ماهیت ریاست بر خانواده در فقه و حقوق موضوعه

عنوان	ماهیت ریاست بر خانواده در فقه و حقوق موضوعه
رشته	فقه و حقوق خصوصی
دانشجو	رضا بهرامی خوشکار
استاد راهنما	سید محمدصادق موسوی، سید ابوالقاسم نقیبی
استاد مشاور	مرتضی چیت سازیان
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۲
دانشگاه	دانشگاه شهید مطهری

ماهیت ریاست بر خانواده در فقه و حقوق موضوعه عنوان رساله ای است که توسط رضا بهرامی خوشکار، با راهنمایی سید محمدصادق موسوی و سید ابوالقاسم نقیبی و با مشاوره مرتضی چیت سازیان در سال ۱۴۰۲ و در مقطع دکتری دانشگاه شهید مطهری دفاع گردید.

چکیده

ماهیت خانواده از مخترعات شرعی نیست؛ یعنی آنچنانکه ماهیت نماز و روزه از مخترعات شرعی می باشد، ماهیت خانواده این گونه نبوده و مورد جعل شارع قرار نگرفته است و دارای حقیقت شرعیه نیست؛ بلکه عنوان خانواده به اعتبار رایج بودن آن بین مردم و عقلا، احکامی مثل ریاست بر آن مترتب گردیده است و شارع مقدس، ریاست بر خانواده را تنفیذ نموده است. اما اینکه ریاست به عنوان یک حکم مورد جعل شارع قرار گرفته باشد، در این باره بزرگانی مانند مرحوم نایینی، ریاست را حتی حکم وضعی نمی دانند و البته عده ای دیگر بیان می دارند که تمام دواعی جعل در ریاست خانواده وجود دارد و شارع به اعتبار این دواعی و آرامش و امنیت خانواده، مدیریت را برای آن جعل کرده است؛ ولی نظر صحیح و مورد قبول این نوشتار و رساله، این است که ریاست بر خانواده یک امر عرفی و عقلایی می باشد که عقلا آن را از روابط و مجموعه خانواده انتزاع کرده اند و اینکه در ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی آمده است در روابط زوجین ریاست خانواده از خصایص شوهر است اشاره به همین امر عقلایی دارد و در آیه شریفه الرِجال قوامون علی النِساء... قوامیت مردان بر زنان لزوما از طرف شارع اعتبار و جعل نگردیده است؛ بلکه می تواند صرفا یک اعتبار عقلایی باشد و مادامی که علت آن که همان تفضیل بعضی بر بعضی دیگر یا انفاق و نفقه وجود داشته باشد، این اعتبار عقلایی هم وجود دارد و اگر آن علت زایل گردد این اعتبار هم دیگر وجود ندارد. در هر صورت خصیصه و خصلت یکی از طرفین می طلبد که ریاست را بر عهده گیرد و این خصیصه می تواند صفت تعقل و توانایی تلاش برای معاش و در بعضی از موارد نیروی جسمانی در پرتو تعقل و تصمیم گیری برای یک خانواده باشد.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه: ز بخش اول: کلیات

فصل اول: خانواده و انواع آن

گفتار اول: مفهوم خانواده و انواع آن

گفتار دوم: مبانی و خاستگاه تشکیل خانواده

گفتار سوم: رعایت اصول و قواعد الزامی در پایهریزی و تداوم خانواده

گفتار چهارم: کارکردها و اهداف تعیین شده در خانواده

گفتار پنجم: نگاه تاریخی به شکلگیری خانواده

الف) نظر دانشمندان غیراسلامی راجع به شکلگیری خانواده

ب) نظر دانشمندان اسلامی راجع به شکلگیری خانواده ۱۶

– پیدایش خانواده از زمان خلقت آدم و حوا ۱۸

– بررسی داشتن عقلانیت و شعور در بدو خلقت بشر و زمان پیدایش خانواده

گفتار ششم: اندیشههای متفاوت راجع به تغییر شکلی ساختار خانواده

گفتار هفتم: بررسی انواع ساختار خانواده و خصوصیات آنها

الف) خانواده گستر

ب) خانواده صنایع خانگی

ج) خانواده کارگری

د) خانواده بورژوازی – الگوی خانواده هسته ای

ه) خانواده هسته ای

فصل دوم: اداره خانواده

گفتار اول: مدیریت در خانواده

الف) ضرورت مدیریت در جمع

ب) ضرورت وجود رییس در خانواده

گفتار دوم: دلایل نیاز به مدیر در زندگی زناشویی و نهاد خانواده

الف) استحکام و تداوم زندگی زناشویی

ب) ضرورت وجود کانون اقتدار برای تربیت فرزندان

ج) ضرورت تصمیمات فوری

د) ضرورت پاسخگویی

گفتار سوم: انواع و اقسام قابل تصور برای مدیریت در خانواده

گفتار چهارم: تقسیم کار در خانواده

گفتار پنجم: توزیع قدرت در خانواده

فصل سوم: معناشناسی ریاست بر خانواده و پیشینه آن

گفتار اول: مفهوم ریاست

گفتار دوم: تمایز ریاست از مفاهیم مشابه

الف) تمایز مفهوم ریاست از مدیریت:

ب) تمایز مفهوم ریاست از سرپرستی

ج) تمایز مفهوم ریاست از قیمومیت

گفتار سوم: پیشینه ریاست بر خانواده

گفتار چهارم: پیشینه بحث ریاست خانواده در قوانین ایران

گفتار پنجم: پیشینه بحث ریاست خانواده در فقه

الف) پیشینه ریاست زوج بر خانواده

ب) سلب اطاعت از زنان

گفتار ششم: احکام تکلیفی و وضعی

بخش دوم: بررسی جعل یا عدم جعل ریاست بر خانواده

فصل اول: احکام تکلیفی و وضعی

گفتار اول: معناشناسی حکم

گفتار دوم: تقسیم حکم به حکم تکلیفی و حکم وضعی

گفتار سوم: تعداد احکام وضعی

گفتار چهارم: امور خارجی و اعتباری و انتزاعی

گفتار پنجم: جعل احکام وضعی

گفتار ششم: اقوال و آرا پیرامون جعل و عدم جعل احکام وضعی

الف) دلایل عدم جعل احکام وضعی

ب) دلایل جعل احکام وضعی

ج) پاسخ دلایل فوق الذکر

د) نظریه تفصیل

گفتار هفتم: آثار مجعول بودن احکام وضعی و مجعول نبودن آنها

فصل دوم: عرفی یا جعلی بودن ریاست و ولایت

گفتار اول: جعلیت ریاست از دیدگاه نایینی

گفتار دوم: جعلیت خانواده به عنوان یک ماهیت مخترعه

گفتار سوم: قضیه خارجی یا حقیقی بودن آیه قوامون

گفتار چهارم: تحلیل ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی در خصوص ریاست مرد

الف) مجعولیت قوامیت مرد

ب) ظهور جعل قوامیت در ریاست

بخش سوم: بررسی ریاست زوجین بر خانواده

فصل اول: ادله و مبانی ریاست بر خانواده

گفتار اول: آیه قوامون

شان نزول آیه

گفتار دوم: آیه درجه

گفتار سوم: روایات

گفتار چهارم: حکم عقل

گفتار پنجم: مقتضای نکاح خانواده

گفتار ششم: قواعد فقهی ناظر به موضوع

الف) قاعده سلطه بر نفس

ب) قاعده عدم تاثیر جنسیت در احکام الهی

گفتار هفتم: اصل عملی

گفتار هشتم: بررسی حقوقی ریاست خانواده

فصل دوم: بررسی روایات حاوی اشکالات وارده بر مدیریت و ریاست زنان

گفتار اول: عقل زنان

الف– نقصان عقل

ب– نقد و بررسی

۱– بیان روایات و تحلیل و بررسی آنها

۱–۱– بیان روایات

۱–۲– تحلیل و بررسی

۲– فضای صدور احادیث

۲–۱– مخاطب امام

۲–۲– پذیرش اختلاف های زن و مرد

۲–۳– وقایع خارجی

۲–۴– نقد

۳– گفتگوی افلاطون

ج– تعارض ادله

د) نتیجه

گفتار دوم: بررسی مشورت با زنان و اطاعت از آنان

الف) تاثیر پرهیز از مشورت و اطاعت زنان در قضاوت آنان

ب) تحلیل و بررسی و نقد

نتایج

فهرست منابع و مآخذ

کلیدواژه ها

• خانواده
• ریاست خانواده