عرف و قانون

۴–۲) تعارض عرف وروح قانون

۵) تعارض عرف وشرع

۵–۱) احکام و دستورات اسلام

۵–۲) برخورد اسلام با عادات و عرف های موجود

نتیجه بخش اول

بخش دوم:عرف در حقوق مالی زوجین از دیدگاه حقوق ایران

( مذاهب اسلامی وادیان رسمی)

فصل اول : نقش عرف در حقوق مالی زن ومرد قبل از ازدواج

گفتار اول: خواستگاری درحقوق ایران ، مذاهب اسلامی و ادیان رسمی

۱) مفهوم خواستگاری درلغت

۲) مفهوم خواستگاری در عرف

۳) خواستگاری از دیدگاه فقه و قانون مدنی ایران

۳–۱) خواستگاری از دیدگاه فقهای شیعه

۳–۲) خواستگاری ازدیدگاه قانون مدنی ایران

۳–۳) خواستگاری ازدیدگاه اهل سنت و ادیان رسمی

۳–۳–۱) خواستگاری ازدیدگاه اهل سنت

۳–۳–۲) خواستگاری ازدیدگاه ادیان رسمی

گفتا ردوم:نامزدی درحقوق ایران،مذاهب اسلامی و ادیان رسمی

۱) عرف و نامزدی

۲) ماهیت حقوقی نامزدی

۲–۱) برهم زدن نامزدی از طرف مرد یا زن یا هردو

۲–۲) استرداد هدایای نامزدی

۲–۳) نقش عرف در رویه قضایی در مورد استرداد هدایای نامزدی

فصل دوم: نقش عرف درحقوق مالی زوجین بعداز ازدواج

گفتار اول : جهیز و ماهیت حقوقی آن

۱) معنای لغوی واصطلاحی جهیز

۲) مفهوم عرفی جهیز

۳) جهیز از دیدگاه قانون مدنی

۳–۱) استرداد جهیز

۳–۲)نقش عرف دررویه قضایی درباب جهیز زن

۴) جهیز از دیدگاه اهل سنت و ادیان رسمی

۵) تجزیه وتحلیل نظرات عرف جامعه مذاهب اسلامی و ادیان رسمی درمورد جهیز

۶) تعارض عرف با شرع و قانون درجهیز و راهکارجهت رفع آن

گفتاردوم: مهر و انواع آن

۱) تعریف لغوی و اصطلاحی مهر

۲) مبنای فقهی مهر

۳) تاریخچه مهر

۴) انواع مهر ونقش عرف درتعیین میزان آن ازدیدگاه قانون مدنی

۴–۱) مهرالمسمی ورابطه آن باعرف

۴–۳)عرف ومهرالمثل

۴–۴)عرف و مهرالمتعه

۵) نقش عرف درتبیین میزان مهرازدیدگاه اهل سنت وادیان رسمی

۵–۱) عرف و مهر ازدیدگاه اهل سنت

۲–۵) عرف و مهر درادیان رسمی

۶) تجزیه وتحلیل نظرات عرف جامعه مذاهب اسلامی و ادیان رسمی درمورد مهر

۷) تعارض عرف با قانون و شرع درمهریه و راهکارجهت رفع آن

گفتارسوم:نفقه ونقش عرف درتبیین کمیت وکیفیت آن

۱) معنای لغوی و اصطلاحی نفقه

۲) نقش عرف درتبیین کمیت وکیفیت نفقه ازدیدگاه قانون مدنی

۲–۱) نفقه زنان شاغل

۲–۲)حق اسقاط نفقه

۳) نفقه از دیدگاه اهل سنت

۴) نفقه از دیدگاه ادیان رسمی

۵) تجزیه وتحلیل نظرات عرف جامعه مذاهب اسلامی و ادیان رسمی درمورد نفقه

۶) عرف ورویه قضایی نفقه زوجه

گفتارچهارم: نقش عرف درمحاسبه اجرت المثل زوجه

۱) مفهوم اجرت المثل ازنظرلغوی واصطلاحی

۲) عرف و اجرت المثل کارهای زوجه از دیدگاه قانون مدنی

۳) عرف و رویه قضایی اجرت المثل

۴) عرف و اجرت المثل کارهای زوجه از دیدگاه اهل سنت

۵) عرف و اجرت المثل کارهای زوجه از دیدگاه ادیان رسمی

۶) تعارض عرف با شرع و قانون در اجرت المثل و راهکار رفع تعارض

نتیجه بخش دوم

بخش سوم:عرف درحقوق غیرمالی زوجین وارایه الگویی برای بهینه سازی حقوق زوجین

فصل اول: عرف وحقوق غیرمالی زوجین درحقوق ایران

گفتار اول : حقوق غیرمالی مشترک زوجین ونقش عرف در آن ها

۱) حسن معاشرت ونقش عرف در تبیین آن

۱–۱) نقش عرف در حسن معاشرت ازدیدگاه قرآن

۱–۲) نقش عرف درحسن معاشرت از دیدگاه قانون مدنی

۳–۱) نقش عرف درحسن معاشرت از دیدگاه مذاهب اهل سنت

۱–۴) نقش عرف درحسن معاشرت از دیدگاه ادیان رسمی

۲) معاضدت در تشیید مبانی خانواده وتربیت اولاد ونقش عرف در تبیین آن

۲–۱) نقش عرف در تبیین معاضدت در تشیید مبانی خانواده از دیدگاه قانون مدنی

۲–۲) نقش عرف در تبیین معاضدت در تشیید مبانی خانواده از دیدگاه مذاهب اهل سنت

۳–۲) نقش عرف در تبیین معاضدت در تشیید مبانی خانواده از دیدگاه ادیان رسمی

۳) وفاداری ونقش عرف در تبیین آن

۳–۱) وفاداری ازدیدگاه قانون مدنی ونقش عرف درآن

۳–۲) وفاداری از دیدگاه مذاهب اهل سنت ونقش عرف درآن

۳–۳)وفاداری از دیدگاه ادیان رسمی ونقش عرف درآن

۴) حضانت فرزندان و نقش عرف در آن

۴–۱) حضانت از دیدگاه قانون مدنی و نقش عرف

۴–۲) حضانت از دیدگاه اهل سنت ونقش عرف

۴–۳) حضانت از دیدگاه ادیان رسمی ونقش عرف

۴–۴) تجزیه وتحلیل نظرات عرف جامعه مذاهباسلامی وادیان رسمی درمورد حضانت

گفتاردوم : حقوق غیرمالی خاص زن

۱) لزوم برخورد نیک شوهربا همسر

۲) اکرام و مدارا

۳) حق مضاجعه

گفتارسوم:حقوق غیرمالی خاص شوهر

۱) مفهوم ریاست خانواده ونقش عرف درتبیین آن

۱–۱) مفهوم عرفی ریاست زوج ازدیدگاه قانون مدنی

۲–۱) مفهوم عرفی ریاست زوج از دیدگاه مذاهب اهل سنت

۳–۱)مفهوم عرفی ریاست زوج از دیدگاه ادیان رسمی

۴–۱) تعارض عرف با شرع و قانون درمورد ریاست خانواده

۵–۱)تجزیه وتحلیل نظرات عرف جامعه مذاهب اسلامی و ادیان رسمی درمورد ریاست خانواده

۲) آثار سرپرستی مرد بر خانواده

۱–۲) تمکین و نقش عرف در تبیین آن

۱–۱–۲)

۲–۱–۲) تمکین ونقش عرف در تبیین آن ازدیدگاه مذاهب اهل سنت

۳–۱–۲) تمکین ونقش عرف در تبیین آن از دیدگاه ادیان رسمی

۴–۱–۲) عرف و رویه قضایی برای تقاضای تمکین

۲–۲)اختیار تعیین منزل مشترک ونقش عرف در تبیین آن

۲–۳) اشتغال زوجه ونقش عرف

۱–۳–۲) مفهوم لغوی واصطلاحی اشتغال زوجه

۲–۳–۳) نقش عرف دراشتغال زوجه از دیدگاه اهل سنت

۴–۳–۲)نقش عرف دراشتغال زوجه از دیدگاه ادیان رسمی

۴–۲)ولایت فرزندان و نقش عرف درتبیین آن

۲–۴–۱) ولایت فرزندان ونقش عرف از دیدگاه قانون مدنی

۲–۴–۲) ولایت فرزندان ونقش عرف از دیدگاه اهل سنت

۲–۴–۳) ولایت فرزندان ونقش عرف از دیدگاه ادیان رسمی

۳) حق تعدد زوجات ونقش عرف درآن

۳–۱) حق تعدد زوجات در قرآن

۳–۲) حق تعدد زوجات ازدیدگاه قانون مدنی ونقش عرف در تبیین آن

۳–۳) حق تعدد زوجات از دیدگاه اهل سنت ونقش عرف در تبیین آن

۴)حق طلاق ونقش عرف درآن

۴–۱) حق طلاق ونقش عرف درآن ازدیدگاه قانون مدنی

۴–۲) حق طلاق ونقش عرف درآن ازدیدگاه اهل سنت

۴–۳) حق طلاق ونقش عرف درآن از دیدگاه ادیان رسمی

فصل دوم: الگویی برای بهینه سازی مقررات حاکم برحقوق زوجین

گفتاراول:عرف اخلاقی

۱) مودت و رحمت

۲) اغماض وگذشت

۳) حسن خلق

۴) عدل وانصاف

گفتاردوم:عرف اجتماعی

۱) الگوی اداره مشارکتی خانواده

۲) عدم تعدد زوجه

۳) افزایش حقوق مادر در حضانت و اعطاء ولایت

گفتارسوم:عرف مذهبی

۱) مصالح جامعه وخانواده

۱–۱) تعریف مصلحت

۲–۱) جایگاه مصلحت در حقوق خانواده و مصلحت اندیشی حاکم اسلامی

۲) قبح طلاق

۳) قاعده عدالت

۳–۱) عدالت در معاشرت به معروف

۲–۳) عدالت در قسم

۳–۳) عدالت در اداره خانواده

نتیجه بخش سوم

نتیجه گیری کلی:

پیشنهادات:

پیوست ها

نمودارها وپرسشنامه ها

منابع:

کلیدواژه ها

• عرف
• عادت
• حقوق زوجین
• مذاهب اسلامی
• اقلیت&#۱۷۲;های دینی