امنیت قضایی در فرایند دادرسی کیفری از منظر فقه و حقوق

عنوان	امنیت قضایی در فرایند دادرسی کیفری از منظر فقه و حقوق
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	محمد جواد صمیمی
استاد راهنما	محمد علی حاجی ده آبادی
استاد مشاور	محمد خلیل صالحی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۰
دانشگاه	جامعه المصطفی العالمیه

امنیت قضایی در فرایند دادرسی کیفری از منظر فقه و حقوق عنوان رساله ای است که توسط محمد جواد صمیمی، با راهنمایی محمد علی حاجی ده آبادی و با مشاوره محمد خلیل صالحی در سال ۱۴۰۰ و در مقطع دکتری جامعه المصطفی العالمیه دفاع گردید.

چکیده

بدون شک امنیت قضایی در فرایند دادرسی کیفری، یکی از حقوق بنیادین افراد و در سطح عام از حقوق ارزشی همه شهروندان است. امنیت قضایی به معنای اطمینان خاطری است که برای افراد جامعه با عملکرد درست دستگاه قضایی حاصل می شود. به عبارت دیگر، امنیت قضایی یعنی وضعیت و حالتی که کلیه امور مادی و معنوی انسان، در چهارچوب قانون، در حفاظت و صیانت دستگاه قضایی قراردارد. امنیت قضایی به معنای اخص، فراهم کردن سازوکارهایی برای حفظ حقوق کنشگران واقعه مجرمانه در فرایند دادرسی کیفری می باشد. بنابراین، بحث امنیت قضایی از ضرورت و اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا در سایه آن، حقوق افراد جامعه حفظ شده و نظام حاکم و دستگاه قضاء ثبات پیدا می کند و مردم جامعه به رشد و شکوفایی و توسعه نایل می شوند. خاستگاه–های امنیت قضایی عدالت، کرامت انسانی، حق حیات، حق آزادی، احقاق حق و غایت احکام شریعت اسلام هستند که در چهارچوب فقه اسلامی و حقوق افغانستان و ایران و اسناد بین المللی، تبیین گردیده اند. چالش های امنیت قضایی، مانند عدم حاکمیت قانون، عدم مسیولیت پذیری و دخالت حکومت در امور قضایی و غیره، می باشند. در فقه و حقوق راهکارهای حل آن چالش ها، تحت عنوان تضمینات ناظر بر تامین امنیت قضایی کنشگران واقعه مجرمانه، اندیشیده شده است مانند اصل حاکمیت قانون، اصل تساوی در برابر قانون، اصل علنی بودن رسیدگی قضایی و غیره، هستند. براساس آن اصول و تضمینات، از یک سو، دستگاه قضایی موظف است که از حقوق مادی و معنوی افراد، در برابر تجاوز دیگران، حفاظت کرده و خود نیز حقوق آنها را رعایت نماید و از سوی دیگر، افراد جامعه نیز مکلف به رعایت قوانین و مقررات می باشند. بدین ترتیب، مردم از نعمت امنیت قضایی بهره مند خواهند شد. پژوهش حاضر، براساس روش کتابخانه ای و اسنادی و با مطالعه منابع فقهی و حقوقی و با استفاده از روش های نظری و تفسیری اندیشمندان، به دنبال پاسخگویی به این سوال می باشد که در فقه اسلامی و حقوق موضوعه، راجع به تامین امنیت قضایی کنشگران واقعه مجرمانه در فرایند دادرسی کیفری، چه سازوکارهای اندیشیده شده است و چه موانع و چالش هایی برای امنیت قضایی افراد وجود دارند. نتایج به دست آمده بیانگر این است که تحقق امنیت قضایی مبتنی بر مبنا هایی همچون عدالت، کرامت انسانی و غیره، بوده است. به این بیان که مجموعه اصول و تضمینات ناظر بر تامین امنیت قضایی از مبانی فوق ناشی می گردد که برآیند به کارگیری آن اصول، تحقق امنیت قضایی افراد دخیل در فرایند دادرسی کیفری است.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه ۱) تبیین مساله

۲) سیوال های تحقیق

الف: سوال اصلی

ب: سوال های فرعی

۳) فرضیه های تحقیق

۴) پیشینه ی تحقیق

۵) ضرورت انجام تحقیق

۶) اهداف تحقیق

۷) نوآوری های تحقیق

۸) روش گردآوری تحقیق

۹) قلمرو تحقیق (زمانی، مکانی و موضوعی)

۱۰) سازماندهی تحقیق (ترتیب مباحث)

بخش اول: کلیات (مفاهیم، مبانی و قلمرو امنیت قضایی) در فرایند دادرسی کیفری از منظر فقه و حقوق فصل اول: مفاهیم مبحث اول: مفهوم امنیت قضایی و مفاهیم مرتبط با آن

گفتار اول: مفهوم امنیت

۱) مفهوم لغوی امنیت

۲) مفهوم اصطلاحی امنیت

۳) گونه های امنیت

۳–۱ امنیت فردی

۳–۲ امنیت اجتماعی

۳–۳ امنیت ملی

۳–۴ امنیت بین المللی

گفتار دوم: مفهوم امنیت قضایی و ابعاد آن

۱) مفهوم امنیت قضایی

۱–۱ مفهوم فقهی امنیت قضایی

۱–۲ مفهوم حقوقی امنیت قضایی

۲) ابعاد امنیت قضایی

۲–۱ بعد مادی امنیت قضایی

۲–۲ بعد معنوی امنیت قضایی

۳) عناصر امنیت قضایی

۳–۱ عناصر امنیت قضایی در بعد عینی

۳–۱–۱ وجود دادگاه و قاضی به قدر لازم

۳–۱–۲ حاکمیت قانون

۳–۱–۳ توسعه قضایی

۳–۱–۴ تامین دادرسی عادلانه در فرایند دادرسی

۳–۲ عناصر امنیت قضایی در بعد ذهنی

۳–۲–۱ نبود تبعیض در فرایند رسیدگی

۳–۲–۲ معتبر شناختن حق دادخواهی برای کنشگران واقعه مجرمانه

۳–۲–۳ آگاهی افراد دخیل در فرایند دادرسی نسبت به حقوق خود

۳–۲–۴ اطمینان عمومی نسبت به دستگاه قضاء

۳–۲–۵ امنیت روانی شهروندان

گفتار سوم: تبیین مفاهیم مرتبط با موضوع امنیت قضایی

۱) مفهوم قضاء

۲) مفهوم عدالت قضایی ۵۰ ۳) مفهوم امنیت حقوقی

۴) مفهوم فرایند دادرسی کیفری

۴–۱ مفهوم حقوقی فرایند دادرسی کیفری

۴–۲ مفهوم فقهی فرایند دادرسی کیفری

۵) مراحل دادرسی کیفری

۵–۱ مرحله کشف و تعقیب

۵–۲ مرحله رسیدگی و محاکمه

۵–۳ مرحله صدور حکم و اجرای آن

۶) مفهوم فقه و شاخه های آن

۶–۱ مفهوم فقه

۶–۲ شاخه های فقه

۷) مفهوم حقوق و شاخه های آن

۷–۱ مفهوم حقوق

۷–۲ شاخه های حقوق

۷–۲–۱ حقوق خصوصی و اقسام آن

۷–۲–۲ حقوق عمومی و اقسام آن

۷–۲–۳ حقوق جزای شکلی (آیین دادرسی کیفری)

۸) مفهوم مبانی

۹) مفهوم عدالت

۹–۱ مفهوم لغوی عدالت

۹–۲ مفهوم اصطلاحی عدالت

۹–۳ گونه های عدالت

۹–۳–۱ عدالت تکوینی

۹–۳–۲ عدالت تشریعی

۱۰) مفهوم کرامت انسانی

۱۱) مفهوم آزادی

مبحث دوم: پیشینه ی تاریخی امنیت قضایی

گفتار اول: امنیت قضایی در بستر تحولات عدالت کیفری

۱) دوران انتقام خصوصی

۲) دوره تعدیل نسبی انتقام خصوصی

۳) دوره تعدیل کلی عصر انتقام

گفتار دوم: روش های مختلف دادرسی کیفری

۱) روش دادرسی اتهامی

۱–۱ ویژگی های روش دادرسی اتهامی

۱–۱–۱ ضرورت طرح شکایت از سوی شاکی

۱–۱–۲ شفاهی بودن رسیدگی

۱–۱–۳ ترافعی بودن رسیدگی

۱–۱–۴ رعایت تساوی بین دو طرف دعوا

۱–۱–۵ علنی بودن رسیدگی

۱–۲ ادله اثبات دعوی در دادرسی اتهامی

۱–۲–۱ قسامه

۱–۲–۲ اوردالی و دویل

۲) روش دادرسی تفتیشی

۲–۱ ویژگی های نظام تفتیشی

۲–۲ ادله اثبات دعوا در نظام تفتیشی

۲–۲–۱ اقرار متهم

۲–۲–۲ شکنجه

۲–۲–۳ شهادت

۳) روش دادرسی مختلط

۳–۱ ویژگی های روش دادرسی مختلط

۳–۱–۱ تفکیک بین مرحله تحقیق و محاکمه

۳–۱–۲ بهره برداری از دو روش دادرسی (اتهامی و تفتیشی)

۴) روش دادرسی اسلامی

۴–۱ ویژگی های روش دادرسی اسلامی

۴–۲ ادله اثبات دعوی در دادرسی اسلامی

۴–۲–۱ اقرار

۴–۲–۲ شهادت

۴–۲–۳ قسم

۴–۲–۴ علم قاضی

فصل دوم: مبانی و قلمرو امنیت قضایی در فرایند دادرسی از منظر فقه و حقوق مبحث اول: مبانی امنیت قضایی

گفتار اول: رابطه مبنا با منبع و هدف

۱) رابطه مبنا با منبع

۲) رابطه مبنا با هدف

گفتار دوم: گونه های مبانی امنیت قضایی

۱) امنیت غایت احکام قضایی در شرع

۲) عدالت گستری

۲–۱ عدالت گستری و امنیت

۲–۲ عدالت گستری و امنیت قضایی

۳) کرامت انسانی

۳–۱ نقش حفظ کرامت انسانی در ایجاد امنیت قضایی

۳–۲ گونه های کرامت انسانی

۳–۲–۱ کرامت ذاتی

۳–۲–۲ کرامت اکتسابی

۴) احقاق حق

۴–۱ احقاق حق از دیدگاه فقهی

۴–۲ احقاق حق از دیدگاه حقوق موضوعه

۵) حق حیات

۶) حق آزادی

مبحث دوم: قلمرو امنیت قضایی

گفتار اول: قلمرو امنیت قضایی به لحاظ کنشگران در فرایند دادرسی

۱) متهم

۲) بزه دیده

۳) شاهد

۴) وکیل

۵) قاضی

گفتار دوم: قلمرو امنیت قضایی به لحاظ ابعاد فراینددادرسی

۱) مرحله تحقیقات مقدماتی

۱–۱ کشف جرم

۱–۲ تعقیب و تحقیق

۲) مرحله محاکمه و رسیدگی

۳) مرحله اجرای حکم

بخش دوم: چالش ها و راهکارهای ناظر بر امنیت قضایی در فرایند دادرسی کیفری از منظر فقه و حقوق فصل اول: چالش های عام امنیت قضایی و راهکارهای حل آن مبحث اول: چالش های عام ناظر بر امنیت قضایی

گفتار اول: چالش های سیاسی

۱) دخالت حکومت در امور قضایی

۲) دخالت افراد زورمند در امور قضایی

۳) عدم مسولیت پذیری

۴) عدم حاکمیت قانون

۵) فساد سیاسی و اداری

گفتار دوم: چالش های حقوقی

۱) وجود قوانین تبعیض آمیز

۲) عدم جامعیت قانون

۳) عدم آگاهی شهروندان نسبت به حقوق و تکالیف خود

۴) عدم شفافیت در وضع قوانین و اجرای آن

گفتار سوم: چالش های قضایی

۱) عدم تناسب قوانین با فرهنگ عمومی

۲) نبود تشکیلات قضایی مورد نیاز

۳) عدم تخصص قضات

گفتار چهارم: چالش های فرهنگی و اجتماعی

۱) ترک امر به معروف و نهی از منکر

۲) فساد اخلاقی و اجتماعی

۳) سلب اعتماد نسبت به دستگاه حاکمیت

مبحث دوم: راهکارهای عام ناظر بر امنیت قضایی

گفتار اول: اصل حاکمیت قانون و جلوه های آن

۱) اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها

۲) اصل تساوی در برابر قانون

۳) اصل تفکیک قوا

۴) استقلال قضایی

۵) ضرورت تخصص قضات

۶) بی طرفی قاضی

۷) ایجاد تشکیلات لازم در دستگاه قضایی

۸) اصل شفافیت در قانونگذاری و اجرای آن

گفتار دوم: نظارت بر عملکرد حکومت و دستگاه قضایی

۱) نظارت عمومی و مردم نهاد

۲) خود نظارتی دستگاه قضایی

گفتار سوم: حق دادخواهی

گفتار چهارم: قابل دسترس بودن محاکم

گفتار پنجم: پرهیز دستگاه قضایی از ظلم

گفتار ششم: حفظ حریم خصوصی افراد

گفتار هفتم: حق مطالبه جبران خسارت و دلایل آن

۱) دلیل اول بنای عقلاء

۲) دلیل دوم قاعده لاضرر

فصل دوم: چالش های خاص ناظر بر تامین امنیت قضایی و راهکارهای حل آن مبحث اول: چالش های خاص ناظر بر امنیت قضایی

گفتار اول: چالش های خاص امنیت قضایی در مرحله تحقیقات مقدماتی

۱) تهدید

۱–۱ مفهوم تهدید

۱–۲ انواع تهدید

۲) شکنجه

۳) بازداشت و حبس غیر قانونی

۴) فساد و رشوه خواری

گقتار دوم: چالش های خاص امنیت قضایی در مرحله محاکمه و صدور حکم

۱) تهدید

۲) عدم رعایت عدل و انصاف

۳) عدم رعایت بی طرفی

۴) عدم رعایت اصل قانونی

۵) عدم استقلال قاضی

۶) عدم تخصص قضات

۷) عدم حمایت مالی قضات

۸) عدم آشنایی مردم با فرهنگ حاکمیت قانون

۹) اطاله دادرسی

مبحث دوم: راهکارهای خاص ناظر بر تامین امنیت قضایی

گفتار اول: راهکارهای خاص امنیت قضایی در مرحله کشف و تعقیب جرم

۱) راهکارهای خاص ناظر بر امنیت قضایی متهم در مرحله کشف و تعقیب

۱–۱ اصل برایت

۱–۱–۱ مستندات فقهی اصل برایت

۱–۱–۲ مستندات حقوقی اصل برایت

۱–۲ قاعده درء

۱–۲–۱ مستندات فقهی قاعده درا

۱–۲–۲ ملاک عروض شبهه در قاعده درا

۱–۲–۳ دایرهی شمول قاعده درا

۱–۲–۴ رابطه قاعده درا با اصل احتیاط و اصل برایت

۱–۳ سریع بودن رسیدگی

۱–۴ غیر علنی بودن تحقیقات مقدماتی

۱–۵ تفهیم اتهام به متهم

۱–۶ اصل تحصیل دلیل به روش قانونی

۱–۷ ممنوعیت شکنجه

۱–۸ حق انتخاب وکیل

۱–۹ سکوت متهم

۲) راهکارهای ناظر بر امنیت قضایی بزه دیده در مرحله کشف و تعقیب

۲–۱ حق دسترسی به مراجع قضایی

۲–۲ حفاظت از بزهدیده در برابر تهدیدات

۲–۳ حق انتخاب وکیل

۲–۴ آگاهی دادن بزهدیده نسبت به حقوقش

۳) راهکارهای امنیت قضایی شهود، وکیل و ضابطین دادگستری

۳–۱ ممنوعیت تهدید

۳–۲ حفاضت از شهود و وکیل و ضابطین دادگستری

گفتار دوم:راهکارهای خاص امنیت قضایی در مرحله محاکمه و صدور حکم

۱) راهکارهای خاص ناظر برامنیت قضایی متهم در مرحله محاکمه و صدور حکم

۱–۱ اصل علنی بودن محاکمه

۱–۲ حق برخورداری از وکیل

۱–۳ حق دفاع برای متهم یا وکیل وی

۱–۴ حق پرسش از شهود

۱–۵ اصل شخصی بودن مجازات (قاعده وزر)

۱–۶ اصل تناسب مجازات با جرم

۱–۷ ممنوعیت شکنجه

۱–۸ ممنوعیت تهدید

۲) راهکارهای ناظر بر امنیت قضایی بزه دیده در مرحله محاکمه و صدور حکم

۲–۱ در دسترس بودن قاضی و دادگاه

۲–۲ حق برخورداری از وکیل

۲–۳ رسیدگی سریع و بهنگام

۲–۴ حق جبران خسارت

۲–۵ رعایت اصل بیطرفی

۳) راهکارهای ناظر بر امنیت قضایی شهود و وکیل در مرحله محاکمه و صدور حکم

۳–۱ محافظت شهود و وکیل در برابر تهدید

۳–۲ بیان حقیقت

۴) راهکارهای ناظر بر امنیت قضایی قاضی در مرحله محاکمه و صدور حکم

۴–۱ محافظت از قاضی در برابر تهدیدات

۴–۲ حمایت معنوی و مادی قضات از سوی حاکمیت

۴–۳ استقلال قضات

۴–۴ آموزش دیدن قضات برای دفاع از خود

گفتار سوم: راهکارهای خاص ناظر بر امنیت قضایی در مرحله اجرای حکم

۱) حفظ کرامت انسانی

۲) اجرای احکام قانونی

۳) دقت در اجرای حکم

۴) حق اعتراض

۵) منع تجدید محاکمه و مجازات

نتایج و پیشنهادها نتایج

پیشنهادها

فهرست منابع الف) کتابها

منابع فارسی

منابع عربی

ب: مجلات و مقالات

ج: قوانین و اسناد

د: منابع لاتین

کلیدواژه ها

• امنیت قضایی
• چالش ها و راهکارها
• دادرسی کیفری
• حقوق ایران و افغانستان
• اسناد بین المللی