جرم انگاری و پاسخ گذاری رفتار مخاطره آمیز

عنوان	جرم انگاری و پاسخ گذاری رفتار مخاطره آمیز
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	امیر ایرانی
استاد راهنما	فضل اله فروغی
استاد مشاور	محمدهادی صادقی، حسین آقایی جنت مکان
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۸
دانشگاه	دانشگاه شیراز

جرم انگاری و پاسخ گذاری رفتار مخاطره آمیز عنوان رساله ای است که توسط امیر ایرانی، با راهنمایی فضل اله فروغی و با مشاوره محمدهادی صادقی و حسین آقایی جنت مکان در سال ۱۳۹۸ و در مقطع دکتری دانشگاه شیراز دفاع گردید.

چکیده

امروزه مخاطره آمیز بودن برخی از رفتارها و دغدغه تامین ایمنی و سلامت جامعه در مقابل آنها سبب شده است که تحت تاثیر الزامات حقوق بشری و اقتضایات اجتماعی مختلف، حقوق کیفری به سمت جرم انگاری رفتارهایی سوق پیدا کند که احتمالا در آینده منتهی به نتایج می شوند. همسو با اهمیت صرف استعداد اضرار در عدوان، در ضمن تاکید بر رفتاگرایی در اینگونه جرایم، نتیجه اهمیتی ندارد و چنین جرایمی با منطق مخاطره آمیز بودن احتمالی در مقررات کشورهای مختلف به رسمیت شناخته شده اند. از این رو این پرسش اساسی مطرح می شود که قانونگذار با توجه به جرایمی که اخیرا در زمینه مقابله با مخاطرات ارتکابی جرم انگاری کرده، تا چه اندازه متحول ظاهر شده است؟ مضافا اینکه با آسیب شناسی وضعیت قانونی موجود مدل قابل تعیین در مسیر جرم انگاری و پاسخ گذاری رفتارهای مخاطره آمیز کدام است؟ به موازات همین موضوع، در حقوق کیفری فرانسه و آلمان، جرمِ در معرض خطر قرار دادن افراد با پیش بینی رفتارهای دارای نتیجه احتمالی خطرناک، یکی از جرایم همسو با این دغدغه ها جلوه تقنینی یافته است؛ اما در حقوق کشورهایی چون ایران، جرایم پراکنده بوده و وافی به مقصود حمایت نمی باشند. به علاوه، گسترش مصادیق نوین رفتارهای مجرمانه مخاطره آمیز و پیچیدگیِ برخاسته از فنی شدن حوزه های مرتبط با آنها، شناسایی جامع این جرایم را دشوار ساخته است. بیان ویژگی ها و جزییات جرم به خطراندازی یا دیگر مصادیق مجرمانه با منطق مشابه، مستلزم پرداختن معیارمدار به آنهاست. از جمله این معیارها، توجه به ارکان رفتارهای مجرمانه مخاطره آمیز است. در قالب پرداختن به این جرایم، می توان تشکیل حقوق کیفری مخاطره آمیز مدار– که نگرشی آینده محور دارد– را نوید داد که در عین تلاش در زمینه مقابله سریع و همسو سازی جمیع پاسخ های کیفری و غیرکیفری به شکل توافقی–اجتماعی، سلامت و امنیت را به جامعه بازمی گرداند. لذا چنین رویکرد وصف گذاری بر رفتارهای مخاطره زا کارکرد پیشگیرانه دارد و سعی دارد در عین تعیین مصادیق با دایره ی مشخص جرم و مادون جرم به بازدارندگی روزافزون از نقض استانداردهای حیات اجتماعی را موجب شود. به علاوه با توجه به اینکه این جرایم باعث در معرض خطر قرار گرفتن اشخاص می شود، دامنه پاسخ گذاری تا زمان دفع خطر محتمل پیش می رود و ایمنی کامل هدف تمام سازوکارهای مرتبط خواهد بود. جهت گیری کلی یافته های پژوهش حاضر آن است که مخاطره آمیز محوری در وصف گذاری قانونی مناط قابل توجهی را بدست می دهد که اولا: دامنه ی احتمالِ(یقین، تردید و جهل) موضوع جرم انگاری و پاسخ گذاری کیفری مشخص تر می شود؛ ثانیا تجمیع مصادیق مختلف و پراکنده قانونی با محوریت به خطر اندازی در حوزه های مختلف صورت می گیرد، ثالثا پاسخ گذاری درجه بندی شده بر اساس میزان احتمال نیز ترسیم خواهد شد. لذا مخاطره آمیز محوری در جرم انگاری، دغدغه ی جرم انگاری توسعه گرا ندارد، بلکه با دغدغه حمایت محور خویش درصدد است تا در عین حفظ حداکثری آزادی های اجتماعی، از حقوق مهمی چون ایمنی و سلامت اجتماعی حمایت نماید.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب عنوان صفحه مقدمه

الف) طرح بحث و اهمیت موضوع

ب) پیشینه ی تحقیق

پ) سوالات تحقیق

ت) فرضیه‏های تحقیق

ث) اهداف تحقیق

ج) روش تحقیق

چ) ساماندهی تحقیق

فصل اول) مفاهیم و مبانی جرم انگاری و پاسخ گذاری رفتار مخاطره آمیز

مبحث اول) مفهوم شناسی رفتار مخاطره آمیز و مقارنه شناسی آن

گفتار اول) مفهوم شناسی و پیشینه ی مطالعه رفتار مخاطره آمیز

الف) مفهوم شناسی رفتار مخاطره آمیز

۱–معناشناسی لفظی

۱–۱–معنای رفتار

۲–۱–معنای مخاطره آمیز بودن

۳–۱–رفتارهای پرخطر

۴–۱–معنای اصطلاحات مرتبط

۱–۴–۱–آسیب رسان بودن

۲–۴–۱–احتمال و خطر احتمالی

۳–۴–۱–ظن و خطر ظنی

۲– تعریف اصطلاحی رفتار مخاطره آمیز

ب) رفتار مخاطره آمیز در کنار مفاهیم دارای اشتراک

۱–ریسک

۲– خطر

۳–حالت خطرناک

۴–ضرر

گفتار دوم) جنبه های مفهومی جرم انگاری و پاسخ گذاری در رفتار مخاطره آمیز

الف) مفهوم جرم انگاری

۱– تعریف جرم انگاری

۲– شیوه های جرم انگاری

ب) مفهوم پاسخ گذاری

۱– تعریف پاسخ گذاری

۲– ویژگی ها و شیوه های پاسخ گذاری

۳– گونه های پاسخ گذاری ۵۰ ۱–۳– پاسخ گذاری ماهوی و شکلی

۲–۳– پاسخ گذاری کیفری، انتظامی و مدنی

گفتار سوم) جایگاه موضوعی و تقنینی رفتار مخاطره آمیز

الف ) جایگاه موضوعی مطالعه ی رفتارهای مخاطره آمیز

۱– مطالعه ی جامعه شناختی رفتار مخاطره آمیز

۲– مطالعه ی جرم شناختی رفتار مخاطره آمیز

۳– مطالعه دانش مخاطرات (مخاطره شناسی نوین) از رفتارهای مخاطره آمیز

۴– مطالعه ی روان شناختی رفتار مخاطره آمیز

۵– رفتار مخاطره آمیز در حقوق مدنی و نظام مسیولت مدنی

ب) جایگاه تقنینی توجه به رفتارهای مخاطره آمیز

۱– مقررات بالادستی یا فرا تقنینی

۲– مقررات تقنینی

۱–۲–مقررات ناظر به ایمنی و حفظ سلامت جامعه

۲–۲–مقررات ناظر به حقوق مصرف

۳–۲–مقررات ناظر به امنیت جامعه

۴–۲–قوانین ناظر به محیط زیست

۳– جایگاه توجه به رفتارهای مخاطره آمیز مقررات فروتقنینی

مبحث دوم) مبانی جرم انگاری رفتارهای مخاطره آمیز

گفتار اول) مبانی فلسفی

الف) محدودیت آزادی اشخاص و وضع ممنوعیت های موثر در کاهش رفتارهای مخاطره آمیز

ب) غایت گرایی یا وظیفه گرایی

ج) جرم انگاری از منظر فایده باوری

گفتار دوم) مبانی فقهی

الف) جرم انگاری در پرتو قاعده لاضرر

۱–قاعده لاضرر و جرم انگاری رفتار مخاطره آمیز

۲–قاعده لاضرر در تعامل با اصل ضرر (یا صدمه) در حقوق غرب

ب) قاعده سد ذرایع و رفتار مخاطره آمیز

ج) جایگاه حرمت گرایی در رفتار مخاطره آمیز

۱– حرمت مقدمه حرام ۸۷

– حرمت اعانت بر اثم و عدوان

۳– حرمت ضرر رساندن به خود و دیگران

د) همسویی برخی از مفاهیم فقهی با رفتار مخاطره آمیز

۱–استعدادی بودن خطر در مفهوم عدوان

۲–معصیت منتظر

۳–اِثم و کندی در تحقق کمال انسانی

۴–تفویت منفعت عقلایی

۵– قاعده دفع ضرر محتمل

گفتار سوم) مبانی حقوق بشری

الف) حق بر سلامت

ب) حق بر امنیت

ج) حق ایمنی

د) اقدام حقوقی در راستای احیای حقوق عامه

مبحث سوم) عوامل موثر بر جرم انگاری رفتار مخاطره آمیز

گفتار اول) ضرورت های جرم انگاری رفتار مخاطره آمیز

الف) ضرورت های عملی برخاسته از اقتضایات اجتماعی

۱– حفظ ارزش های جامعه در برابر مخاطرات احتمالی

۲–پاسخ به افزایش دغدغه ی پزشکی شدن زیست اجتماعی

۳– اهمیت ایمنی و سلامت زیست اجتماعی

۴– تکلیف دولتی و اجتماعی رفع مخاطرات احتمالی

ب) ضرورت های برخاسته از اقتضایات نظام کیفری

۱– لزوم جرم انگاری های نوین حمایتی در برابر رفتارهای مخاطره آمیز

۲– از بین رفتن معایب جرم انگاری غیر اصولی و افراطی

ج) ضرورت های برخاسته از ویژگی های رفتار مخاطره آمیز

۱–فراوانی وقوع و شیوع روزافزون آنها

۲–فقدان شاکی به دلیل عدم تحقق نتایج ملموس و نا آگاهی و عدم اطلاع بزه دیدگان

۳– سوءاستفاده روزافزون بزهکاران از ضعف مقررات کیفری

گفتار دوم) اهداف جرم انگاری رفتارهای مخاطره آمیز

الف) پیشگیری از وقوع رفتارهای مخاطره آمیز در قالب گفتمان عدالت پیشگیرانه

ب) تقویت اخلاق گرایی اجتماعی و عدم ارتکاب رفتارهای مخاطره آمیز

ج) تقویت زیست ایمن و تحقق حق بر کیفیت زندگی

گفتار سوم) قیود محدود کننده جرم انگاری رفتارهای مخاطره آمیز

الف) آزادی و حریم خصوصی اشخاص در جامعه

ب) جرم انگاری صرف قصد مجرمانه اشخاص

ج) سطح خطر موضوع جرم انگاری

فصل دوم) ساختارشناسی جرم انگاری رفتار مخاطره آمیز بر مبنای ارکان آن

مبحث اول) حیثیت و شکل قانونی جرم انگاری رفتار مخاطره آمیز

گفتار اول) دسته بندی احتمال مخاطره آمیز در قانون

الف)طبقه بندی بندی بر اساس نوع و دامنه احتمال

۱–رفتار مخاطره آمیز متعارف و غیر متعارف

۲–احتمال نسبت به عموم جامعه یا اشخاص خاص

۳–احتمال غالبی و اتفاقی

ب) طبقه بندی بر اساس میزان عددی احتمال

۱– احتمال بالاتر از پنجاه درصد (قطعی و یقینی)

۲– احتمال تردیدآمیز (پنجاه – پنجاه)

۳– احتمال کمتر از پنجاه درصد با غلبه جهل

گفتار دوم) گونه های وصف گذاری قانونی رفتار مخاطره آمیز

الف) دسته بندی بر مبنای محوریت اصل صدمه های احتمالی

۱–جرایم به خطر اندازی (خطرساز بدون نتیجه)

۲–جرایم پیشگیرنده یا مانع

ب) دسته بندی بر مبنای موضوع مخاطره آمیز

۱– احتمال آسیب به سلامت اشخاص و جامعه

۲– احتمال اضرار به امنیت جامعه

۳– احتمال اضرار به محیط زیست

۴– احتمال اضرار به اموال

گفتار سوم) پیش بینی تشخیص سطح احتمال مخاطره آمیز مجرمانه در قانون

الف) توسل به شناسایی عرفی(عرف قاعده گذار)

ب) توسل به اظهارنظرهای کارشناسی

ج) اطلاع رسانی عمومی قواعد احتمال های مجرمانه از غیرمجرمانه

د) پیش بینی ضوابط احتمال در آیین نامه ها

گفتار چهارم) مدل پیش بینی جرم مبتنی بر رفتار مخاطره آمیز در قانون

الف) رفتار مخاطره آمیز در قالب رفتار خطا کارانه

ب) رفتار مخاطره آمیز در قالب شبه جرم

ج) رفتار مخاطره آمیز در قالب جرم کیفری

۱– عدوان ممنوع با استعاره مجرمیت

۲–جرم کلان در معرض خطر قرار دادن سلامت و ایمنی دیگری

۳– در قالب جرم نقض یک قرار یا حکم پیشگیرانه

۴–ویژگی های جرم کیفری

۱–۴– غیرقابل گذشت دانستن و عدم شمول مرور زمان

۲–۴– توسل به استانداردها در تعریف جرایم

مبحث دوم) حیثیت مادی رفتار مجرمانه ی مخاطره آمیز

گفتار اول) نوع رفتار مخاطره آمیز مرتکب

الف) ویژگی های رفتار مخاطره آمیز

۱– شمول فعل و ترک فعل در رفتار مخاطره آمیز

۲–مباشرت و تسبیب در ارتکاب رفتار مخاطره آمیز

۳– دسته بندی بر اساس سطح رفتارهای مخاطره آمیز

۴– خطای جزایی و رفتار عدوانی قابل مجازات

۵– رفتار مخاطره آمیز تهدیدآمیز

۶–نسبی بودن رفتار عدوانی مخاطره آمیز

ب) انواع رفتار مخاطره آمیز بدون نتیجه با محوریت عدوان

۱– رفتار عدوانی در ملک شخصی یا مکان مجاز

۱–۱–حفر چاه بدون نتیجه جنایت یا صدمه و آسیب

۲–۱–قرار دادن اشیا مجاز بر بالکن و دیوار که مستعد صدمه یا خسارت هستد

۳–۱–روشن کردن آتش مسری ولی عدم آسیب و صدمه

۲– رفتار عدوانی در معابر و اماکن عمومی

۱–۲– حفر گودال یا ریختن چیز لغزنده

۲–۲–نگهداری هر شیء یا وسیله خطرناک

۳–۲–عدم لحاظ نکات ایمنی عابران

۴–۲–تغییر وضعیت مانع به شکل غیر مناسب

۳– تقصیر یا قصور عدوانی قابل استناد در انجام وظیفه نهادهای دولتی ۲۱۰

رفتار عدوانی در حالت اداره کردن حیوان

گفتار دوم) شرایط و اوضاع و احوال در جرایم مخاطره آمیز

الف) عدوان و شرط فاصله زمانی در تحقق نتیجه

ب) تعلق به حوزه های مهم و حساس مستوجب حمایت

ج) فراهم سازی موجبات و زمینه های تحقق مخاطرات احتمالی

د) رفتار مخاطره آمیز به عنوان شرط وقوع برخی جرایم

ه) شرط هشدار و تاثیر آن بر وصف کیفری عدوان مخاطره آمیز

۱–هشدار موثر بوده و با خطر متناسب باشد

۲– وصول هشدار به مخاطبین (درک خطر از جانب مخاطبین)

۳–امکان اجتناب از خطر (شرط تمکن از عدول)

۴– قانونی و مشروع بودن فعل هشدار دهنده

۵– شرط اصابت بدون علم

گفتار سوم) نتیجه احتمالی و نوع جرم انگاری رفتار مخاطره آمیز

الف) بر اساس زمان حدوث نتایج احتمالی

۱–نتایج احتمالی فوری/قریب الوقوع، بعیدالوقوع یا با زمان وقوع نامشخص

۲–احتمال وقوع اضرار به شکل آنی و یا مستمر

ب) درجه بندی کلان از شدت نتایج احتمالی رفتارهای مخاطره آمیز مجرمانه

۱–احتمال وقوع حوادث زیان بار

۲–احتمال وقوع فجایع

۳– نتایج احتمالی مادون حوادث و فجایع

ج) ارتکاب ناتمام رفتار مخاطره آمیز مجرمانه

۱–شروع به ارتکاب رفتار مخاطره آمیز و جرم انگاری اعمال مقدماتی

۲– عقیم و محال شدن نتیجه در ارتکاب رفتار مخاطره آمیز

د) تاثیر قابلیت پیش بینی نتایج احتمالی بر دامنه جرم انگاری

مبحث سوم) حیثیت روانی رفتار مجرمانه مخاطره آمیز

گفتار اول) ضوابط کلی رکن روانی در رفتار مخاطره آمیز

الف) امکان سنجی مادی بودن جرایم مبتنی بر رفتار مخاطره آمیز

ب) تاثیر یا عدم تاثیر علم و آگاهی در رفتار عدوانی مخاطره آمیز

۱–عدم تاثیر علم و آگاهی بر تلقی مخاطره آمیز بودن

۲–تاثیر استثنایی علم و آگاهی نسبت به شرایط نوپدید مخاطره آمیز

ج) پیش بینی به صورت جرایم غیر عمد

د) وضعیت سوء نیت خاص و سوء نیت عام در جرم مبتنی بر رفتار مخاطره آمیز

ه) شیوه اثبات و احراز رکن روانی در جرایم مبتنی بر رفتار مخاطره آمیز احتمالی

گفتار دوم) درجات روانی احتمال مخاطره آمیز بودن

گفتار سوم) وضعیت انگیزه در ارتکاب جرم مبتنی بر رفتار مخاطره آمیز

الف) نقش احسان (در کنار نکات ایمنی) بر وصف رفتار دارای نتایج احتمالی

ب) انگیزه مجرمانه و شرط وقوع در جرم مبتنی بر رفتار مخاطره آمیز

فصل سوم) ساختار پاسخ گذاری به رفتار مخاطره آمیز

مبحث اول) جهت گیری پاسخ گذاری به رفتار مخاطره آمیز

گفتار اول) سیاست ها، اهداف و کنشگران متولی پاسخ گذاری به رفتار مخاطره آمیز

الف) سیاست های پاسخ گذاری به رفتار مخاطره آمیز

۱–سیاست تدافعی

۲–سیاست پیشگیرانه

۳– سیاست تسامح صفر و رویکرد سخت گیرانه

۴– سیاست امنیتی و پاسخ گذاری کیفری افراطی به رفتارهای مخاطره آمیز

ب) اهداف و کنشگران پاسخ به رفتارهای مخاطره آمیز

۱– اهداف پاسخ گذاری به رفتارهای مخاطره آمیز

۱–۱–مدیریت مخاطرات احتمالی

۲–۱– کنترل مخاطرات احتمالی

۳–۱– کاهش مخاطرات احتمالی

۲– کنش گران دخیل در پاسخ گذاری به رفتارهای مخاطره آمیز

۱–۲–پاسخ دولتی به رفتار مخاطره آمیز شدید

۲–۲–پاسخ جامعوی به رفتار مخاطره آمیز خفیف

ج) ویژگی سیاست های متناسب

۱– اتخاذ سیاست واحد در پاسخ گذاری

۲– تفوق و نگاه حداکثری به ایمنی مداری در مقایسه با امنیت مداری

۳– کیفرزدایی یا کیفرگرایی در پاسخ گذاری به رفتارهای مخاطره آمیز

گفتار دوم) معیارهای پاسخ به رفتارهای مخاطره آمیز

الف) رعایت اصل تناسب با رفتار و نتایج احتمالی

۱–تناسب با نوع رفتار مخاطره آمیز (تاثیر پاسخ از ماهیت جرم و دامنه خطر آن)

۲–تناسب با مرتکب رفتار مخاطره آمیز

۱–۲– در تناسب با اشخاص حقوقی مرتکب رفتارهای مخاطره آمیز

۲–۲– در تناسب با اشخاص حقوقی عمومی

ب) لحاظ میزان نزدیکی و احتمال صدمه در نوع واکنش

ج) نگرش قانونی بر نوع پاسخ ها به رفتار مخاطره آمیز

۱– استحقاق مرتکب یا رفع استعداد اضرار احتمالی

۲– توانگیری از مرتکبان و بازدارنده بودن پاسخ های کیفری

۳– جبرانی بودن رویکرد حاکم در تعیین پاسخ کیفری

مبحث دوم) چگونگی پاسخ گذاری به رفتارهای مخاطره آمیز

گفتار اول) بایسته های پاسخ گذاری نظام مند به رفتارهای مخاطره آمیز

الف) پاسخ افتراقی به انواع رفتارهای مخاطره آمیز

۱–رفتارهای ممنوع ناشی از صرف نقض یک دستور یا تعهد پیشگیرانه

۲–جرم به خطر اندازی به شکل عامدانه و آشکارا مخاطره آمیز

۳–جرم به خطر اندازی به شکل سهل انگاری

ب) عقلانیت محوری در تدوین پاسخ های کیفری برای شمول تمام رفتارهای مخاطره آمیز

ج) دخالت کارشناسان در احراز مخاطرات احتمالی و تعیین پاسخ

د) به رسمیت شناختن پاسخ گذاری های درجه بندی شده به رفتارهای مخاطره آمیز

ه) بسترهای قانونی پاسخ به رفتار مخاطره آمیز با محوریت عدوان

گفتار دوم) گونه شناسی پاسخ به رفتارهای مخاطره آمیز

الف) نوع پاسخ های اصلی به رفتار مخاطره آمیز

۱– پاسخ های کیفری

۱–۱–سلب آزادی از مرتکب رفتار مخاطره آمیز

۲–۱–جایگاه تعیین مجازات های مالی

۳–۱–پاسخ های شفاهی

۲– پاسخ های غیرکیفری

۱–۲–پاسخ های اداری – انتظامی

۲–۲–پاسخ های مدنی

۳–۲–پاسخ های تامینی

۴–۲–پیش بینی ضمانت اجراهای اجتماعی

۳– طبقه بندی پاسخ ها در تناسب با خطرناکی رفتارها

ب) تکمیل، ارفاق و تشدید در پاسخ به رفتارهای مجرمانه مخاطره آمیز

۱– کیفرهای تکمیلی محدودکننده آزادی نسبت به رفتارهای مخاطره آمیز

۲– گفتار جایگاه نهادهای ارفاق آمیز کیفری در پاسخ به رفتارهای مخاطره آمیز

۳– جایگاه تشدید در مجازات رفتارهای مخاطره آمیز

۱–۳– مخاطره آمیز بودن به عنوان عامل مشدده ی مجازات

۲–۳–تشدید مجازات در صورت وقوع نتیجه احتمالی در آینده

نتیجه گیری و پیشنهادها

فهرست منابع

کلیدواژه ها

• رفتار مخاطره آمیز
• به خطراندازی
• نتیجه احتمالی
• جرم انگاری
• پاسخ گذاری