محرومیت های اجتماعی از منظر فقه اسلامی و حقوق کیفری با تاکید بر حقوق کیفری افغانستان

عنوان	محرومیت های اجتماعی از منظر فقه اسلامی و حقوق کیفری با تاکید بر حقوق کیفری افغانستان
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	سید انور موسوی
استاد راهنما	عادل ساریخانی
استاد مشاور	محمد خلیل صالحی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۱
دانشگاه	جامعه المصطفی العالمیه

محرومیت های اجتماعی از منظر فقه اسلامی و حقوق کیفری با تاکید بر حقوق کیفری افغانستان عنوان رساله ای است که توسط سید انور موسوی، با راهنمایی عادل ساریخانی و با مشاوره محمد خلیل صالحی در سال ۱۴۰۱ و در مقطع دکتری جامعه المصطفی العالمیه دفاع گردید.

چکیده

مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی در قرن اخیر به طور رسمی وارد قوانین کیفری تعدادی از کشورهای اسلامی شده و عبارت از ناتوان سازی مجرم از ارتکاب جرم است. این کیفر از منظر فقه اسلامی دارای مصادیق متعدد می باشد. برخی از آن ها تحت عنوان محرومیت از حقوق اجتماعی و برخی تحت عناوین دیگری مثل کیفر تکمیلی، تبعی، تبعید، تحریم، بدیل حبس، تشهیر و... در قوانین کیفری آمده است. این کیفر به جهت عدم تاثیر سایر کیفرها در کاهش بزهکاری در جامعه مورد توجه حقوق دانان کیفری قرار گرفته است؛ زیرا روابط اجتماعی فعلی بسیار پیچیده تر از گذشته شده است و از طرفی مشاهده می شود که کیفرهای قبلی توان مقابله موثر با جرایم جدید را ندارد. به همین جهت لازم شده است که قوانین کیفری به گونه ای تنظیم شود که همه رفتارهای غیر قانونی فعلی را تحت پوشش قرار دهد. یکی از مواردی که می توان در قوانین کیفری جدید از آن بحث کرد که بسیاری از بزهکاری ها را تحت پوشش قرار می دهد، محرومیت از حقوق اجتماعی است. این کیفر از نظر علما و اندیشمندان حقوق کیفری موثر در کاهش جرم شناخته شده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی– تحلیلی بوده و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است و برای اثبات مبانی، قلمرو و آثار این کیفر از فقه اسلامی(شیعه امامیه و اهل سنت)، عقل، حقوق کیفری و جرم شناسی بهره گرفته شده است. در این نوشته، به مصادیق و گستره مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی در حقوق کیفری افغانستان جهت مقابله موثر با جرایم، توجه شده است. یکی از آثار و نتایج مهم این پژوهش، کاهش خطرات و پیامدهای منفی روانی، اخلاقی، خانوادگی، اقتصادی و اجتماعی است که به سبب اِعمال این کیفر در جامعه اسلامی، به جهت مقابله موثر با بزهکاری حاصل می شود، در حالی که سایر کیفرهای مثل زندان چنین پیامدهای مثبتی ندارد و بلکه زمینه ارتکاب جرایم دیگری را در جامعه فراهم می کند. لذا مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی، در قوانین کیفری تعدادی از کشورهای اسلامی از جمله افغانستان به عنوان یک راهکار کیفری جدید و موثر در کاهش جرم شناخته شده است و طبق این نوشته دارای مبانی شرعی، عقلی و حقوق کیفری بوده و همه مکاتب کیفری (مثل کلاسیک، پوزیتویستی و دفاع اجتماعی با همه گرایش ها) و جرم شناسی در استفاده از کیفر مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی صحه گذاشته است.

ساختار و فهرست رساله

چکیده و فهرست مطالب ا مقدمه

۱ بیان مسیله تحقیق

۲ سیوال اصلی تحقیق

۳ سیوال های فرعی تحقیق

۴ فرضیه اصلی تحقیق

۵ فرضیه های فرعی تحقیق:

۶ روش تحقیق

۷ اهمیت و ضرورت تحقیق

۸ هدف تحقیق

۹ نوآوری تحقیق

۱۰ سابقه تحقیق

۱۱ ساماندهی تحقیق

فصل نخست: مفاهیم و کلیات مجازات محرومیت های اجتماعی

مبحث نخست: مفهوم شناسی

گفتار نخست: تعریف لغوی واژگان

الف: حق

ب: محرومیت

ج: اجتماع

د: فقه

ه: تعزیر

گفتار دوم: تعریف اصطلاحی واژگان

الف: تعریف حق

۱– تعریف حق در حقوق

۲– تعریف حق در فقه اسلامی

۱–۲ تعریف حق نزد فقهای شیعه

۲–۲ تعریف حق نزد فقهای اهل سنت

۳– قدر مشترک تعریف حق در فقه و حقوق

۴– کاربردهای حق

۱–۴ حق در رابطه با خدا

۲–۴ حق در رابطه با طبیعت:

۳–۴ حق در رابطه با انسان

۵– عناصر لازم در استعمال حق

ب: تعریف حقوق

ج: تعریف حقوق اجتماعی

د: جایگاه حقوق اجتماعی در علم حقوق

ه: تعریف فقه اسلامی

و: تعریف حقوق کیفری

و: تعریف محرومیت از حقوق اجتماعی

ز: تعریف مبنا

مبحث دوم: پیشینه مجازات محرومیت های اجتماعی در فقه اسلامی و حقوق کیفری

گفتار نخست: پیشینه مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی در اسلام

الف: تقسیم مجازات محرومیت های اجتماعی در قرآن

ب: محرومیت جوامع در قرآن به عنوان مجازات

ج: مصادیق مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی در قرآن

۱– محرومیت آدم و حوا علیهما السلام

۱–۱ محرومیت مرتکب و معاون

۲–۱ عدم توجه به پیامدهای بعیده کیفر محرومیت

۳–۱ نقش توبه در مدت محرومیت

۲– محرومیت های بنی اسراییل

۳– محرومیت ستمگران

د: مجازات محرومیت قبل از تشکیل حکومت اسلامی

ه: مجازات محرومیت بعد از تشکیل حکومت اسلامی

۱– تبعید حکم بن ابی العاص بن امیه

۲– تبعید قبیله بنی قینقاع

۳– شبه محکومیت بنی نظیر و بنی قریظه

و: مجازات محرومیت بعد از رحلت حضرت محمد ص

۱– محرومیت فاطمه

۲– اخراج یهودیان و مسیحیان

۳– تبعید صبیغ بن عسل

۴– تبعید ابوذر غفاری

۵– تبعید گروه باهله

ز: مجازات محرومیت در دوران حاکمیت فقه

گفتار دوم: پیشینه مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی در حقوق کیفری

الف: پیشینه مجازات محرومیت در اسناد بین المللی

ب: پیشینه مجازات محرومیت در نظام های حقوق کیفری

۱– انگلیس، نظام حقوقی کامن لا

۲– فرانسه، نظام حقوقی رومی–ژرمنی

۳– ایران، نظام حقوقی اسلام

ج: پیشینه مجازات محرومیت در جرم شناسی

د: پیشینه مجازات محرومیت در قوانین جزایی افغانستان

۱– قانون جزاء مصوب۱۳۵۵ش

۲– کد جزایی مصوب۱۳۹۶ش

۱–۲ محرومیت به عنوان جزای اصلی

۲–۲ محرومیت به عنوان جزای تبعی

۳–۲ محرومیت به عنوان جزای تکمیلی

۴–۲ محرومیت به عنوان جایگزین حبس

۵–۲ محرومیت به عنوان دوره مراقبت

۶–۲ محرومیت به عنوان حبس در منزل

۷–۲ محرومیت به عنوان تدابیر تامینی

فصل دوم: مبانی مجازات محرومیت های اجتماعی در فقه اسلامی و حقوق کیفری

مبحث نخست: مبانی دینی مجازات محرومیت های اجتماعی

گفتا نخست: مبانی قرآنی و عقلی مجازات محرومیت های اجتماعی

الف: مبنای مجازات محرومیت بر اساس اراده شارع

۱– رحمت و مصلحت بودن مقررات اسلامی در قرآن

۲– جرم انگاری رفتارهای مخل نظم در قرآن

۳– عفو و عقاب شریعت اسلام در قرآن

۴– محرومیت و تناسب جرم در قرآن

۵– آسان بودن مقررات اسلام در قرآن

ب: مبنای مجازات محرومیت بر اساس حکم عقل

۱– عقل مدرک کلیات

۲– عقل یکی از ملاکات اثبات احکام

۳– نظم از مدرکات حکم عقل

۴– سزای عمل دادن از مدرکات عقل

گفتار دوم: مبانی فقهی مجازات محرومیت های اجتماعی

الف: جایگاه مجازات محرومیت در کیفرهای شرعی

ب: جایگاه مجازات محرومیت در تعزیرات

د: مبانی مجازات محرومیت از نگاه فقهای اسلامی

۱– مبنای مجازات محرومیت از منظر فقه شیعه امامیه

۱–۱ مبنای مجازات محرومیت بر اساس نصوص خاص کیفر

۲–۱ مبنای مجازات محرومیت بر اساس نصوص مطلق

۱–۲–۱ بر اساس ادله گناهان کبیره

۲–۲–۱ بر اساس ادله مطلق گناه

۳–۲–۱ بر اساس ادله حقوق الناس

۴–۲–۱ بر اساس ادله نظم حکومت اسلامی

۵–۲–۱ براساس ادله امر به معروف و نهی از منکر

۲– مبنای مجازات محرومیت از منظر فقه اهل سنت

۱–۲ مجازات محرومیت بر اساس اهداف اصلی دین اسلام

۲–۲ مجازات محرومیت براساس مصالح عمومی

۳–۲ مجازات محرومیت براساس ادله استناط احکام شرعی

۴–۲ مجازات محرومیت بر اساس قیاس در استنباط احکام

مبحث دوم: مبانی حقوق کیفری مجازات محرومیت های اجتماعی

گفتار نخست: مبانی مجازات محرومیت های اجتماعی از نگاه مکاتب کیفری

الف: مبنای مجازات محرومیت از نگاه مکتب کلاسیک و نیوکلاسیک

ب: مبنای مجازات محرومیت از نگاه مکتب تحققی

ج: مبنای مجازات محرومیت از نگاه مکتب دفاع اجتماعی

گفتار دوم: مبانی حقوق کیفری مجازات محرومیت های اجتماعی

الف: دلایل حقوقی عدم جواز مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی

۱– مقدم بودن اقدامات غیر کیفری بر مجازات

۲– خلاف فرض بودن اِعمال محرومیت

۳– فساد آور بودن اِعمال محرومیت

۴– عدم تناسب محرومیت و جرم ارتکابی

ب: دلایل حقوقی جواز مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی

۱– طبیعی بودن پاسخ اعمال

۲– موثر بودن اِعمال محرومیت

۳– اصولی بودن اِعمال محرومیت

۴– موثر بودن محرومیت در نظام بین المللی

۵– موثر بودن محرومیت در جلوگیری از تکرار جرم

۶– محرومیت، میانه روی در اِعمال مجازات

گفتار سوم: مبنای جرم شناسی مجازات محرومیت های اجتماعی

مبحث سوم: مقایسه فقهی – حقوقی مبانی مجازات محرومیت های اجتماعی

گفتار نخست: مقایسه اراده خدا و اراده انسان به عنوان مبنای مجازات محرومیت

گفتار دوم: مقایسه شرع و عقل بر درک نیازها به عنوان مبنای مجازات محرومیت

گفتار سوم: مقایسه فقهی – حقوقی عدالت به عنوان مبنای مجازات محرومیت

الف: عدالت از منظر فقهای اسلامی

ب: عدالت از منظر حقوق کیفری

فصل سوم: عوامل، قلمرو و آثار مجازات محرومیت های اجتماعی در فقه اسلامی و حقوق کیفری

مبحث نخست: عوامل شکل گیری مجازات محرومیت در فقه اسلامی و حقوق کیفری

گفتار نخست: عوامل شگل گیری مجازات محرومیت های اجتماعی در اسلام

گفتار دوم: عوامل شگل گیری مجازات محرومیت های اجتماعی در حقوق کیفری

الف: محرومیت های اجتماعی طبیعی

ب: محرومیت های اجتماعی وضعی

ج: تاثیر زمان در شکل گیری محرومیت های اجتماعی

د: تاثیر پرونده شخصیتی در اِعمال محرومیت های اجتماعی

ه: مصلحت و اِعمال مجازات محرومیت های اجتماعی

گفتار سوم: عوامل شکل گیری مجازات محرومیت های اجتماعی در کد جزایی افغانستان

الف: عوامل شکل گیری مثبت مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی

۱ جایگاه مجازات محرومیت در کد جزا

۲ ممنوعیت مجازات محرومیت به صورت مطلق

ب: عوامل شکل گیری منفی مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی

۱ عدم انسجام اِعمال محرومیت در کد جزا

۲ عدم تناسب اِعمال محرومیت در کد جزا

مبحث دوم: قلمرو مجازات محرومیت های اجتماعی در فقه اسلامی و حقوق کیفری

گفتار نخست: قلمرو فقهی محرومیت های اجتماعی در مجازات ها

الف: قلمرو مجازات های ثابت

ب: قلمرو مجازات های متغیر یا تعزیر

ج: جانشینی مجازات ثابت و متغیر از همدیگر

۱– جایگزینی تعزیر از حد

۲– جایگزینی حد از تعزیر

گفتار دوم: قلمرو حقوقی مجازات محرومیت های اجتماعی در کیفرها

الف: قلمرو مجازات محرومیت به عنوان کیفر اصلی

ب: قلمرو مجازات محرومیت به عنوان کیفر جایگزین

ج: قلمرو مجازات محرومیت به عنوان کیفر تبعی

د: قلمرو مجازات محرومیت به عنوان کیفر تکمیلی

مبحث سوم: آثار مجازات محرومیت های اجتماعی در فقه اسلامی و حقوق کیفری

گفتار نخست: آثار مجازات محرومیت های اجتماعی در فقه اسلامی

الف: آثار مجازات محرومیت در امور اجتماعی

۱– ممنوعیت از مناصب اجتماعی

۱–۱ ممنوعیت از حاکمیت

۲–۱ ممنوعیت از قضاوت

۲– ممنوعیت از امامت در نماز

۳– ممنوعیت از ادای شهادت

۴– ممنوعیت از سکونت

ب: آثار مجازات محرومیت در امور خانوادگی

۱– عدم تسری محرومیت به خانواده مجرم

۱–۱ ممنوعیت محرومیت همه جانبه

۲–۱ حمایت اسلام از خانواده مجرم

۲– جرم لواط و محرومیت از ازدواج

۳– جرم ارتداد و محرومیت

۴– جرم ارتداد و از بین رفتن علقه زوجیت

ج: آثار مجازات محرومیت در امور اقتصادی

۱– محرومیت از ارث

۲– مصادره اموال

۳– ممنوعیت از معامله

گفتار دوم: آثار مجازات محرومیت های اجتماعی در حقوق کیفری

الف: آثار اجتماعی مجازات محرومیت

۱ جلوگیری از ضرر غیر مجرم

۲ اصلاح مجرم و ارعاب جامعه

ب: آثار خانوادگی مجازات محرومیت

۱ تامین نیازهای معنوی– عاطفی

۲ تامین نیازهای مادی

۳ جلوگیری از هرزگی اعضای خانواده

ج: آثار اقتصادی مجازات محرومیت

۱ صرفه جویی در هزینه های عمومی

۲ تامین نیروی کار در جامعه

گفتار سوم: مقایسه فقهی– حقوقی آثار مجازات محرومیت های اجتماعی

الف: مقایسه آثار اجتماعی مجازات محرومیت

ب: مقایسه آثار خانوادگی مجازات محرومیت

ج: مقایسه آثار اقتصادی مجازات محرویت

نتایج و پیشنهادها

الف: نتایج

ب: پیشنهادها

فهرست منابع و ماخذ

الف: منابع عربی

ب: منابع فارسی

ج: پایان نامه ها

د: مقالات

کلیدواژه ها

• محرومیت
• حقوق اجتماعی
• فقه اسلامی
• حقوق کیفری