اصل تساویی مبانی و مستثنیات آن در سیاست کیفری اسلام

عنوان	اصل تساویی مبانی و مستثنیات آن در سیاست کیفری اسلام
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	محمد علی شیززاد
استاد راهنما	عادل ساریخانی
استاد مشاور	محمدعلی حاجی ده آبادی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۲
دانشگاه	جامعه المصطفی العالمیه

اصل تساویی مبانی و مستثنیات آن در سیاست کیفری اسلام عنوان رساله ای است که توسط محمد علی شیززاد، با راهنمایی عادل ساریخانی و با مشاوره محمدعلی حاجی ده آبادی در سال ۱۴۰۲ و در مقطع دکتری جامعه المصطفی العالمیه دفاع گردید.

چکیده

اصل تساوی به معنای برابری در برابر قانون، امروزه در هر دو حوزه حقوق بین الملل و حقوق داخلی کشورها به رسمیت شناخته شده است؛در حقوق داخلی، یکی از قلمروهای این اصل، برابری در حقوق کیفری است. در حقوق عرفی رویکرد غالب تساوی مجازات است. سوال این تحقیق آن است که رویکرد سیاست کیفری اسلام نسبت به این اصل چیست؟ مطالعات نشان می دهد که درسیاست کیفری اسلام نیز برابری در برابر قانون اصل مهم و لازم الاجرا بوده؛ آیات و روایات متعددی بیانگر این ادعا است. هدف از این تحقیق روشنگری مواردی درسیاست کیفری اسلام است که تساوی در آن دیده نمی شود. به عنوان نمونه، تفاوت های کیفری مبتنی بر جنسیت، تفاوت های مبتنی برداشتن دین خاص و یا تغیر دین، همچنین تاثیر نسبت خانوادگی در حقوق کیفری از آن جمله اند. این مسیله انتقادهای را باعث شده است.ضرورت مسیله نیز از همین انتقادها ناشی می شود در عصری که رویکرد غالب تساوی مجازات ها است، تفاوت های مزبور درسیاست کیفری اسلام چگونه قابل توجیه است؟ بدین جهت، این رساله با اتکا به روش توصیفی – تحلیلی درصدد دست یابی به فلسفه و حکمت احکام متفاوت بوده است. به دین منظور، تلاش شده است با تبیین مفهوم اصل تساوی در حقوق کیفری، مستندات فقهی احکام متفاوت و چرایی تشریع آن ها مورد کاوش قرار گیرد.یافته های این تحقیق نشان می دهد که منظور از تساوی در حقوق کیفری، تساوی در برابر قانون است. این معنا، اصل جداناپذیر درسیاست کیفری اسلام محسوب می شود، موضوع حقوق کیفری در اسلام انسان ها است و آن ها از جهات مختلف برابرند.این برابری مقتضی برابری در برابر قانون است. سیاست کیفری عادلانه نیز، تساوی در برابر قانون است نه تساوی در قانون. انتقادها نسبت به سیاست کیفری اسلام ریشه در آن دارد که تساوی در مجازات را به معنای تساوی در قانون فهمیده اند. از سویی با توجه به هدفمندی احکام اسلامی، تفاوت های آن ها درسیاست کیفری اسلام را باید در علت و یا حکمت های خاص متناسب با اهداف و فلسفه احکام جستجو نمود. به عنوان نمونه تناسب نظام تکوین با تشریع، نقش اقتصادی بیشتر مردان، مقتضی تفاوت کیفری مبتنی بر جنسیت است. اصل نسبیت در حقوق شهروندی اسلام، موجب تفاوت حقوق کیفری مسلمان و غیرمسلمان در حدود، قصاص و دیات می شود. چنانکه احترام به پدر به عنوان سبب وجود فرزند باعث تفاوت میان او و پدر در قصاص شده است.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب: مقدمه ۱ ۱ بیان مسیله ۱ ۲ سوال اصلی ۳ ۳ سوالهای فرعی ۴ ۴ فرضیه تحقیق ۴ ۵ پیشینه تحقیق: ۴ ۹ روش تحقیق: ۷ ۱۰ روش گردآوری: ۷ ۱۱ ساختار تحقیق: ۷ فصل اول: کلیات و مفاهیم مبحث اول: مفهوم شناسی ۱۰ گفتار اول: مبنا ۱۰ الف: مفهوم لغوی ۱۰ ب مفهوم اصطلاحی ۱۱ گفتار دوم: دلیل ۱۳ الف: مفهوم لغوی دلیل ۱۳ ب: مفهوم اصطلاحی دلیل ۱۴ گفتار سوم: اصل تساوی ۱۷ الف: اصل ۱۷ ۱–اصل در لغت: ۱۷ ۲–اصل در اصطلاح ۱۷ ب: تساوی ۲۰ ۱– مفهوم لغوی تساوی ۲۱ ۲– مفهوم اصطلاحی تساوی ۲۱ ج: تساوی در دین اسلام ۲۲ گفتار چهارم: سیاست کیفری ۲۳ الف: مفهوم مفردات ۲۳ ب: سیاست کیفری به عنوان یک اصطلاح ۲۴ گفتار پنجم: نظم عمومی ۲۶ الف: مفهوم نظم ۲۷ ۱–نظم در لغت: ۲۷ ۲–نظم در اصطلاح: ۲۷ گفتار ششم: اصل کرامت ۳۰ الف: تعریف کرامت ۳۰ گفتارهفتم: رابطه اصل تساوی با اصول دیگر ۳۱ الف: رابطه تساوی با اصل قانونی بودن جرم و مجازات ۳۱ ۱ تساوی و اصل قانونی بودن جرم و مجازات در نظام حقوقی غربی ۳۱ ۲ اصل تساوی و قانونی بودن جرم و مجازات در اسلام ۳۳ ب: رابطه اصل تساوی و اصل فردی کردن مجازات ها ۳۵ ج: اصل تساوی و عدالت ۳۷ ۱ مفهوم لغوی عدالت ۳۸ ۲ مفهوم اصطلاحی عدالت ۳۹ ۳ رابطه برابری و عدالت ۴۱ مبحث دوم: پیشینه تاریخی و ماهیت حقوقی اصل تساوی ۴۲ گفتار اول: سابقه اصل تساوی به عنوان حق ۴۳ الف: تعلیمات تبعیض آمیز یهود ۴۳ ب:رفتار تبعیض آمیز اربابان کلیسا ۴۳ ج:نوع تفکر اندیشمندان یونان قدیم: ۴۵ د:تبعیض در دنیای شرق: ۴۶ گفتار دوم: تغییر نگرش به موقعیت انسانی ۴۷ الف: طرفداران جدید اصل تساوی ۴۸ ب: تساوی و انتظارات متفاوت ۴۸ ج:پیشینه تساوی در حقوق کیفری ۵۰ گفتار سوم: پیشینه اصل تساوی در نظام حقوقی اسلام ۵۱ الف: تساوی به عنوان حق ۵۱ ب: تساوی در مجازات ۵۳ گفتار چهارم:ماهیت حقوقی اصل تساوی مجازات ۵۷ الف: رویکرد مطلق نگری ۵۷ ب:رویکرد نسبی نگری ۵۸ جمع بندی فصل ۶۰ فصل دوم: مبانی اصل تساوی درسیاست کیفری اسلام مبحث اول : مبانی فقهی اصل تساوی ۶۴ گفتار اول: تساوی در خلقت انسانی ۶۴ الف: تساوی در خلقت از منظر آیات ۶۴ ب: تساوی در خلقت از منظر روایات ۶۵ ج:چگونگی مبنا بودن تساوی در خلفت ۶۸ گفتار دوم: تساوی در کرامت انسانی ۶۹ الف: انواع کرامت انسان ۶۹ ۱ کرامت ذاتی انسان ۶۹ ب: کرامت اکتسابی و نگرش های متفاوت ۷۱ ۱–کرامت اکتسابی انسان از منظر آموزه های اسلامی ۷۱ ۲–: کرامت انسان در غرب ۷۳ ج:مقایسه دو دیدگاه نسبت به کرامت انسان ۷۵ گفتار سوم: تساوی در تکلیف ۷۷ الف: تساوی در توجه احکام در قران کریم ۷۷ ب: تساوی در تکلیف از منظر روایات ۷۸ مبحث دوم : مبانی حقوقی تساوی ۷۹ گفتار اول: حقوق طبیعی مبنای اصل تساوی ۷۹ گفتار دوم: عدالت ۸۰ الف: عدالت در عرصه حقوق اجتماعی ۸۱ ب: عدالت در عرصه امتیازات خصوصی ۸۱ گفتار سوم: نظم عمومی ۸۲ الف : نظم حقوقی: ۸۳ ب: نظم عمومی در اسلام ۸۳ ج: نظم عمومی در غرب ۸۴ د: منابع نظم عمومی ۸۶ ح: آثار نظم عمومی ۸۶ ۱ در حوزه قراردادهای خصوصی ۸۶ ۲ در حوزه قراردادهای عمومی ۸۷ گفتار چهارم: رضایت مندی عمومی ۸۸ الف: مفهوم رضایتمندی عمومی ۸۸ ب: مبانی رضایت مندی عمومی ۸۹ ۱ تامین امنیت ۸۹ ۲ اجرای عدالت ۹۰ خلاصه و جمع بندی فصل ۹۱ فصل سوم: مصادیق مستثنیات اصل تساوی درسیاست کیفری اسلام مبحث اول: مدل سیاست کیفری اسلام ۹۴ گفتار اول: مدل های سیاست جنایی ۹۴ الف: مدل های کلان سیاست جنایی ۹۵ ب: مدل سیاست جنایی اسلام ۹۵ گفتار دوم: مدل های سیاست کیفری ۹۸ الف: مدل ابزارگرایی کیفری ۹۸ ب:مدل میانه ۹۹ ج: مدل حداقلی کیفری ۱۰۱ مبحث دوم: مستثنیات اصل تساوی در مجازات قصاص ۱۰۸ گفتار اول: تفاوت در استیفای قصاص زن و مرد ۱۰۸ الف: تفاوت در استیفای قصاص نفس از منظر فقهای شیعه امامیه ۱۰۹ ۱– بررسی ادله حکم تفاوت در استیفای قصاص نفس ۱۰۹ ب:تفاوت در استیفای قصاص مادون نفس از منظر فقهای شیعه ۱۱۳ ج: دیدگاه تساوی در استیفای قصاص ۱۱۹ گفتار دوم: دیدگاه فقهای اهل سنت ۱۲۱ الف: قصاص نفس ۱۲۲ ب: قصاص مادون نفس ۱۲۲ گفتار سوم: تفاوت در قصاص بین مسلمان و غیرمسلمان از منظر فقهای امامیه ۱۲۳ الف: بررسی ادله حکم تفاوت قصاص بین مسلمان و غیرمسلمان ۱۲۳ ۱ اجماع ۱۲۳ ۲ اطلاقات آیات قران کریم ۱۲۴ ۳ روایات ۱۲۵ ب: بررسی این دیدگاه ۱۲۶ ۱ مفاد آیات ۱۲۶ ۲ مفاد روایات ۱۲۸ گفتار چهارم: قصاص مسلمان در برابر قتل کافر از منظر فقهای اهل سنت ۱۳۳ الف: دیدگاه فقهای سه گانه ۱۳۳ ب: دیدگاه فقهی حنفی ۱۳۳ گفتار پنجم: تفاوت بین پدر و فرزند در قصاص ۱۳۴ الف: بررسی ادله حکم تفاوت قصاص بین پدر و فرزند ۱۳۴ ۱ اجماع ۱۳۴ ۲ روایات ۱۳۵ ب: امکان تسری حکم استثنا نسبت به مادر ۱۳۶ گفتار ششم: دیدگاه فقهای اهل سنت ۱۳۷ الف: دیدگاه مشهور ۱۳۷ ب: دیدگاه غیر مشهور ۱۳۸ مبحث سوم: مستثنیات تساوی در دیات ۱۳۸ گفتار اول: تفاوت های حقوقی در دیه زن و مرد ۱۳۹ الف: ادله این دیدگاه ۱۳۹ ۱ اجماع ۱۳۹ ۲ روایات ۱۴۰ گفتار دوم: دیدگاه فقهای اهل سنت ۱۴۲ الف: دیه نفس از منظر مشهور فقهای اهل سنت ۱۴۲ ب: دیدگاه غیر مشهور ۱۴۳ گفتار سوم: تفاوت دیه مسلمان و غیرمسلمان ۱۴۴ الف: بررسی ادله ۱۴۵ ۱ اجماع ۱۴۵ ۲ روایات ۱۴۵ گفتار چهارم: دیدگاه فقهای اهل سنت ۱۴۶ الف: دیدگاه فقهای شافعی ۱۴۷ ب: دیدگاه فقهای مالکی، و حنبلی ۱۴۷ ج: دیدگاه فقهای حنفی ۱۴۷ مبحث چهارم: مستثنیات تساوی در حدود ۱۶۷ گفتار اول: تفاوت در حد زنا ۱۶۷ الف: تفاوت حد زن و مرد در زنای به عنف ۱۶۷ ب: ادله حکم مسیله ۱۷۰ ج: تفاوت حد زن و مرد در ارتکاب زنا با فرد غیر بالغ ۱۷۱ ۱ ادله حکم مسیله ۱۷۱ ۲/۱ در مورد مرد ۱۷۲ گفتار دوم: دیدگاه فقهای عامه ۱۷۵ الف: اکراه به زنا ۱۷۵ ب: زنا با نابالغ ۱۷۷ گفتار دوم: تفاوت حد زن و مرد در هم جنس بازی ۱۷۹ الف: هم جنس بازی مردان(لواط) ۱۷۹ ب: هم جنس بازی زنان(مسا حقه) ۱۸۲ ب: دیدگاه اهل سنت ۱۸۵ گفتار سوم: تفاوت حد زن و مرد در جرم قوادی ۱۸۶ الف: ادله حکم مسیله ۱۸۷ ۱ اجماع ۱۸۷ ۲ روایت ۱۸۷ ب: دیدگاه فقهای عامه ۱۸۸ گفتار چهارم: تفاوت حد زن و مرد در ارتداد ۱۸۸ الف: ادله حکم مسیله از منظر فقهای امامیه ۱۸۹ ۲/۲ زن مرتد ۱۹۰ ب: دیدگاه فقهای عامه ۱۹۱ نتیجه گیری فصل ۱۹۲ فصل چهارم: مبانی مستثنیات تساوی درسیاست کیفری اسلام مبحث اول : جایگاه حکمت احکام در تبیین مبانی استثنا ۱۹۳ گفتار اول: هدف داری در الزام دینی ۱۹۴ الف: دیدگاه اشاعره ۱۹۴ ب: دیدگاه امامیه و معتزله ۱۹۵ ج: تفاوت علت با حکمت احکام ۱۹۵ د: منابع استخراج حکمت یا فلسفه احکام ۱۹۷ مبحث دوم: نگاه کلی به مبانی مستثنیات تساوی در آموزه های اسلامی ۲۰۰ گفتار اول: قوانین حاکم بر حیات انسان ۲۰۰ الف: قوانین فلسفی ۲۰۱ ۱ تعریف قانون فلسفی ۲۰۱ ۲ ویژگی های قانون فلسفی ۲۰۱ ب:قوانین طبیعی–تجریبی ۲۰۲ ۱ تعریف قانون طبیعی– تجربی: ۲۰۲ ۲ ویژگی های این گونه قوانین ۲۰۳ ج: قوانین تشریعی و وضعی ۲۰۴ ۱ تعریف قانون تشریعی و وضعی ۲۰۴ ۲ شریعت و فقه: ۲۰۵ گفتار دوم: ماهیت قوانین تشریعی و وضعی ۲۰۵ الف: ادراکات ذهنی: ۲۰۶ ب: انواع ادراکات اعتباری ۲۰۶ ج: مفاهیم حقوقی –اخلاقی ۲۰۸ د: اقسام اعتبار از منظر اصولیون ۲۰۹ ه: قلمرو اعتبارات در زندگی اجتماعی ۲۱۱ گفتار سوم: ویژگی های قانون به عنوان امر اعتباری ۲۱۲ الف: برهان ناپذیری ۲۱۲ ب: تغیر پذیری ۲۱۳ ج: انعطاف پذیری ۲۱۴ د:زمانمندی ۲۱۵ ه: تناسب بافرهنگ جامعه ۲۱۶ و: نسبی بودن ۲۱۷ گفتار چهارم: ماهیت اصل تساوی در پرتوی ویژگی هایی قانون ۲۱۹ الف: نفع عمومی ۲۱۹ ب: تناسب در مجازات ۲۲۰ ج: اصل فردی کردن مجازات ۲۲۰ گفتار پنجم: تناسب تشریع با تکوین در احکام مرتبط با زنان و مردان ۲۲۲ الف: مشترکات تکوینی و تشریعی زن و مرد ۲۲۴ ۱ تساوی در هویت انسانی ۲۲۴ ۲ تساوی در تکامل ۲۲۶ ۳ تساوی در ایمان و کفر ۲۲۷ ۴ تساوی در پاداش و کیفر ۲۲۸ ب:تفاوت های تکوینی زن و مرد ۲۲۹ ۱ تفاوت های جسمانی ۲۲۹ ۱/۱ دستگاه تولیدمثل ۲۳۰ ۲/۱ توان حاملگی ۲۳۰ ۳/۱ پستان ها ۲۳۱ ۴/۱ استخوان بندی ۲۳۲ ۵/۱ تفاوت در قدرت و نیروی بدنی ۲۳۲ ۲ تفاوت های روانی ۲۳۳ ۱/۲ تاثیرپذیری ۲۳۳ ۲/۲ مهرورزی ۲۳۴ ۳– احساس وابستگی ۲۳۵ ج: بررسی یک شبهه ۲۳۷ گفتار ششم: دیدگاه اندیشمندان اسلامی نسبت به حقوق زن ۲۳۸ الف: دیدگاه روشنفکران ۲۳۹ ۱ تمسک به اصل در پی جوی حقوق زن ۲۳۹ ۲ دیدگاه عرضی بودن حقوق زنان ۲۴۱ ۳ نگاه تاریخی گرایی به حقوق زنان ۲۴۲ نقد و بررسی ۲۴۴ ب: دیدگاه اصول گرایان ۲۴۶ ۱–دیدگاه علامه طباطبایی(ره) ۲۴۶ ۲–دیدگاه شهید مطهری ۲۴۶ ۳–دیدگاه مرحوم آیت الله مصباح ۲۴۸ ۴–دیدگاه علامه فضل الله ۲۴۸ گفتار هفتم: حکم متفاوت در دیات اقتضای نظام حقوقی مستقل ۲۴۹ الف: حقوق شهروندی در اسلام ۲۵۱ ۱ دیدگاه عدم ابتنای حقوق شهروندی بر ایمان ۲۵۱ ۲ دیدگاه ابتنای حقوق شهروندی بر ایمان ۲۵۳ ب: نسبیت در حقوق شهروندی از منظر اسلامی ۲۵۵ ج: نسبیت در حقوق شهروندی در حقوق معاصر ۲۵۶ د: تفاوت های حقوق شهروندی در اسلام ۲۵۸ ۱ از جهت سهولت بر شهروند ۲۵۸ ۲/ از جهت سختگیری بر شهروند ۲۶۰ مبحث سوم: نگاه مصداقی به چرایی مستثنیات در سیاست کیفری اسلام ۲۶۲ گفتار اول: چرایی تفاوت های قصاص و دیات میان زنان و مردان ۲۶۲ الف: جعل احکام بر اساس مصالح و مفاسد ۲۶۲ ب:جعل احکام و ارزش زن و مرد ۲۶۴ ج: نظامواره بودن احکام اسلامی ۲۶۸ گفتار دوم: چرایی تفاوت دیه مسلمان و کافر ۲۷۰ گفتار سوم: چرایی تفاوت قصاص پدر و فرزند ۲۷۲ الف: سبب وجود بودن ۲۷۳ ب: ارزش گذاری به رابطه ابوت ۲۷۳ ج:فقدان فلسفه قصاص در مورد قتل فرند ۲۷۴ د: مشکوک بودن عمد در قتل فرزند ۲۷۵ گفتار چهارم: نگاه جرم شناسانه به عدم قصاص والدین در صورت قتل فرزند ۲۷۷ الف:–قتل فرزند ویژگی فرهنگ جاهلی ۲۷۸ ب: مجازات پدر قاتل ۲۷۹ ۱–قتل پدر در صورت صِدق محاربه و افساد فی الارض ۲۸۰ ۲–تعزیر بازدارنده ۲۸۴ گفتار پنجم: چرایی تفاوت در حدود ۲۸۵ الف: تفاوت حد زن و مرد در زنای به عنف ۲۸۵ ۱ چرایی تفاوت مجازات تجاوز به عنف ۲۸۶ ب: تفاوت حد زن و مرد در ارتکاب زنا با فرد غیر بالغ ۲۸۶ ۱– چرایی تفاوت مجازت این جرم ۲۸۷ ج: تفاوت حد زن و مرد در هم جنس بازی ۲۸۸ ۱ چرایی تفاوت مجازات این جرم ۲۸۸ د: تفاوت حد زن و مرد در قوادی ۲۸۹ ۱ چرایی تفاوت مجازات جرم قوادی ۲۹۰ د: تفاوت حد زن و مرد در ارتداد ۲۹۲ ۱ استدلال چرایی مجازات متفاوت ۲۹۲ نتیجه گیری فصل ۲۹۴ نتیجهگیری و پیشنهاد ها ۱ نتیجه گیری ها: ۲۹۶ ۲ پیشنهاد ها: ۲۹۸ فهرست منابع ۲۹۹

کلیدواژه ها

• اصل تساوی
• کرامت انسانی
• رضایت مندی عمومی
• حقوق شهروندی
• تبعیض مثبت
• سیاست کیفری حد اقلی
• سیاست کیفری اسلام