حقوق کار

حقوق کار از زیر مجموعه های رشته حقوق عمومی محسوب شده.

تعریف

طبق تعریفی که در کتاب مبسوط در ترمینولوژی آمده، حقوق کار، شعبه ای از علوم حقوقی است که از روابط کارگر و کارفرما و مسائل کارگری بحث می کند. به عبارت دیگر می توان گفت، حقوق کار عبارت است از مجموعه قواعد حاکم بر کار. در تعریف دیگری از حقوق کار نیز چنین آمده است: «حقوق کار به بررسی، تجزیه و تحلیل و ارزیابی مقررات حمایتی و آمره ای می پردازد که ناظر بر روابط تبعیتی کار بوده و هدف آن تامین امنیت و عدالت و استقرار نظم اجتماعی است.»

پیشینه

در جهان

در ابتدا، روابط حقوق کار به صورت بردگی بوده که خشن ترین شکل رابطه کار است. جامعه ملل در سال 1926 لغو بردگی را رسما اعلام کرد. سپس نظام ارباب_رعیتی حاکم بود. این دوره از قرن دوم هجری به بعد و تا حدود نیم قرن پیش را در بر می گیرد. دوره سوم، انقلاب صنعتی و پیدایش جنبش های کارگری بود. ابتکار ایجاد رشته مستقل حقوقی به نام حقوق کار در این دوره بود. نخستین مقررات کار در سال 1802 وضع گردید که به محدود کردن ساعات کار کودکان مربوط بود. در سال 1833 قانون کار دیگری درباره ساعات کار، ممنوعیت کار در شب و بازرسی کار تصویب شد. ده سال بعد پارلمان انگلستان قانونی وضع کرد که به موجب آن به کار گماردن زنان و کودکان کمتر از ده سال در معادن و کارهای زیرزمینی ممنوع و مدت کار برای زنان و کودکان در کارخانه ده ساعت تعیین گردید. در فرانسه گزارش ویلرمه افکار عمومی آن کشور را تکان داد و تصویب قانون 22 مارس 1841 علی رغم مخالفت ارباب صنایع واکنش دیر هنگام پارلمان، به آن فجایع بود. این قانون به کار گیری کودکان کمتر از 8 سال را ممنوع کرده و مدت کار روزانه کارگران 8 تا 12 سال را به 8 ساعت و کارگران 12 تا 16 سال را به 12 ساعت کاهش داد و یک روز را به عنوان تعطیل هفتگی مقرر نمود. در 21 مارس 1884 به موجب قانون دیگری آزادی تشکل های کارگری اعلام شد و قانونگذار فرانسوی آزادی سندیکایی را به رسمیت شناخت.

در ایران

تا پیش از دوره مشروطیت و قانونگذاری نوین در ایران، مقررات کار به قواعد اجاره اشخاص که برگرفته از فقه بود منحصر می شد. بعد از مشروطیت، نظام سیاسی نوین ایران پایه ریزی شد. در سال 1320 جنبش های کارگری که پیشتر سرکوب شده بودند، قد علم کردند و پیدایش حزب توده، سندیکاهای کارگری گوناگون و وقوع اعتصاب های مختلف و رونق یافتن مبارزات سیاسی و ضعف های دولت های پس از جنگ جهانی دوم، شرایطی را به وجود آورد که سامان بخشی روابط کار را می طلبید. در این دوره تصویب نامه ها و مقررات دیگری لباس قانون پوشید از جمله، تصویب نامه 1325 و قانون کار 1328 اشاره کرد. تا این قانون کار 1337 به تصویب رسید و مدت 32 سال بر روابط کارگران و کارفرمایان حاکم بود. در این مدت قوانین دیگری نیز در کنار قانون کار به قلمرو حقوق کار ایران راه یافتند مانند لایحه قانونی سهیم کردن کارگران در منافع کارگاه های صنعتی تولیدی مصوب 1341 و قانون متمم آن مصوب 1343، قانون حمایت صنعتی و جلوگیری از تعطیل کارخانه های کشور و قانون کارآموزی مصوب 1349 سرانجام در سال 1355 مطالعاتی درباره قانون کار جدید انجام شد و در مهر 1357 در دستور کار هیات وزیران قرار گرفت اما به دلایل حوادث سیاسی و در نهایت پیروزی انقلاب به فراموشی سپرده شد. به سبب شرکت گسترده کارگران در انقلاب اسلامی و وجود این تفکر که قانون کار 1337 قانونی ضد کارگری و ناعادلانه است، انتظار خاصی از قوانین بعد از انقلاب از سوی کارگران وجود داشت، اما نخستین پیش نویس قانون، توجهی به نیازهای عصر جدید نشان نداد. در این پیش نویس، قرارداد کار، قراردادی دو جانبه و خصوصی بود که حتی دولت اسلامی هم حق دخالت در آن را نداشت. پیش نویس دوم هم که از سال 1363 تا 1366 به طول انجامید اما همچنان جنبه خصوصی بودن قرارداد کار حاکم بود و قانون به تصویب نرسید. سرانجام قانون کار جدید در سال 1369 با 203 ماده به تصویب رسید.

اهمیت

در دنیای کنونی، حقوق کار از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا سرنوشت اقتصادی و حتی سیاسی و اجتماعی جوامع و پیشرفت و تکامل آن ها تا حد زیادی به تنظیم صحیح روابط کار، گره خورده است.

اهداف

هدف از حقوق کار، ایجاد نظم عمومی، امنیت است.

منابع حقوق کار

منابع حقوق کار عباتند از:

1. قانون اساسی: از جمله اصولی که به حقوق کار مربوط هستند می توان به این موارد اشاره کرد: آزادی انتخاب شغل در اصل 28 و بند 4 اصل 43، امنیت شغلی در بند 12 اصل 3 و بند 2 اصل 43، حمایت دولت از کارگران در تامین نیازهای آنان، آزادی فعالیت های دسته جمعی در اصل 104 و تامین اجتماعی همگانی در اصل 29
2. قوانین عادی: قانون کار، قانون مدنی و سایر قوانین، از منابع حقوق کار هستند.
3. تصمیمات قوه مجریه که شامل تصویب نامه ها، آیین نامه ها و بخش نامه های مربوط به حقوق کار هستند می شود.
4. رویه های قضایی
5. منابع عرفی و شغلی: که شامل پیمان های دسته جمعی، ضوابط و مقررات کارگاه و عرف و عادت می شود.
6. دکترین یا نظریه های علمای حقوق

قلمرو

بر اساس ماده 5 قانون کار، کلیه کارگران و کارفرمایان، نمایندگان آنان و کارآموزان و نیز کارگاه ها مشمول مقررات قانون کار هستند. البته در برخی از مواد قانون، مواردی به طور مطلق یا جزئی از شمول قانون کار مستثنا شده. از سوی دیگر، در ماده 1 آمده است: کلیه کارفرمایان، کارگران، کارگاه ها، موسسات تولیدی، صنعتی، خدماتی و کشاورزی مکلف به تبعیت از این قانون هستند. لذا با وجود ماده 5، ذکر ماده 1 لزومی نداشت و بهتر بود این ماده حذف می شد.

ویژگی

حقوق کار دارای ویژگی های زیر است:

1. جوان و پویا بودن
2. حمایتی بودن
3. جهانی بودن
4. آمره بودن

ارتباط با سایر رشته ها

حقوق کار و حقوق اداری

کشورهایی که برای استخدام و مدیریت منابع انسانی از روش دوگانه تبعیت می کنند، معمولا برای استخدام در بخش دولتی، قوانین استخدامی و برای استخدام در بخش غیر دولتی، قانون کار وضع می نمایند. با این حال بسیاری از مستخدمین سازمان های اداری از جمله مشاغل کارگری و مستخدمین قراردادری، مشمول قانون کار می باشند. از سوی دیگر بخش های غیر دولتی و مشمول قانون کار برای طراحی تشکیلات و ساختار خود و همچنین طبقه بندی مشاغل به حقوق اداری نیازمند هستند که مسائلی از این قبیل، نقطه تلاقی این دو رشته است.

حقوق کار و حقوق تامین اجتماعی

حقوق تامین اجتماعی بیشترین ارتباط را با حقوق کار دارد. به نحوی که می توان گفت اولی، زاده دومی است. طبقه کارگر از همان ابتدا در برابر طبقه کارفرما قرار گرفت. طبقه ای که سود خود را در دادن مزد کمتر می دید. کارفرمایان علاقه ای به جبران زیان ها و صدمات ناشی از کار نشان نمی دادند. بدین ترتیب فکر حمایت از این طبقه به وجود آمد. نظام مند کردن این رابطه از ابتکارات ابتدایی بود و به مرور موجب پیدایش مفهوم تامین اجتماعی شد.

حقوق حقوق کار و حقوق تجارت

چنانچه تاجر فعالیت تجاری خود را به تنهایی انجام دهد ممکن است با حقوق کار ارتباطی نداشته باشد اما تاجر در بسیاری از مواد، کارگرانی دارد که برای او کار می کنند. در قانون تجارت در مورد روابط تاجر با کارکنان تجارتخانه مقررات خاصی وضع نشده است و در قانون مدنی این روابط، تابع مقررات اجاره خدمه و کارگر است که با وجود قانون کار، مقررات مزبور قابل اعمال نیست لذا در این زمینه حقوق کار به یاری حقوق تجارت می آید. تجار و شرکت های تجاری باید مقررات راجع به کار را که در راستای حفظ حقوق کارگران وضع شده رعایت کنند.

قوانین و مقررات پرکاربرد

برخی از قوانین پرکاربرد در حوزه حقوق کار عبارتند از:

• قانون کار
• قانون بیمه بی کاری
• قانون تامین اجتماعی
• قانون استخدام کشوری
• قانون تشکیل شورای عالی اشتغال
• قانون تشکیل شوراهای اسلامی کار
• قانون بیمه اجباری کارگران ساختمانی
• قانون دریافت جرایم نقدی از کارفرمایان
• قانون نقل و انتقال حق بیمه یا بازنشستگی
• قانون مقررات استخدامی شرکت های دولتی
• قانون استفساریه قانون نحوه تاثیر سوابق منتقله
• قانون مقررات مالی، اداری و استخدامی وزارت جهاد کشاورزی
• قانون اصلاح قانون طبقه بندی مشاغل و برقراری کمک هزینه مسکن کارگری
• قانون شمول مقررات قانون کار و حفاظت فنی و بهداشت کار در مورد کار در مورد کارکنان و اتباع خارجی نهادهای انقلاب و موسساتی که تولیدات غیر تسلیحاتی دارند
• لایحه قانونی عدم شمول مقررات قانونی کار درباره کارکنان نهادهای انقلابی
• آیین نامه انضباط کار
• آیین نامه اجرایی قانون بیمه بیکاری
• آیین نامه قانون نقل و انتقال حق بیمه
• آیین نامه کمیته حفاظت فنی و بهداشت کار
• آیین نامه تشخیص مشاغل سخت و زیان آور
• آیین نامه داخلی شورای عالی تامین اجتماعی
• آیین نامه اجرایی قانون الحاق یک تبصره به ماده 38
• آیین نامه داخلی هیات نظارت سازمان تامین اجتماعی
• آیین نامه نحوه تشکیل و اداره آموزشگاه های فنی و حرفه ای آزاد
• آیین نامه اجرایی ضوابط و مزایا و مشاغل قابل شمول به نظام های کارمزدی، مزد ساعتی و کارمزد ساعتی موضوع تبصره 2 ماده 35 قانون کار جمهوری اسلامی ایران
• تصویب نامه شماره 1038/ت28393 مورخ 1382 هیات وزیران در مورد کارکنان سازمان های مناطق آزاد تجاری_صنعتی

اسناد بین المللی

برخی از اسناد بین المللی در حوزه حقوق کار عبارتند از:

1. بیانیه اصول و حقوق بنیادین کار
2. اعلامیه جهانی حقوق بشر: این اعلامیه در ماده 4 خود به منبع بردگی پرداخته و تجارت بردگان را ممنوع کرده است. همچنین در مواد 22 الی 25 به طور صریح، حقوق کار و تامین اجتماعی و سطح زندگی مناسب را بیان می کند.
3. مقاوله نامه شماره 122 و نیز توصیه نامه مکمل آن مصوب 1964 کنفرانس بین المللی کار
4. توصیه نامه شماره 169 مصوب 1984

کتب مرتبط

• حقوق کار (موحدیان)
• حقوق کیفری کار (زراعت)
• حقوق کار، جلد اول (عراقی)
• حقوق کار، جلد دوم (عراقی)
• حقوق کار جمهوری اسلامی ایران بانضمام قانون کار، قانون تامین اجتماعی و قانون بیمه بی کاری