ماده ۵۲۳ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)

جعل و تزویر عبارتند از: ساختن نوشته یا سند یا ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیررسمی خراشیدن یا تراشیدن یا قلم بردن ‌یا الحاق یا محو یا اثبات یا سیاه کردن یا تقدیم یا تاخیر تاریخ سند نسبت به تاریخ حقیقی یا الصاق نوشته‌ ای به نوشته دیگر یا بکار بردن مهر دیگری ‌بدون اجازه صاحب آن و نظایر اینها به قصد تقلب.

واژگان

منظور از نوشته: عبارت های خطی، علامت و رموزی که نشان از اراده ای دارند. بنابراین سخن شفاهی، تصاویر اشخاص، عقربه های ساعت و ... نمیتواند موضوع جرم جعل قرار گیرد.

منظور از سند: نوشته ای که در مقام دعوی یا دفاع قابل استناد باشد که به دو نوع سند عادی و رسمی تقسیم میشود.

ساختن نوشته یا سند بدین معناست که یک نوشته از ابتدا تا انتها ایجاد و تنظیم شود.

خراشیدن به معنای از بین بردن یک جز از کلمه و تراشیدن به معنای از بین تمام کلمه است.

الحاق به معنای اضافه کردن کلمه یا علامتی به نوشته به نحوی است که مفهوم آن تغییر کند. الصاق بدین معناست که اجزای یک نوشته جدا و به نوشته دیگر الحاق شود.

محو به معنای پاک کردن تمام یا جزئی از نوشته است؛ مانند استفاده از جوهر پاک کن. سیاه کردن به معنای ناخوانا کردن نوشته است.

اثبات بدین معناست که علامت بطلان یک سند یا نوشته از بین برده شود.

به کار بردن مهر دیگری اعم از آن است که کسی بدون اجازه مهر دیگری را بردارد و استفاده کند و یا از مهری که به او سپرده شده است سو استفاده نماید.

پیشینه

ماده 97 قانون مجازات عمومی مصوب 1304

نکات توضیحی تفسیری دکترین

در جرم جعل شخصی به قصد تحریف واقعیت، تغییراتی را در نوشته ای ایجاد میکند که قابلیت اضرار به غیر دارد. البته این تغییر باید روی یک سند یا نوشته معتبر و اصیل باشد. بنابراین تغییر در سند غیر معتبر و غیر اصیل جعل محسوب نمیشود. در ماده فوق تعریفی از جرم جعل ارائه نشده و صرفا قانون گذار به ذکر مصادیقی اکتفا نموده است. طبق ماده مذکور عنصر مادی این جرم میتواند به صورت جعل مادی (دخل و تصرف در صورت، ظاهر و جسم نوشته به نحوی که اثری از این عمل مادی در سند وجود دارد) یا جعل مفادی (وارونه جلوه دادن حقیقتی در سند توسط مامور تنظیم آن) باشد. جعل مفادی اکثرا در اسناد رسمی صورت میگیرد. البته ممکن است در اسناد عادی مانند بیع نامه و قولنامه نیز این نوع جعل اتفاق بیفتد. همچنین شرط دیگر تحقق این جرم آن است که ضرری به دیگری یا دولت وارد شود و یا امکان ورود ضرر (اعم از ضرر مادی یا معنوی) به این اشخاص وجود داشته باشد. محروم کردن دیگری از نفع مشروع و مسلم (عدم النفع) هم نوعی ضرر محسوب میشود مانند حذف اسم موصی له از وصیت نامه. در جعل اسناد رسمی و دولتی چنین ضرری مفروض گرفته میشود. به لحاظ عنصر معنوی مرتکب این جرم علاوه بر سو نیت عام (علم و عمد در ارتکاب جرم) باید دارای قصد تقلب یا ضرر زدن به دیگری نیز باشد. (سو نیت خاص). طبیعتا احراز این قصد با توجه به اوضاع و احوال و فهم طبیعی و معقول از عمل جاعل خواهد بود. گفتنی است که در جرم جعل نیازی نیست نوشته مجعول و نوشته اصلی با یکدیگر شباهت کامل داشته باشد؛ بلکه شباهت جزئی به نحوی که اختلاف آشکار و مشخصی با سند اصلی نداشته باشد کفایت میکند.

مستندات فقهی

از لحاظ فقه اسلامی میتوانیم جرم جعل را زا مصادیق منع اکل مال به باطل یا منع تدلیس و تقلب بدانیم. قرآن کریم در آیاتی مانند آیه ی 188 سوره بقره به حرمت این اعمال اشاره میکند: یا ایها الذین آمنوا لاتاکلوا اموالکم بینکم بالباطل

رویه قضائی

رویه قضائی در آرای متعددی به لزوم احراز عنصر معنوی قصد اضرار (ضرر رساندن) به غیر در جرم جعل تاکید داشتند. شعبه پنجم دیوان عالی کشور در رای شماره 292 مورخ 1320/1/31، رای شماره 780 مورخ 1316/4/10 و رای شماره 1555 مورخ 1320/5/29 همچنین شعبه دوم دیوان عالی کشور در را ی شماره 671 مورخ 1321/3/7 به این موضوع اشاره کردند.

همچنین شعبه دوم دیوان عالی کشور در رای شماره 782 مورخ 1318/4/11 در خصوص لزوم شباهت جزئی بین سند اصلی و سند مجعول بیان میکند: شباهت تمام سند مجعول با خطوط و امضا یا مهر اصلی شرط نیست و جزئی شباهت چیزهای ساختگی با اصول آن در بادی امر کافی است.

مصادیق و نمونه ها

نوشتن نام یک کشور بر مصنوعات و محصولات کشور دیگر جعل محسوب نمیشود؛ هرچند این عمل میتواند به عنوان کلاهبرداری به عنوان جرم مستقل مورد تعقیب قرار گیرد. البته در مواردی که قانونگذار صراحتا چنین رفتاری را در حکم جعل محسوب کرده است؛ مانند تبصره ی ماده 525 قانون تعزیرات.

اگر معلم در ورقه تصحیح شده غیر قابل تغییر تغییراتی ایجاد کند، جرم جعل محقق شده است؛ مگر آنکه این عمل به دستور مقام ذی صلاح باشد. (نظریه مشورتی 7/5303 مورخ 1370/10/10)

تنظیم اسناد صوری (مانند اسناد انتقال ملک به صورت غیر واقعی) جعل نیست؛ مگر اینکه به حکم قانون به طور جعل محسوب شود.

سوزاندن و خراب کردن تمام سند جعل محسوب نمیشود بلکه منطبق با ماده 682 قانون تعزیرات در مورد اتلاف اسناد است.

استفاده از اسم مستعار توسط شاعر، نویسنده یا سیاستمدار حتی با اهداف نامشروع جعل محسوب نمیشود. زیرا نام مستعار در واقع نام دیگری برای همان شخص است.