جرم سیاسی واکاوی فقهی–حقوقی مبانی و آثار

عنوان	جرم سیاسی واکاوی فقهی–حقوقی مبانی و آثار
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	بهزاد جودکی
استاد راهنما	محمدهادی صادقی
استاد مشاور	فضل اله فروغی، هادی صادقی اول
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۹
دانشگاه	دانشگاه شیراز

جرم سیاسی واکاوی فقهی–حقوقی مبانی و آثار عنوان رساله ای است که توسط بهزاد جودکی، با راهنمایی محمدهادی صادقی و با مشاوره فضل اله فروغی و هادی صادقی اول در سال ۱۳۹۹ و در مقطع دکتری دانشگاه شیراز دفاع گردید.

چکیده

دولت ها هرچند به صورت ظاهری خود را متعهد به رعایت حقوق و اعطای رژیم ارفاقی به مجرمان سیاسی نشان می دهند، اما در مقام عمل همه آنها یکسان رفتار نمی کنند. به نحوی که وجود نظام های مختلف سیاسی سبب شده تا اعمال مخل نظام سیاسی، باتوجه به زمان و مکان های متفاوت، برخورد متفاوتی را در برداشته باشد، از این رو شناخت مبانی جرم سیاسی کاملا ضروری به نظر می رسد. به لحاظ مبانی جرم سیاسی، عقیده ی کلی بر آن است که نباید کسانی را که به علت منافع فردی یا از بین بردن نظم عمومی به ارتکاب جرم مبادرت می ورزند، با کسانی که با انگیزه ی اصلاح گرایانه مرتکب جرم می شوند یکسان دانست و درنهایت با مجرمین سیاسی برخوردی همانند مجرمین عادی داشت، بلکه باید ارفاقات ویژه ای را برای مجرمان سیاسی درنظر گرفت. اما اختلاف در چگونگی برخورد با آنها بوده به نحوی که نظرات متفاوتی همچون رویکرد انکار جرم سیاسی، رویکرد جرم زدایی از جرم سیاسی، رویکرد کیفرزدایی از جرم سیاسی و درنهایت رویکرد جرم دانستن و اعمال مجازات بر آنها اما با اعطای رژیم ارفاقی به مجرمان سیاسی درمرحله دادرسی و اجرای حکم وجود دارد. سیاسی بودن یک جرم، وصف عارضی است که به خاطر قانون دیگر بر یکسری از جرایم عادی وضع می شود؛ اینکه به بعضی جرایم، وصف سیاسی داده می شود، اولا به خاطر خصیصه ای است که در این جرایم وجود داشته و می تواند علیه حکومت و نهادهای سیاسی ارتکاب یابد ثانیا وجود انگیزه خیرخواهانه مجرم سیاسی می باشد. انتساب وصف سیاسی به جرایم عادی به عنوان جرم سیاسی تنها موجب ایجاد آیین دارسی متفاوت برای دو نوع جرایم (سیاسی و عادی) خواهد گردید و مبنای اصلی تفکیک جرم سیاسی از جرم عادی ایجاد آیین دادرسی ارفاقی برای مجرمان سیاسی بوده است والا درخصوص مجازات، تفاوتی بین جرایم سیاسی و عادی وجود ندارد. در حقوق ایران براساس اصل ۱۶۸ قانون اساسی، تعریف و تعیین ضوابط جرم سیاسی می بایست براساس موازین اسلامی باشد؛ از این رو عملا عرصه برای طرح مباحث حقوقی اسلامی در کنار مباحث نوین حقوقی فراهم و مهیا گردید. هرچند که در حقوق جزای اسلامی، جرایم به سیاسی و غیرسیاسی تقسیم نشده و این اصطلاح برگرفته شده از حقوق عرفی بوده اما بعضی جرایم همچون بغی در اسلام ماهیت سیاسی دارند که می توان به مدد مبانی آنها، در تبیین معنا و نظام ارفاقی جرم سیاسی استفاده لازم و صحیح را نمود. قانون جرم سیاسی ایران در سال ۱۳۹۵ برای حمایت از حقوق متهمان و مجرمان سیاسی به تصویب رسید؛ با دقت در آثار این قانون به نظر می رسد قانونگذار ارفاقات و امتیازات ویژه ای را برای آنان در این قانون در نظر نگرفته و مبانی ارفاقی این قانون با مبانی ارفاقی فقهی–حقوقی جرم سیاسی مغایرت داشته و به هیچ وجه حقوق متهمان و مجرمان سیاسی را تضمین نمی نماید. واکنش های حقوقی به جرم سیاسی می بایست تحت غایات و هنجارمندی های خاصِ نظام حقوقی ارفاقی واقعی قرار گیرد. چرا که مجرم سیاسی نه تنها معارض با رستگاری عمومی جامعه نیست، بلکه به واسطه انگیزه دگرخواهانه، گذار به دموکراسی را تسهیل می نماید. بنابراین اعطای ارفاق های ویژه در مراحل مختلف دادرسی به متهمان و محکومین سیاسی به واسطه توسعه قضایی و تحکیم احترام و کرامت انسانی، بایستی متناسب با سیر تحولات مفهوم جرم سیاسی متحول شود. این تغییر روش در برخورد با مجرمین سیاسی ، ناشی از تحول در نگرش جامعه و قانون گذاران نسبت به مخالفان سیاسی بوده که از اندیشه های اصلاحی و اهداف متعالی و غیر شخصی در مجرمین سیاسی نشات می گیرد.

ساختار و فهرست رساله

فصل اول: مقدمه

۱–۱– طرح بحث و اهمیت موضوع

۱–۲– بیان مساله

۱–۳– سوالات تحقیق

۱–۴– فرضیات تحقیق

۱–۵– پیشینه تحقیق

۱–۶– اهداف و کاربردهای تحقیق

۱–۷– مشکلات تحقیق

۱–۸– روش انجام تحقیق

۱–۹– سازماندهی مطالب تحقیق

فصل دوم: از تحلیل مفاهیم تا تبیین منابع تاریخی–قانونی ناظر بر جرم سیاسی

۲–۱– واژه شناسی

۲–۱–۱– واژگان کلیدی

۲–۱–۱–۱– جرم سیاسی

۲–۱–۱–۲– سیاست

۲–۱–۱–۳– انگیزه سیاسی

۲–۱–۲– واژگان مهم و مرتبط

۲–۱–۲–۱– نظام سیاسی

۲–۱–۲–۲– نهادهای سیاسی

۲–۱–۲–۳– قدرت سیاسی

۲–۲– مفهوم جرم سیاسی

۲–۲–۱– قرایت های انتقادی از مفهوم جرم سیاسی

۲–۲–۱– ۱– جرم عقیدتی

۲–۲–۱– ۲– جرم فرااجتماعی

۲–۲–۱–۳– مجرم احساساتی

۲–۲–۱– ۴– مجرم شرور

۲–۲–۲– تمیز مفهوم جرم سیاسی از اصطلاحات مشابه

۲–۲–۲–۱– جرایم امنیتی

۲–۲–۲–۲– جرایم تروریستی

۲–۲–۲–۳– نافرمانی مدنی

۲–۳– تحولات تاریخی جرم سیاسی

۲–۳–۱– پیشینه جرم سیاسی در جهان

۲–۳–۱–۱– دوره شدت عمل

۲–۳–۱–۲– دوره افراط در ارفاق

۲–۳–۱–۳– دوره تعادل در ارفاق

۲–۳–۲– پیشینه جرم سیاسی در ایران

۲–۳–۲–۱– عهد باستان

۲–۳–۲–۱–۱– دوران هخامنشیان

۲–۳–۲–۱–۲– دوران ساسانیان

۲–۳–۲–۲– عهد معاصر ۵۰ ۲–۳–۲–۲–۱– دوران انقلاب مشروطه ۵۰ ۲–۳–۲–۲–۲– دوران پهلوی

۲–۳–۲–۲–۳– دوران انقلاب اسلامی ایران

۲–۴– جرم سیاسی در اسناد قانونی

۲–۴–۱– منابع ملی

۲–۴–۱–۱– حقوق ایران

۲–۴–۱–۲– حقوق تطبیقی

۲–۴–۲– منابع فراملی

۲–۴–۲–۱– منابع الزام آور

۲–۴–۲–۱– ۱– کنوانسیون پناهندگی دیپلماتیک کاراکاس

۲–۴–۲–۱– ۲– کنوانسیون مربوط به وضعیت پناهندگان

۲–۴–۲–۲– منابع ارشادی

۲–۴–۲–۲–۱– کنفرانس بین المللی حقوق جزا

۲–۴–۲–۲–۲– موسسه حقوق بین الملل

۲–۴–۲–۲–۳– اعلامیه اصول نوگارد

فصل سوم: مبناشناسی رویکرد فقهی–حقوقی به جرم سیاسی و معیارهای آن

۳–۱– مبانی جرم سیاسی

۳–۱–۱– خوانش فقهی

۳–۱–۱–۱– رویکرد موافقین

۳–۱–۱–۱– ۱– واکنش متفاوت به انگیزه های خیرخواهانه

۳–۱–۱–۱– ۲– جایگاه اجتماعی بزهکاران

۳–۱–۱–۱– ۳– آزادی فکر و اندیشه

۳–۱–۱–۱– ۴– آزادی عقیده

۳–۱–۱–۱– ۵– آزادی بیان و قلم

۳–۱–۱–۲– رویکرد مخالفین

۳–۱–۱–۲–۱– عدم امکان تصور جرایم سیاسی در جرایم حدی

۳–۱–۱–۲–۲– لزوم صیانت از امنیت نظام اسلامی

۳–۱–۱–۲–۳– لزوم اطاعت از مقام ولایت فقیه

۳–۱–۱–۲–۴– تقدس حکومت دینی

۳–۱–۱–۳– نظر مختار

۳–۱–۲– خوانش حقوقی

۳–۱–۲– ۱– رویکرد انکار جرم سیاسی

۳–۱–۲– ۱– ۱– نسبی بودن جرم سیاسی

۳–۱–۲– ۱– ۲– تعریف ناپذیری جرم سیاسی

۳–۱–۲– ۲– رویکرد جرم زدایی از جرم سیاسی

۳–۱–۲– ۲–۱– اصل حق بودن آزادی

۳–۱–۲– ۲–۲– آزادی بیان

۳–۱–۲– ۲–۳– حق بر تعیین سرنوشت

۳–۱–۲– ۲–۴– آموزه های جرم شناختی

۳–۱–۲– ۳– رویکرد کیفرزدایی از جرم سیاسی

۳–۱–۲– ۳– ۱– عدم حالت خطرناک مجرمان سیاسی

۳–۱–۲– ۳– ۲– ناکارآمدی اجرای مجازات

۳–۱–۲– ۴– رویکرد ارفاق به مجرم سیاسی

۳–۱–۲– ۴– ۱– تفاوت صدمه ناشی از جرم سیاسی و جرم عادی

۳–۱–۲– ۴– ۲– اصل قرارداد اجتماعی

۳–۱–۲– ۴– ۳– اهداف خیرخواهانه مجرم سیاسی

۳–۲– معیارهای جرم سیاسی

۳–۲–۱– معیار فقهی

۳–۲–۱– ۱– ملاک کثرت عددی، شوکت و عظمت

۳–۲–۱– ۲– ملاک خروج از سیطره حکومت

۳–۲–۱– ۳– ملاک توجیه سیاسی و شبهه ناک

۳–۲–۲– معیار حقوقی

۳–۲–۲– ۱– ملاک پیشامد سیاسی

۳–۲–۲– ۲– ملاک انگیزه غالب سیاسی

۳–۲–۲– ۳– ملاک عینی

۳–۲–۲– ۴– ملاک مختلط

فصل چهارم: آثار فقهی–حقوقی جرم سیاسی

۴–۱– نظام فقهی–حقوقی جرم سیاسی از نظرگاه درک موضوعی

۴–۱–۱– اصول کیفرگذاری ناظر به نظریه پیامد محور

۴–۱–۱–۱– رویکرد فقهی

۴–۱–۱–۱–۱– حفظ مصالح خمسه

۴–۱–۱–۱–۲– حفظ مصلحت عمومی

۴–۱–۱–۲– رویکرد حقوقی

۴–۱–۱–۲–۱– اخلاق گرایی قانونی

۴–۱–۱–۲–۲– اصل مصلحت عمومی

۴–۱–۲– پاسخ دهی شکلی ناظر به نظریه پیامدمحور

۴–۱–۲– ۱– مرحله قبل از ارتکاب جرم

۴–۱–۲– ۲– مرحله پیگرد

۴–۱–۲– ۳– مرحله دادرسی

۴–۲– نظام فقهی–حقوقی جرم سیاسی از نظرگاه درک شخصی

۴–۲–۱– اصول کیفرگذاری ناظر به نظریه انگیزه محور

۴–۲–۱– ۱– رویکرد فقهی

۴–۲–۱– ۲– رویکرد حقوقی

۴–۲–۲– پاسخ دهی شکلی ناظر به نظریه انگیزه محور

۴–۲–۲–۱– مرحله تعقیب و تحقیق

۴–۲–۲–۲– مرحله دادرسی

۴–۳– نظام فقهی–حقوقی جرم سیاسی از نظرگاه درک مختلط

۴–۳–۱– اصول کیفرگذاری ناظر به نظریه مختلط

۴–۳–۱– ۱– رویکرد فقهی

۴–۳–۱– ۱– ۱– اصل عدالت

۴–۳–۱– ۱– ۲– اصل کرامت

۴–۳–۱– ۲– رویکرد حقوقی

۴–۳–۱– ۲– ۱– اصل پدرسالاری قانونی

۴–۳–۱– ۲– ۲– اصل آزادی اراده

۴–۳–۲– پاسخ دهی شکلی ناظر به نظریه مختلط

۴–۳–۲– ۱– رویکرد حمایتی

۴–۳–۲– ۱– ۱– مرحله تعقیب و تحقیق

۴–۳–۲– ۱– ۱– ۱– عدم اجرای مقررات آیین دادرسی جرم مشهود برای متهمان سیاسی

۴–۳–۲– ۱– ۱– ۲– عدم انتشار تصویر متهم سیاسی

۴–۳–۲– ۱– ۱– ۳– مجزا بودن محل نگهداری

۴–۳–۲– ۱– ۱– ۴– عدم انجام تحقیقات توسط دادستان

۴–۳–۲– ۱– ۲– مرحله دادرسی و اجرای حکم

۴–۳–۲– ۱– ۲– ۱– رسیدگی در دادگاه کیفری یک

۴–۳–۲– ۱– ۲– ۲– رسیدگی در حضور هیات منصفه

۴–۳–۲– ۱– ۲– ۳– رسیدگی علنی

۴–۳–۲– ۱– ۲– ۴– عدم شمول مقررات تکرار جرم

۴–۳–۲– ۱– ۲– ۵– عدم استرداد مجرمین سیاسی

۴–۳–۲– ۲– رویکرد سخت گیرانه

۴–۳–۲– ۲– ۱– مرحله تعقیب و تحقیق

۴–۳–۲– ۲– ۱– ۱– بازداشت موقت متهمان سیاسی

۴–۳–۲– ۲– ۱– ۲– ایراد عدم صلاحیت توسط متهم

۴–۳–۲– ۲– ۲– مرحله دادرسی و اجرای حکم

۴–۳–۲– ۲– ۲– ۱– حبس انفرادی

۴–۳–۲– ۲– ۲– ۲– ممنوعیت از پوشاندن لباس زندان

۴–۳–۲– ۲– ۲– ۳– حق ملاقات و مکاتبه مجرم سیاسی

۴–۳–۲– ۲– ۲– ۴– حق دسترسی به اخبار و اطلاعات

۴–۳–۲– ۲– ۲– ۵– عفو

۴–۳–۲– ۲– ۲– ۶– اعاده حیثیت

۴–۴– پاسخ دهی واکنشی به جرم سیاسی

۴–۴–۱– رویکرد فقهی

۴–۴–۱– ۱– حدود

۴–۴–۱– ۲– تعزیرات

۴–۴–۲– رویکرد حقوقی

۴–۴–۲–۱– رویکرد پیشامدرن

۴–۴–۲–۱– ۱– یکسان انگاری مجازات جرم سیاسی و جرم عادی

۴–۴–۲–۱– ۲– تغییر ماهیت جرایم سیاسی به جرایم امنیتی

۴–۴–۲–۲– رویکرد مدرن

۴–۴–۲–۲– ۱– توسعه سیاسی و تثبیت راهبرد تحمل و مدارا

۴–۴–۲–۲– ۲– توسعه قضایی و گسترش تضمین های دادرسی همگانی

۴–۵– نتیجه گیری

منابع

کلیدواژه ها

• انگیزه سیاسی
• جرم سیاسی
• حکومت
• رژیم ارفاقی