سید حسین صفایی

سید حسین صفایی، حقوقدان برجسته ایرانی، در سال ۱۳۱۲ در قزوین متولد شد و دوران کودکی و تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در این شهر گذراند. وی علوم دینی را نزد پدر خود و در مدرسه التفاتیه قزوین آموخت. صفایی تحصیلات دانشگاهی را با ورود به دانشکده الهیات و سپس دانشکده حقوق دانشگاه تهران آغاز کرد و با کسب دکتری حقوق خصوصی از دانشگاه پاریس ، به‌عنوان چهره‌ای علمی و تأثیرگذار شناخته شد. او پس از بازگشت به ایران، به تدریس و مدیریت در دانشکده حقوق دانشگاه تهران پرداخت و علی رغم چالش‌های دوران انقلاب فرهنگی، به فعالیت‌های علمی خود ادامه داد و جوایز متعددی دریافت کرد. وی هم اکنون به عنوان سردبیر «فصلنامه تحقیق و توسعه در حقوق تطبیقی» و «دوفصلنامه تحقیق و توسعه در حقوق خصوصی» فعالیت دارد.

تولد و دوران کودکی

سید حسین صفایی در سال ۱۳۱۲ در قزوین به دنیا آمد. دوران تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در همین شهر گذراند. او همچنین در مدرسه التفاتیه قزوین به تحصیل علوم دینی پرداخت و بخشی از مقدمات علوم اسلامی را نزد پدر خود که دارای تصدیق اجتهاد از مراجعی چون حاج عبدالکریم حائری و سید محمد حجت بود، آموخت.

ورود به تهران و آغاز تحصیلات دانشگاهی

ورود به دانشکده الهیات دانشگاه تهران

صفایی پس از پایان تحصیلات متوسطه در سال ۱۳۳۱ به تهران آمد. او تحصیلات خود را در دانشکده الهیات دانشگاه تهران در رشته معقول و منقول آغاز کرد و لیسانس خود را در این رشته دریافت نمود. همزمان با تحصیل در دانشکده الهیات، به تحصیلات حوزوی نیز ادامه داد و حجره‌ای در مدرسه سپهسالار (شهید مطهری فعلی) داشت. وی رسائل و مکاسب را نیز خوانده بود.

ورود به دانشکده حقوق دانشگاه تهران

پس از اتمام دوره لیسانس در الهیات، صفایی به دلیل علاقه به مباحث عملی و کاربردی‌تر وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد. این دوره که سه سال به طول انجامید، در سال ۱۳۳۷ به پایان رسید. او در این دوران همچنان لباس روحانیت بر تن داشت و علی‌رغم تنوع گرایش‌های سیاسی و مذهبی در میان دانشجویان، به دلیل گرایش مذهبی خانواده‌اش و عدم عضویت در گروه‌های سیاسی، مشکلی از این بابت نداشت.

تحصیلات تکمیلی

پس از پایان دوره لیسانس حقوق، صفایی با یک سال فاصله وارد دوره دکتری حقوق خصوصی در دانشگاه تهران شد. این دوره نیز دو سال به طول انجامید. او شاگرد اول دوره لیسانس بود و به همین دلیل در امتحانات دکتری تنها آزمون زبان را گذراند. صفایی دوره دکتری حقوق خصوصی را به اتمام رساند اما پیش از نگارش رساله، به دلیل دریافت بورس تحصیلی، در سال ۱۳۴۰ عازم فرانسه شد.

استادان و هم‌دوره‌ها

از جمله هم‌دوره‌های صفایی در دانشکده الهیات می‌توان به علی مهذب و سید جعفر شهیدی اشاره کرد. در دوره لیسانس حقوق نیز استادانی چون سید حسن امامی (حقوق مدنی)، حسن ستوده (حقوق تجارت)، حسن افشار (حقوق تطبیقی)، و استادانی در حوزه فقه مانند محمود شهابی خراسانی و محمد سنگلجی به او تدریس می‌کردند.

ادامه تحصیل در فرانسه

ورود به دانشگاه پاریس

در فرانسه ابتدا برای او پذیرشی از دانشگاه یوانیه گرفته شد، اما صفایی ترجیح داد در دانشگاه پاریس تحصیلات خود را ادامه دهد. او موفق به دریافت دکتری دولتی حقوق خصوصی از این دانشگاه شد. در آن زمان، دکتری دولتی معتبرتر از دکتری دانشگاهی محسوب می‌شد و این دوره برای فرانسویان و برخی دانشجویان خارجی قابل دسترسی بود.

دفاع از تر دکتری

سید حسین صفایی در پاسخ به پرسش درباره انتخاب موضوع تز دکتری خود با عنوان «حمایت از محجورین در حقوق کشورهای اسلامی» بیان داشت که این موضوع به دلیل علاقه شخصی وی و مشورت با استاد خود، رنه داوید، انتخاب شده است. وی افزود که رساله‌اش موفق به کسب جایزه علمی «لویی میو» شد، جایزه‌ای که به افتخار استاد حقوق اسلامی، لویی میو، نام‌گذاری شده است. این جایزه از نظر مالی چندان ارزشمند نبود اما ارزش معنوی بالایی داشت. همچنین به برندگان این جایزه عنوان افتخاری «دیپلمی» اعطا می‌شد که در کتاب‌هایشان به آن اشاره می‌کنند. رساله‌ صفایی با حمایت انجمن تحقیقات علمی فرانسه به صورت کتاب منتشر شد.

بازگشت به ایران و ورود به دانشگاه تهران

سید حسین صفایی در سال ۱۳۴۴ به دانشگاه تهران پیوست. افشار، رئیس وقت دانشکده حقوق، از او برای تدریس دعوت کرده و او را تشویق به شروع کار کرده بود. اگرچه فرایند رسمی‌سازی استخدام وی چندین ماه به طول انجامید و با مشکلاتی از سوی ریاست دانشگاه و سایر مقامات همراه بود، اما افشار توانست از او حمایت کند و حکم رسمی او صادر شد. در این مدت، دانشکده حقوق ماهیانه هزار تومان وام به وی پرداخت می‌کرد.

تدریس در دانشگاه تهران

اولین حقوق صفایی در مقام استادیار تمام‌وقت ۲۵۰۰ تومان بود. او نخستین کلاس‌های خود را در حوزه «حقوق بین‌الملل خصوصی» و "حقوق تطبیقی" تدریس کرد. اگرچه وی از تحصیلات حوزوی برخوردار بود، اما تمایلی به تدریس دروس فقهی نشان نداد. در آن زمان استادان دیگری مانند سنگلجی در این زمینه فعال بودند و خود وی به دلیل تجربیات کسب شده در فرانسه، ترجیح داد بر دروس دیگر تمرکز کند.

فعالیت‌های علمی و ارتقا به استادی

در سال‌های پیش از انقلاب نیز، مراحل ارتقای شغلی در نظام دانشگاهی ایران مستلزم انتشار مقالات علمی، به‌ویژه در سطح بین‌المللی بود. برای ارتقا از استادیاری به دانشیاری و سپس به مرتبه استادی، معیارهای سخت‌گیرانه‌ای وجود داشت. افرادی که پیشینه تحصیلی و کاری در خارج از کشور داشتند، ممکن بود بخشی از تجربه‌های آنان به عنوان سابقه تدریس محاسبه شود.

در این میان، عضویت هیئت علمی در سنین جوانی امکان‌پذیر بود، به شرط آنکه معیارهای علمی و پژوهشی رعایت می‌شد. برخی از اعضای هیئت علمی، در ۸ سال پس از عضویت به عنوان هیالت علمی، موفق به طی مراحل ارتقا شدند و پیش از انقلاب اسلامی و در ۴۰ سالگی به مرتبه استادی رسیدند.

پاکسازی دانشگاه در انقلاب فرهنگی

بازنشستگی

در اوایل انقلاب فرهنگی، سید حسین صفایی، از جمله استادانی بود که تحت تأثیر سیاست‌های پاکسازی قرار گرفت. او در سال ۱۳۶۱ بازنشسته شد. یکی از دلایل این اقدام، انتقاداتی بود که به کتاب او با عنوان «مفاهیم و ضوابط جدید در حقوق مدنی» وارد شد. مقدمه این کتاب توسط اسدالله علم، وزیر دربار دوران پهلوی، نوشته شده بود که این مسئله بهانه‌ای برای مخالفت با او شد. این کتاب بنا به درخواست باهری، استاد و وزیر دربار، نوشته شده بود.

لغو حکم بازنشستگی و بازگشت به دانشگاه

سید حسین صفایی بعد از بازنشستگی، از تقاضا برای لغو حکم خودداری کرد و به مدت چهار سال (۱۳۶۱ تا ۱۳۶۵) در لاهه فعالیت کرد. او در سال ۱۳۶۵ بدون تقاضای شخصی، و با لغو حکم بازنشستگی به دانشگاه بازگشت و تدریس خود را از سر گرفت. در ادامه فعالیت‌های خود، جوایز متعددی دریافت کرد و به عنوان استاد نمونه شناخته شد.

مسئولیت‌های مدیریتی در دانشکده حقوق دانشگاه تهران

معاونت دانشکده حقوق

سید حسین صفایی در سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۱ معاونت دانشکده حقوق دانشگاه تهران را بر عهده داشت. ابتدا به‌عنوان معاون مالی و اداری انتخاب شد و سپس، پس از ادغام معاونت‌ها، به سمت معاون کل دانشکده منصوب شد. در این دوران، وی با گنجی که ریاست دانشکده را بر عهده داشت، همکاری می‌کرد. گنجی، که سابقه حضور در سازمان ملل متحد و ریاست مرکز مطالعات بین‌المللی را داشت، به دلیل سخت‌گیری نسبت به دانشجویان و استادان، محبوبیت خود را در دانشکده از دست داد. او سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ای مانند اجرای دقیق مقررات مشروطی و اخراج دانشجویان را دنبال می‌کرد و شخصاً بر کلاس‌ها نظارت داشت. این موضوع موجب اعتراضات گسترده دانشجویان شد که به تحصن و تعطیلی کلاس‌ها انجامید. این اعتراضات در نهایت منجر به کناره‌گیری گنجی از مدیریت دانشکده شد. صفایی نیز به دلیل نارضایتی از شرایط و زمان‌بر بودن مسئولیت‌های مدیریتی، از معاونت دانشکده استعفا کرد.

معاونت و ریاست موسسه حقوق تطبیقی

صفایی پیش از انقلاب اسلامی معاون مؤسسه حقوق تطبیقی بود. این مؤسسه که توسط افشار تأسیس شده بود، با برگزاری کنگره‌ها و سمینارهای بین‌المللی و همکاری با استادان خارجی، یکی از مراکز پژوهشی فعال در حوزه حقوق تطبیقی به شمار می‌رفت. صفایی پس از انقلاب اسلامی، در سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۱ ریاست این مؤسسه را بر عهده گرفت.

ریاست دانشکده حقوق پس از انقلاب

در سال ۱۳۶۷، سید حسین صفایی به ریاست دانشکده حقوق دانشگاه تهران منصوب شد. این مسئولیت انتصابی بود و با درخواست حسین فروتن، رئیس وقت دانشگاه تهران، انجام شد. صفایی در ابتدا علاقه‌ای به پذیرش این سمت نداشت، اما با اصرار فروتن، که از پزشکان برجسته و مورد اعتماد وی بود، این مسئولیت را پذیرفت. ایشان تا سال ۱۳۷۱ در این سمت باقی ماندند.

بازنشستگی از دانشگاه تهران

صفایی پس از بازگشت به دانشگاه تا زمان بازنشستگی به تدریس، تحقیق و نگارش در زمینه حقوق ادامه داد و تأثیرات ماندگاری در این حوزه برجای گذاشت. در سال ۱۳۸۳، بر اساس سیاست بازنشستگی استادان قدیمی، بازنشسته شد. او با رضایت این وضعیت را پذیرفت و جمله‌ای از او در این باره نقل شده است: «الخير في ما وقع».