تقارن بین عناصر مادی و معنوی مبانی و آثار

عنوان	تقارن بین عناصر مادی و معنوی مبانی و آثار
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	راضیه صابری
استاد راهنما	حسین میرمحمدصادقی
استاد مشاور	محمدعلی اردبیلی، جعفر کوشا
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۸
دانشگاه	دانشگاه شهید بهشتی

تقارن بین عناصر مادی و معنوی مبانی و آثار عنوان رساله ای است که توسط راضیه صابری، با راهنمایی حسین میرمحمدصادقی و با مشاوره محمدعلی اردبیلی و جعفر کوشا در سال ۱۳۹۸ و در مقطع دکتری دانشگاه شهید بهشتی دفاع گردید.

چکیده

برابر اصول پذیرفته شده حقوق جزا، چه نظام های نوشته و غیر آن، صرف وجود عنصر مادی و معنوی برای تحقق جرایم کفایت نمی کند، بلکه هم زمانی آن ها نیز ضروری است. برای اثبات این ضرورت دلایل و مبانی مختلف و محکمی مطرح شده، اما به هر حال پذیرش اصل تقارن عناصر مادی و معنوی علی رغم به دنبال داشتن آثار مثبت برای تحقق عدالت، به عنوان بالاترین هدف حقوق کیفری، در مواردی موجب ایجاد آثار منفی و بی عدالتی نیز در نظام کیفری می گردد. مبانی وتاثیرات مثبت و منفی که اصل تقارن عناصر مادی و معنوی می تواند بر حقوق و دستگاه عدالت کیفری بگذارد، به طور وسیع و عمیق و با یک رویکرد فکری واحد بحث نشده است. همچنین در این زمینه که با اتخاذ چه روش هایی می توان آثار منفی همچون تبعیض ناروا در نظام کیفری، فرار مجرمان خطرناک، بی توجهی به مصلحت اجتماع و حقوق بزه دیده که این اصل می تواند در عمل بجای بگذارد را به صفر رسانید و یا دست کم آن ها را کاهش داد، بحثی صورت نگرفته است. این پژوهش درگام نخست، بازبینی نقادانه و تکمیل کمبودهای موجود در مورد مبانی اصل تقارن عناصر مادی و معنوی براساس رویکرد سنتی یا اطلاق گرا به آن در حقوق کیفری را هدف قرار داده است. درگام بعدی، پیامدهای مطلوب و نامطلوبی که رویکرد سنتی به این اصل می تواند برای حقوق کیفری و دستگاه عدالت کیفری داشته باشد، مورد واکاوی قرار می گیرد. سپس با مطرح ساختن، تبیین و ارزیابی رویکردی متفاوت تحت عنوان نگاه نسبی گرا به اصل تقارن سعی شده تا راهکارهایی اندیشیده شودکه باتمسک به آن ها بتوان دستگاه عدالت کیفری را از دام چنین آثار منفی رهانید. در واقع سوال اصلی رساله این است که کدام یک از خوانش های مطلق گرا یا نسبی گرا از اصل تقارن هدف عالی حقوق کیفری، یعنی عدالت را بهتر تامین می کند. با بررسی توصیفی– تحلیلی مبتنی بر نظریه پردازی ها در منابع کتابخانه ای و آرای صادره از مراجع قضایی سعی شده تا رویکرد نسبی گرا به اصل تقارن به عنوان رویکرد برتر و منتخب مورد تبیین و ارزیابی قرار گیرد. نتیجه اینکه براساس رویکرد سنتی یا اطلاق گرا که تقارن عناصر را به طور مطلق در تمامی جرایم نیازمند به هر دو عنصر مادی و معنوی در نقطه (۱) محور زمانی ضروری می انگارد، صرف نظر از اینکه عدالت را برای دستگاه کیفری به ارمغان بیاورد و یا برعکس منجر به بی عدالتی گردد، رویکرد نوین رساله به این اصل تحت عنوان نسبی گرایی در تقارن بین عناصر و مبانی آن می تواند تا حد زیادی امکان بی عدالتی ناشی از رویکرد اطلاق گرا به تقارن را کاهش داده و حتی آن را به صفر برساند. چرا که رویکرد مزبور بر این استوار است که برخلاف تفکر رایج، تقارن و به تبع آن مسیولیت کیفری یک پدیده مطلق نیست؛ بلکه تحقق تقارن و به تبع آن مسیولیت کیفری، در یک حالت نوسان و نسبی شبیه محور اعداد قرار می گیرد. بر این اساس، تقارن بین عناصر ممکن است در یکی از نقاط زمانی متعدد موجود بین ۱ و ۰ (از جمله نقطه ۲/۱) به عنوان محور زمانی فرضی رساله برای تحقق جرم و مسیولیت کیفری قرار گیرد.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مقدمه..............................................................................................................................................................۱ الف: بیان مساله ...........................................................................................................................................۲ ب: ضرورت و اهداف پژوهش.....................................................................................................................۸ پ: پرسش های پژوهش................................................................................................................................۹ ت: فرضیه های پژوهش.................................................................................................................................۹ ث: پیشینه پژوهش و نوآوری های آن............................................................................................................۹ ج: روش پژوهش و دشواری های آن..........................................................................................................۱۱ چ: سامان دهی پژوهش................................................................................................................................۱۲ بخش اول: مفهوم تقارن: از مطلق گرایی تا نسبی گرایی ..................................................................۱۶ فصل اول: تحولات و رویکردهای مختلف نسبت به تقارن زمانی عناصر مادی و معنوی................................۱۸ مبحث اول: تحولات مفهومی تقارن و حالات مختلف عدم تقارن ............................................................۲۱ گفتار اول: تحولات مفهومی تقارن ......................................................................................................۲۳ گفتار دوم: حالات مختلف عدم تقارن .................................................................................................۲۹ الف: تقدم عنصر معنوی بر عنصر مادی .............................................................................................۲۹ ب: تاخر عنصر معنوی نسبت به عنصر مادی ......................................................................................۳۲ مبحث دوم: رویکرد دوگانه به تقارن عناصر مادی و معنوی .....................................................................۳۵ گفتار اول: مفهوم مطلق گرایی و نسبی گرایی ........................................................................................۳۵ گفتار دوم: مطلق گرایی و نسبی گرایی در تقارن عناصر مادی و معنوی ..................................................۴۰ فصل دوم: مبانی تقارن عناصر مادی و معنوی براساس رویکرد مطلق گرا .....................................................۴۸ مبحث اول: مبانی فلسفی تقارن ...............................................................................................................۴۸ گفتار اول: تقارن عناصر در پرتو کرامت انسانی ....................................................................................۴۹ گفتار دوم: تقارن عناصر در پرتو عدالت کیفری ...................................................................................۵۷ مبحث دوم: مبانی حقوقی تقارن ..............................................................................................................۶۳ گفتار اول: توجیه تقارن براساس نظریه مسیولیت اخلاقی ......................................................................۶۳ گفتار دوم: توجیه تقارن براساس نظریه سزاگرایی .................................................................................۶۸ فصل سوم: ارزیابی آثار تقارن عناصر مادی و معنوی در رویکرد مطلق گرا .................................................۷۳ مبحث اول: پیامدهای مطلوب تقارن ........................................................................................................۷۳ گفتار اول: استحقاق بزهکار برای کیفر ................................................................................................۷۴ گفتار دوم: تاثیرگذاری کیفر ...............................................................................................................۷۶ الف: اثر سزا دهی ............................................................................................................................۷۸ ب: اثر ارعاب یا بازدارندگی کیفر ....................................................................................................۸۰ پ: اثر اصلاحی یا درمانی کیفر ........................................................................................................۸۲ گفتار سوم: مشروعیت کیفر .................................................................................................................۸۳ مبحث دوم: چالش های تقارن .................................................................................................................۸۵ گفتار اول: تبعیض ناروا در نظام کیفری ...............................................................................................۸۶ گفتار دوم: فرار مجرمان خطرناک از کیفر ...........................................................................................۹۲ گفتار سوم: مغایرت با مصلحت اجتماع ................................................................................................۹۸ گفتار چهارم: بی توجهی به حق بزه دیده ............................................................................................۱۰۶ بخش دوم: نسبی گرایی: رویکردی نوین به اصل تقارن ...............................................................۱۱۲ فصل اول: نسبی بودن تقارن در پرتو مصلحت و منطق ..............................................................................۱۱۵ مبحث اول: تامین مصلحت و عدالت با انعطاف در قواعد حقوقی ..........................................................۱۱۵ گفتار اول: حل تعارض بین مصالح و قواعد حقوقی ...........................................................................۱۱۶ گفتار دوم: تحولات حقوق کیفری در پرتو مصلحت ها ......................................................................۱۲۰ مبحث دوم: تاثیر منطق های نوین در نسبی گرایی ...................................................................................۱۲۵ گفتار اول: منطق فازی و نسبی گرایی .................................................................................................۱۲۷ الف: مفهوم منطق فازی و مقایسه آن با منطق کلاسیک ...................................................................۱۲۸ ب: کاربرد منطق فازی و کارایی حقوقی آن ...................................................................................۱۳۲ گفتار دوم: منطق زبانی ویتگنشتاین و نسبی گرایی ...............................................................................۱۴۲ الف: مفهوم منطق زبانی ویتگنشتاین ................................................................................................۱۴۳ ب: کاربرد حقوقی منطق زبانی ویتگنشتاین .....................................................................................۱۴۵ فصل دوم: نسبی بودن تقارن در پرتو قواعد حقوقی ..................................................................................۱۵۲ مبحث اول: قاعده الامتناع بالاختیار لا ینافی الاختیار و نسبی بودن تقارن .............................................۱۵۴ گفتار اول: قاعده الامتناع بالاختیار در دیدگاه علمای اسلامی و حقوقدانان........................................۱۵۸ گفتار دوم: قاعده الامتناع بالاختیار در قانون ....................................................................................۱۶۸ مبحث دوم: قاعده مجموعه افعال در حکم فعل واحد و نسبی بودن تقارن ............................................۱۷۳ گفتار اول: قاعده مجموعه افعال در حکم فعل واحد از دیدگاه حقوقدانان و علمای اسلامی ..............۱۷۳ الف: نظریه تقصیر قبلی از منظر حقوقی............................................................................................۱۷۴ ب: نظریه فعل استمرار یافته از منظر حقوقی ....................................................................................۱۸۰ گفتار دوم: قاعده مجموعه افعال در حکم فعل واحد در رویه قضایی و قانون ...................................۱۸۴ الف: نظریه تقصیر قبلی در رویه قضایی: .........................................................................................۱۸۴ ب: نظریه فعل استمرار یافته در رویه قضایی: ...................................................................................۱۹۷ فصل سوم: نسبی بودن تقارن در پرتو نظریه های نوین سیاست جنایی .........................................................۲۱۰ مبحث اول: سیاست جنایی امنیت محور ................................................................................................۲۱۱ گفتار اول: زمینه های سیاست جنایی امنیت محور ...............................................................................۲۱۲ گفتار دوم: جلوه های حقوقی سیاست جنایی امنیت محور ...................................................................۲۱۶ مبحث دوم: سیاست جنایی مبتنی بر حمایت از بزه دیده ..........................................................................۲۲۰ گفتار اول: مبنای طرح حمایت از بزه دیده ..........................................................................................۲۲۱ گفتار دوم: جلوه های حمایت از بزه دیده ...........................................................................................۲۲۲ نتیجه گیری .................................................................................................................................................۲۳۲ ضمایم .......................................................................................................................................................۲۵۳ منابع ..........................................................................................................................................................۲۵۹ الف: منابع فارسی ....................................................................................................................................۲۵۹ ۱– کتاب .............................................................................................................................................۲۵۹ ۲– مقاله ...............................................................................................................................................۲۷۳ ۳– پایان نامه ........................................................................................................................................۲۸۷ ب: منابع انگلیسی ....................................................................................................................................۲۸۹ ۱– کتاب .............................................................................................................................................۲۸۹ ۲– مقاله................................................................................................................................................۲۹۱ پ: سایت ...............................................................................................................................................۲۹۲

کلیدواژه ها

• اصل تقارن بین عناصر مادی و معنوی
• مبانی و پیامدهای تقارن
• رویکرد اطلاق گرا و نسبی گرا به اصل تقارن