حمایت از اسرار تجاری در حقوق ایران و فقه اسلامی
 | |
| عنوان | حمایت از اسرار تجاری در حقوق ایران و فقه اسلامی |
|---|---|
| رشته | حقوق |
| دانشجو | حسین حیدری منور |
| استاد راهنما | محسن اسماعیلی |
| استاد مشاور | ابراهیم تقی زاده |
| مقطع | دکتری |
| سال دفاع | ۱۳۹۸ |
| دانشگاه | مرکز تحصیلات تکمیلی |
حمایت از اسرار تجاری در حقوق ایران و فقه اسلامی عنوان رساله ای است که توسط حسین حیدری منور، با راهنمایی محسن اسماعیلی و با مشاوره ابراهیم تقی زاده در سال ۱۳۹۸ و در مقطع دکتری مرکز تحصیلات تکمیلی دفاع گردید.
چکیده
اصحاب تجارت اغلب موفق به کسب تجارب و اطلاعاتی می شوند که با حفظ محرمانگی آنها در میان رقباء برای خود جایگاه برتری درست می کنند. عقل و فطرت آدمی چنین اشخاصی را که با انجام کار فکری به چنین یافته هایی می رسند، مستحق دریافت پاداش می داند. چون (۱) در شکل گیری و رونق یک فعالیت تجاری، اطلاعات و تراوشات ذهنی متنوعی دخیل هستند، (۲) در جریان خلق آنها اشخاص زیادی حضور دارند، (۳) با توجه به تنوع اطلاعات و نیز کثرت اشخاص مرتبط، محرمانگی آنها به راحتی قابل احراز نیست و (۴) حمایت از محرمانگی آنها منجر به محدودیت دسترسی سایر اهالی تجارت شده و تامین منافع عمومی را با مشکل مواجه می کند، لذا حمایت از صاحبان آنها همواره با دشواری هایی مواجه بوده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که (۱) هرچند قانونگذار با اعلام حمایت از اسرار تجاری (ولو ناقص) در فضای مجازی، چراغ امید را در حقوق ایران روشن نمود اما بی تفاوتی وی به اسرار تجاری در فضای حقیقی بسیار شگفت آور است. (۲) علیرغم سکوت قانونگذار درخصوص تعلق حقوق معنوی (اخلاقی) برای دارندگان اسرار تجاری، می توان مفهوم حریم خصوصی را مبنایی برای آن دانست؛ هرچند که با حقوق معنوی ناشی از سایر اموال فکری تفاوت دارد و این تفاوت عاملی برای انشقاق اسرار تجاری از نظام مالکیت فکری است. (۳) با وجود اشاره به لزوم حمایت از اسرار تجاری در روابط ایران با برخی کشورها در عهدنامه های دوجانبه، مع الوصف چون روابط مزبور عمدتا با اندک کشورهای غیرهمسایه و غیر برخوردار از روابط اقتصادی مطلوب شکل گرفته و سازوکار حقوقی لازم برای حمایت از اسرار تجاری در طرفین وجود ندارد، لذا بی فایده بوده است. مجامع و اتحادیه هایی نیز که با حضور ایران شکل گرفته اند، فاقد برنامه راهبردی صحیح در جهت تولید، جذب و بهره برداری از مالکیت های فکری، آن هم منطبق با مصالح ملی کشورهای عضو هستند. (۴) تزاحم حقوق یا تکالیف طرفین دعوا معضل مهمی است که از برخورد چالش های عمده خطر از دست دادن دادرسی عادلانه از سوی مدعی علیه ، خطر از دست دادن اسرار تجاری از جانب مدعی و دشواری کشف واقعیت از مجادلات طرفین نشات می گیرد. نگارنده رساله بر مبنای قواعد اصولی و با تطبیق مقررات نظام های حقوقی پیشرفته، رفع موضوعی تزاحم را پیشنهاد کرده که از طرق مختلف همچون بهره گیری از علم قاضی، کارشناسی یا تامین دلیل و نیز مرحله بندی دادرسی امکان پذیر است.
ساختار و فهرست رساله
فهرست مطالب چکیده
مقدمه
فصل اول: کلیات
مبحث اول: ماهیت شناسی سر تجاری
گفتار اول: مفهوم و عناصر تشکیل دهنده سر تجاری
بند اول: معنا و اقسام سر مورد حمایت حقوقی
بند دوم: معنای تجارت و رابطه مفهومی آن با اصطلاح اسرار تجاری
الف: معنای تجارت
ب: بررسی رابطه مفهومی تجارت با اصطلاح اسرار تجاری
بند سوم: مفهوم و مصادیق سر تجاری و جایگاه آن در میان اقسام مختلف اسرار
الف: مفهوم و مصادیق سر تجاری
ب: جایگاه اسرار تجاری در میان اقسام گوناگون اسرار
گفتار دوم: رابطه اسرار تجاری با مفاهیم مشابه یا مرتبط
بند اول: رابطه اسرار تجاری با مالکیت های فکری
الف: جایگاه اسرار تجاری در میان مالکیت های فکری
ب: وجوه تشابه و تفاوت اسرار تجاری با سایر اقسام مالکیت فکری
ب–۱: وجوه تشابه
ب–۲: وجوه تفاوت (مزایا و معایب اسرار تجاری نسبت به سایر مالکیت های فکری)
بند دوم: رابطه اسرار تجاری با آزادی اطلاعات
الف: مفهوم و مبانی آزادی اطلاعات
ب: آزادی اطلاعات در حقوق ایران
ب–۱: توسعه قلمرو آزادی اطلاعات
ب–۲: تحدید قلمرو استثنایات حق دسترسی آزاد به اطلاعات
ب–۲–۱: اسرار عمومی (اسرار دولتی)
ب–۲–۲: اسرار خصوصی
ب–۲–۲–۱: اسرار شخصی (حریم خصوصی)
ب–۲–۲–۲: حمایت از اطلاعات تجاری
ب–۲–۲–۳: اسرار حرفه ای
بند سوم: جایگاه اسرار تجاری در نظام تقسیم بندی اموال
بند چهارم: رابطه حمایت از اسرار تجاری با حقوق رقابت
مبحث دوم: تحولات تقنینی راجع به مقررات حاکم بر اسرار تجاری
گفتار اول: مقررات داخلی
گفتار دوم: مقررات بین المللی
مبحث سوم: اهداف و ضرورت های شکل گیری نظام حمایت از اسرار تجاری
گفتار اول: تامین اهداف عمومی و ملی
گفتار دوم: حمایت از اقتدار شخصی صاحبان فکر با تضمین حقوق ایشان
مبحث چهارم: تاثیر فناوریهای ارتباطی نو و فضای مجازی بر اسرار تجاری
فصل دوم: مبانی فقهی و حقوقی حمایت از اسرار تجاری
مبحث اول: استدلالهای مخالفین با حمایت از اسرار تجاری
گفتار اول: مغایرت با قاعده تسلیط و اصل غیر انحصاری بودن مالکیت
گفتار دوم: عدم قابلیت تطبیق آن با شرع و ردع آن از سوی شارع
گفتار سوم: عدم امکان مالکیت فردی نسبت به آثار نبوغ و شعور انسان
گفتار چهارم: تضرر جامعه و نهی شارع از اضرار به غیر
گفتار پنجم: خوشحالی درونی صاحبان آثار فکری از فعالیتهای فکری
مبحث دوم: مبانی فقهی و حقوقی مطروحه در موافقت با اسرار تجاری
گفتار اول: مبانی فقهی
بند اول: نظریه ملکیت
بند دوم: قاعده احترام
بند سوم: شرط ضمن عقد
بند چهارم: اعمال ولایت فقیه جامع الشرایط جهت حمایت موردی از اموال فکری
بند پنجم: قیاس با حیازت مباحات
بند ششم: قاعده لاضرر
بند هفتم: تلقی عرف و سیره عقلاء
گفتار دوم: مبانی حقوقی
بند اول: نظریه کنترل و سانسور (مالکیت فرمانروا و و اعطای امتیاز بهره برداری)
بند دوم: لزوم حمایت حقوقی از ارزشهای اخلاقی موثر در روابط اجتماعی
الف: نظریه اخلاقی بودن تعهد به رازپوشی
ب: نظریه غیر اخلاقی بودن استفاده از دسترنج دیگران (اخلاق تجاری)
ج: قاعده ممنوعیت دارا شدن ناعادلانه
د: قاعده ممنوعیت رقابت غیر منصفانه
ه: قاعده ممنوعیت سوء استفاده از حق
و: مذموم بودن خیانت در امانت
ز: مذموم بودن تجسس در اسرار دیگران
ح: اصل حسن نیت
ط: تعهد به عدم نقض اعتماد
بند سوم: نظریه کار یا منفعت شخص
بند چهارم: نظریه ممنوعیت رقابت نامشروع
بند پنجم: نظریه ارتباط مالکیت فکری با شخصیت پدیدآورنده اثر فکری
بند ششم: نظریه مالکیت پدیدآورنده اثر نسبت به تراوشات ذهنی خود
الف: نظریه انطباق حق مالکیت فکری با حق عینی
ب: نظریه ایجاد دسته سوم برای تقسیم بندی حقوق مالی تحت عنوان حق معنوی
بند هفتم: نظریه ملک ان یملک (حق تملک)
بند هشتم: نظریه ابتنای حمایت از مالکیت فکری بر رابطه قراردادی جامعه و صاحب اثر
بند نهم: نظریه مالکیت اشتراکی یا عمومی
بند دهم: نظریه اعتبار مالکیت فکری از سوی قانونگذار
بند یازدهم: نظریه حق انتفاع
بند دوازدهم: نظریه احترام سر تجاری به تبع احترام تجارت
بند سیزدهم: نظریه تعهد قراردادی
مبحث سوم: نقد نظریات و بیان نظر مختار
فصل سوم: نظام حقوقی حمایت از اسرار تجاری
مبحث اول: نظام ملی (داخلی)
گفتار اول: فرآیند تحصیل ملکیت اموال فکری (شامل اسرار تجاری)
گفتار دوم: چیستی شناسی موضوعی اسرار تجاری: محرمانگی اطلاعات یا اطلاعات محرمانه؟
بند اول: شرایط ماهوی حمایت از سر تجاری و معیارهای تشخیص آنها
الف: شرایط ایجابی
الف–۱: از نوع اطلاعات بودن
الف–۲: ناشی از اندیشه و فعالیت فکری و ذهنی مالک بودن
الف–۳: سری بودن (ناشناخته و قابل دستیابی نبودن)
الف–۴: داشتن ارزش و کاربرد اقتصادی، صنعتی و تجاری
الف–۵: تحت حفاظت متعارف بودن
الف–۵–۱: مفهوم و معیار تشخیص اقدامات حفاظتی متعارف
الف–۵–۲: حمایتهای حقوقی از اتخاذ اقدامات حفاظتی متعارف دارنده سر
الف–۶: زودگذر نبودن (ماندگاری)
الف–۷: عدم قابلیت دستیابی آسان به آن جز از طرق غیرقانونی
الف–۸: قابل شناسایی بودن
ب: شرایط سلبی
ب–۱: مخالفت با نظم و مصلحت عمومی
ب–۲: مخالفت با اخلاق حسنه (عرف نیکوکاران)
بند دوم: تطبیق شرایط ماهوی با نظریات راجع به ماهیت موضوعی آثار فکری
گفتار سوم: شرایط شکلی حمایت از سر تجاری
بند اول: روشهای حمایت
الف: حفاظت فیزیکی
الف–۱: حفاظت فیزیکی از اسرار در فضای واقعی
الف–۲: حفاظت فیزیکی از اسرار در فضای مجازی
الف–۲–۱: تدابیر سلب کننده دسترسی به اسرار
الف–۲–۱–۱: دیوارههای آتش
الف–۲–۱–۲: سیستم تشخیص ورود بدون اجازه
الف–۲–۱–۳: نرم افزارهای مقابله کننده با پیام های ناخواسته
الف–۲–۱–۴: نرم افزارهای ضدپایش
الف–۲–۱–۵: پروکسی
الف–۲–۱–۶: فیلترینگ
الف–۲–۱–۷: ناشناس کننده و رمزنگاری
الف–۲–۲: فنآوری های صدور تاییدیه یا مجوز
الف–۲–۳: تدابیر نظارتی (مرور)
ب: توسل به ظرفیتها و نهادهای حقوقی
ب–۱: حمایت قراردادی (تدابیر محدود کننده دسترسی غیرمجاز به اسرار تجاری)
ب–۱–۱: قرارداد عدم رقابت
ب–۱–۲: قرارداد عدم افشاء (رازداری)
ب–۱–۳: قرارداد عدم ترغیب
ب–۲: استناد به قواعد و نظریات حقوقی
بند دوم: مدت حمایت
گفتار چهارم: حقوق و تکالیف راجع به اسرار تجاری
بند اول: حقوق صاحبان اسرار
الف: حقوق ناشی از ایجاد سر تجاری (حقوق مستقیم)
الف–۱: حقوق مادی (مالی)
الف–۱–۲: حق نقل و انتقال سر تجاری به دیگران
الف–۱–۴: حق اخراج سر تجاری از مالکیت
الف–۲: حقوق معنوی (اخلاقی)
الف–۲–۱: معناشناسی حق معنوی (اخلاقی)
الف–۲–۲: تطبیق قواعد راجع به حقوق معنوی صاحبان آثار فکری درباره اسرار تجاری
الف–۲–۳: طرح و نقد استدلال های ممکن راجع به تعلق حقوق معنوی (اخلاقی)
الف–۲–۳–۱: استدلال های مخالف
الف–۲–۳–۱–۱: تفاوت میزان انتساب اسرار تجاری به شخصیت صاحبان اثر با آثار فکری دیگر
الف–۲–۳–۱–۲: فقدان حق انحصاری مطلق برای بهره برداری مادی از اسرار تجاری
الف–۲–۳–۱–۳: عدم ضرورت بداعت، تازگی و ابتکاری بودن اسرار تجاری
الف–۲–۳–۱–۴: قابل نقل، انتقال و اسقاط بودن حقوق صاحبان اسرار تجاری
الف–۲–۳–۱–۵: عدم تعلق عنوان مالکیت بر امور معنوی
الف–۲–۳–۲: استدلالهای موافق
الف–۲–۳–۲–۱: وابستگی به شخصیت صاحب اثر از حیث داشتن اختیار بیان اطلاعات
الف–۲–۳–۲–۲: قابلیت استناد حقوق معنوی به برخی از عناوین اخلاقی
الف–۲–۳–۲–۳: شناخت موضوع و رابطه موضوع با پدید آورنده
الف–۲–۳–۲–۴: حمایت از حریم خصوصی
الف–۲–۴: اقسام حقوق معنوی
الف–۲–۴–۱: حق حفظ محرمانگی سر تجاری
الف–۲–۴–۲: حق تصمیم گیری راجع به تغییر نظام حمایتی و افشاء اسرار
الف–۲–۵: اوصاف حقوق معنوی
ب: حقوق ناشی از نقض اسرار تجاری (حقوق غیر مستقیم)
ب–۱: حق جلوگیری از تجاوز و تحصیل غیرقانونی اطلاعات سری
ب–۳: حق جلوگیری از افشاء اطلاعات توسط افراد مطلع به دیگران
ب–۴: حق مطالبه جبران خسارات وارده در اثر نقض سر تجاری
بند دوم: تکالیف صاحبان اسرار تجاری
الف: تعهد به اتخاذ تدابیر حفاظتی از اسرار تجاری
ب: تعهد قانونی به ارایه اطلاعات در موارد مربوط به نظم و مصلحت عمومی
بند سوم: حقوق و تکالیف اشخاص دیگر
بند چهارم: حقوق و تکالیف دولت به نمایندگی از جامعه
بند پنجم: تحلیل وصف انحصاری بودن حق بهره برداری اقتصادی از اسرار تجاری
بند ششم: تزاحم بین حقوق مادی و معنوی ناشی از اسرار تجاری
گفتار پنجم: اجرای حقوق ناشی از اسرار تجاری
بند اول: نقض اسرار تجاری و خسارات ناشی از آن
بند دوم: رویکردهای غالب در جهت جلوگیری از نقض قواعد اسرار تجاری
الف: تکلیف دارنده سر تجاری به اتخاذ اقدامات حفاظتی متعارف
ب: رویکرد اتخاذ تدابیر و ضمانت اجراهای کیفری
ج: رویکرد اتخاذ تدابیر کنشی (پیشگیرانه)
ج–۱: پیشگیری اجتماعی
ج–۲: پیشگیری وضعی
ج–۲–۱: حذف عوامل محرک و توجیه کننده رفتارهای نقض کننده بالقوه
ج–۲–۲: نصب تجهیزات کنترلی برای حفظ اطلاعات
ج–۲–۳: اتخاذ تدابیر نظارتی در برابر شنود غیرمجاز یا دسترسی غیرمجاز
بند سوم: ضمانت اجراهای نقض حقوق
الف: ضمانت اجراهای مدنی
الف–۱: صدور دستور موقت
الف–۳: الزام به جبران خسارات وارده
الف–۴: الزام به عدم نقض سر فاش نشده (صدور قرار منع دایم)
ب: ضمانت اجراهای کیفری
ب–۱: جرمانگاری راجع به اسرار تجاری در حقوق ایران
ب–۱–۱: تحصیل یا افشای اسرار تجاری الکترونیک
ب–۱–۲: شنود غیر مجاز
ب–۱–۳: افشاء اطلاعات نهانی در بازار اوراق بهادار
ب–۱–۴: سرقت اطلاعات محرمانه
ب–۱–۵: افشاء اسرار حرفهای
ب–۲: تحلیل و نقد نظام کیفری حمایت از اسرار تجاری
ب–۲–۱: استدلال های موافقین
ب–۲–۲: استدلال های مخالفین
بند چهارم: قواعد اختصاصی راجع به آیین دادرسی دعاوی نقض اسرار تجاری
الف: مرجع صالح برای رسیدگی به دعاوی راجع به اسرار تجاتی
ب: حفظ اسرار تجاری در جریان ارایه و بررسی ادله اثبات دعوا
ب–۱: چالشهای عمده در دعاوی اسرار تجاری
ب–۱–۱: خطر ازدست دادن دادرسی عادلانه (لزوم افشای اولیه سر تجاری)
ب–۱–۲: خطر ازدست دادن اسرار تجاری (لزوم فراهم کردن روش جبران موثر)
ب–۱–۳: دشواری کشف واقعیت از مجادلات و دفاعیات مطرح شده
ب–۲: تبیین حقوقی معضل
ب–۳: طرح نظریه رفع موضوعی تزاحم
ب–۳–۱: اخذ تعهد عدم افشا و برگزاری جلسات غیرعلنی
ب–۳–۲: بهره گیری از علم قاضی و برگزاری دادرسی خصوصی
ب–۳–۳: استفاده از کارشناسی
ب–۳–۴: بهره گیری از تامین دلیل
ب–۳–۵: مرحله بندی رسیدگی به دعوا
ب–۴: تحلیل موضوع در حقوق ایران
ج: ادله اثبات وجود و نقض حقوق اسرار تجاری
د: اسباب و جهات موضوعی دعاوی اسرار تجاری
د–۱: نقض تعهد قراردادی
د–۲: استفاده غیرمجاز
د–۳: تحصیل غیرقانونی اسرار
د–۴: جاسوسی صنعتی و تجاری
د–۵: افشاء اسرار تجاری دیگران
د–۶: نقض اعتماد یا امانتداری (خیانت در امانت)
ه: دفاعیات خوانده یا متهم دعوای نقض اسرار تجاری
ه–۱: فقدان یکی از عناصر ماهوی سر تجاری
ه–۱–۱: نداشتن ارزش اقتصادی یا مزیت تجاری
ه–۱–۲: فقدان وصف سری بودن
ه–۱–۳: عدم اتخاذ اقدامات حفاظتی متعارف توسط مدعی مالکیت سر تجاری
ه–۲: دسترسی قانونی به اطلاعات
ه–۲–۱: مهندسی معکوس
ه–۲–۲: تحصیل مستقل محتوای اسرار تجاری
ه–۲–۳: رضایت صاحب سر تجاری
ه–۳: ضرورت افشاء سر به خاطر منافع عمومی
ه–۵: خاتمه تعهد به رعایت حقوق اسرار تجاری
گفتار ششم: وضعیت و ماهیت حقوقی سر تجاری پس از نقض آن
گفتار هفتم: وضعیت حقوقی اسرار تجاری پس از زوال شخصیت مالک
مبحث دوم: نظامهای ملی مهم خارجی
گفتار اول: ایالات متحده امریکا
گفتار دوم: انگلستان
مبحث سوم: نظام بین الملل حمایت از اسرار تجاری
گفتار اول: نظام های دو جانبه ایران با سایر کشورها
گفتار دوم: نظام های منطقهای یا چندجانبه
بند اول: نظامهای شکل گرفته با حضور ایران
الف: سازمان کنفرانس اسلامی (OIC)
ب: اتحادیه اقتصادی اوراسیایی (Eurasian Economic Union)
ج: اتحادیه همکاری منطقه ای جنوب آسیا (سارک)
د: اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا (آسهآن)
ه: جنبش عدم تعهد
و: گروه پانزده
ز: سازمان گروه
برای همکاری اقتصادی
بند دوم: سایر نظامهای منطقهای یا چندجانبه
الف: نظام توافقنامه تجارت آزاد آمریکای شمالی (نفتا)
ب: نظام جامعه ملل آندین (Andean Community of Nations)
ج: نظام اتحادیه اروپا
د: موافقتنامه راجع به مشارکت حاشیه اقیانوس آرام (TPPA)
گفتار سوم: نظام جهانی
بند اول: نظام تحت کنوانسیون پاریس
بند دوم: میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی
بند سوم: نظام گات (GATT)
بند چهارم: نظام موافقتنامه راجع به ابعاد تجاری حقوق مالکیت فکری
بند پنجم: نظام WIPO
بند ششم: سایر نظامات و مقررات بینالمللی جهانی
نتیجه گیری
منابع و مآخذ
ضمایم گزارش تحقیق
ضمیمه شماره ۱– متن استعلام و پاسخ حضرت آیت الله العظمی سید موسی شبیری زنجانی
کلیدواژه ها
- مالکیت فکری
- مالکیت صنعتی
- اسرار تجاری
- حقوق ایران
- فقه اسلامی