ماده ۴۶۸ قانون مجازات اسلامی

عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری به‌ ترتیب طبقات ارث است. همه کسانی که در زمان فوت می‌ توانند ارث ببرند به ‌صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می‌ باشند.

توضیح واژگان

عاقله از ریشه «عقل» به معنی «دیه» و نیز « منع» 354896 عبارت است از گروهی از اقارب ذکور مسلمانی که مرتکب جنایت خطای محض قتل موضحه یا بالاتر از آن شده است. گروهی علت این نامگذاری را عقال کردن و بستن شتران به عنوان خونبها در مقابل خانه اولیاء دم دانسته اند.729228دخالت عاقله در پرداخت دیه در جنایت خطای محض از روزگار جاهلیت مرسوم بوده است.347460 لذا عاقله را باید ضامن در جنایات خطای محض دانست. البته وی پس از اداء، می تواند به جانی رجوع کند.335064

گروهی در تعریف عاقله، ان را عبارت دانسته اند از عصبه و ضامن جریره.729744 عصبه عبارتند از مردانی که با قاتل نسبت ابی یا ابوینی دارند.729748

نکات توضیحی تفسیری دکترین

در خصوص پرداخت دیه توسط عاقله، گروهی بر این باورند که نباید آن را حکمی منطبق با روح زندگی قبیله ای دانست. زیرا برخلاف دوران جاهلیت که دیه بر همه افراد قبیله پخش می شد،اسلام چنین مسئولیتی را بر تمام افراد قبیله پخش نمی کند. بلکه صرفاً افرادی خصا را تحت شرایطی مسئول پرداخت دیه جنایت دانسته است.271960 برخی از حقوقدانان تأکید کرده اند که خود مرتکب را نباید جزء عاقله محسوب نمود.354996گروهی معتقدند اگر عاقله با انقضای مدت پرداخت دیه، با اراده خود دیه را پرداخت نکند، دیه باید با اجبار از او اخذ شود.587816

سوابق فقهی

در خصوص مسئولیت عاقله، گروهی از فقها چنین توضیح داده اند که دیه خطای محض بر عهده عاقله است. مقصود از عاقله نیز مردان خویشاوند قاتل از طریق پدر و مادر و یا پدر هستند. اعم از این که وارث بالفعل باشند یا خیر. در فرض فقدان چنین خویشانی، مولای فرد که او را آزاد کرده است، عهده دار دیه است. در فرض فقدان چنین فردی نیز عهده دار ضامن جریره است. چنین دیه ای با اقرار قاتل ثابت نمی شود.272024

همچنین در خصوص نحوه تقسیم مبلغ دیه میان افراد عاقله، بین فقهای شیعه اختلاف نظر است. اما به نظر می رسد نظری که ترجیح داشته و در قانون نیز از آن پیروی شده است، تساوی مسئولیت افراد بدون در نظر گرفتن میزان ثروت آن ها می باشد.355008 البته به نظر می رسد باید آن دسته از افراد عاقله که تمکن مالی نداشته و نیز صغار و مجانین را از مسئولیت پرداخت دیه معاف تلقی کرد.354920 همچنین زنان و نیز مردانی که فقط از طریق مادر خویشاوند مجرم هستند عاقله محسوب نشده و مسئولیت پرداخت دیه را ندارند.354916

همچنین در خصوص عاقله چهار دیدگاه دیگر نیز میان فقهای مذاهب اسلامی وجود دارد:

1-در فرض حقوق گرفتن جانی از بیت المال، عاقله وی نیز کسانی اند که از بیت المال حقوق می گیرند.

2-عشیره جانی، عاقله وی هستند.

3-عاقله جانی اقوام ذکوری که از جانی ارث می برند هستند.

4-عاقله جانی فقط در میان مسلمانان هستند.710712