بررسی حقوقی شرط خیار درعقد نکاح و صداق در حقوق ایران و فقه اسلامی
 | |
| عنوان | بررسی حقوقی شرط خیار درعقد نکاح و صداق در حقوق ایران و فقه اسلامی |
|---|---|
| رشته | حقوق |
| دانشجو | مصطفی رحیمی پور |
| استاد راهنما | محمدیار ارشدی |
| استاد مشاور | علی سعیدی |
| مقطع | کارشناسی ارشد |
| سال دفاع | ۱۳۹۰ |
| دانشگاه | مرکز پیام نور تهران |
بررسی حقوقی شرط خیار درعقد نکاح و صداق در حقوق ایران و فقه اسلامی عنوان پایان نامه ای است که توسط مصطفی رحیمی پور، با راهنمایی محمدیار ارشدی و با مشاوره علی سعیدی در سال ۱۳۹۰ و در مقطع کارشناسی ارشد مرکز پیام نور تهران دفاع گردید.
چکیده
قوانین مربوط به حقوق خانواده،جز در موارد خاص،امری ومربوط به نظم عمومی هستند وبرهمین اساس،اصول مهم حقوقی استقلال وحاکمیت اراده و آزادی قراردادها،در حوزه قلمروحقوق خانواده وبخصوص عقد نکاح،از قدرت تاثیر کمتری برخوردارند،وطرفین عقد نکاح،به راحتی نمی توانند اراده خود را جایگزین دستورات قانونی نمایند،.محدودیت اراده افراد در عقد نکاح،نه تنها ناظر برشرایط انعقاد نکاح است، بلکه آثارونتایج وهمچنین طرق انحلال آن را نیز شامل می شود،ولی این محدودیت اراده ،مطلق نمی باشد ودر برخی موارد،به طرفین اجازه داده شده است که خواست واقعی خود را در قالب شرط ،بجای اراده مفروض قانونگذار بنشانند واحکام مربوط به انعقاد،آثار وانحلال نکاح را تغییر دهند. زن وشوهر غالباخواسته های خود را ضمن عقدنکاح می آورند وگاه برمبنای توافقهای پیشین ازدواج می کنند،وبه ندرت دربار امورموضوعی نکاح،قرارداد مستقل وجداگانه منعقدمی کنند.بدین سان به پیروی از فقه اسلامی وحقوق موضوعی مسیله شرط خیار در نکاح وصداق را در ضمن عقد نکاح که شرط ،نامیده می شود،مورد بررسی قرار خواهیم داد. این موضوع که شرط خیار چیست وحاکمیت اراد زوجین درقلمرو این عقد تاچه میزان موثراست.ازجمله ویژگی های این بخش از حقوق خانواده است که تحلیل آن جنبه حقوقی یافقهی صرف ندارد،بلکه آمیخته با مسایل اجتماعی وبالاخص اخلاقی ومذهبی است که بسیاری معتقدند بیشتر قواعد آن مربوط به نظم عمومی واخلاق حسنه است و لذا طرفین عقدچاره ای جز تحت امرقوانین بودند،ندارند ونمیتوانند مانند سایرعقودبه آسانی اراده خود راجایگزین دستورات واوامر قانونگذار نمایند.در همین راستا قانونگذار با وضع ماده۱۰۶۹ ق.م شرط خیار فسخ در نکاح را باطل وصرفا اجازه درج شرط خیارفسخ را در مهرنکاح دایم را داده است. پایان نامه پیش رو،از دوفصل تشکیل یافته که در فصل اول، فسخ نکاح واینکه شرط خیار از مواردفسخ می باشد یا خیر؛وشرایط شروط در عقود؛وهمچنین شرایط، شرط در ضمن عقدنکاح ،که شرط خیار نیز موردی از این شروط می باشد مورد بررسی قرار خواهد گرفت ودر فصل دوم:منحصرا به شرط خیار در عقود ومختصا در عقد و صداق نکاح دایم وموقت پرداخته وشرایط واحکام وآثار آن را مورد تحلیل قرار می دهیم.
ساختار و فهرست پایان نامه
مقدمه ۱
۱–تعریف مساله وبیان سوالهای تحقیق ۲
۲–فرضیه ها ۲
۳– سابقه و ضرورت انجام تحقیق ۳
۴–هدف تحقیق ۳
۵–روش تحقیق ۳
فصل اول: مبانی ومفاهیم فسخ در نکاح وشروط در عقود ۵
بخش اول:ماهیت فسخ،ارکان ،شرایط وآثار آن در نکاح ۵
مبحث اول:مبنا ومفهوم فقهی و حقوقی فسخ نکاح ۵
گفتار اول:مبنای فقهی و حقوقی فسخ نکاح ۵
الف–قرآن ۵
ب–روایات: عیوب مجوز برای فسخ نکاح ۶
ج–اجماع ۶
د–قاعده لاضرر و لاحرج ۶
۱–بررسی دلالت قاعده لاضرر ۶
۲– بررسی دلالت قاعده لاحرج ۷
گفتار دوم:مفهوم فسخ نکاح ۷
الف–تعریف فسخ ۷
ب–معنای فسخ نکاح ۸
ج–تمایز فسخ نکاح با سایر موارد انحلال عقد نکاح ۸
۱–تفاوت انحلال و بطلان در نکاح ۹
۲–تفاوت فسخ با انفساخ ۹
۳–تفاوت فسخ با طلاق ۹
مبحث دوم:ماهیت فسخ وعقد نکاح ۱۰
گفتار اول:مفهوم ماهیت ۱۰
الف:ماهیت در امور تکوینی ۱۱
ب– ماهیت در امور اعتباری ۱۱
ج– فایده اخذ ماهیت در عالم حقوق ۱۲
گفتار دوم :ماهیت عقد و فسخ نکاح ۱۲
الف–ماهیت عقد نکاح ۱۲
۱–تعریف عقد ۱۲
۲–تعریف عقد نکاح ۱۳
۳– تفاوت با سایر عقود ۱۴
۳–۱خالی بودن طرفین از موانع نکاح ۱۴
۳–۲تقدس و عبادی بودن نکاح ۱۴
۳–۳به خاطر اهمیت نکاح؛ نکاح با کفار ممنوع شده است ۱۵
۳–۴شرط خیار فسخ درنکاح ۱۵
ب–ماهیت حقوقی فسخ ۱۵
مبحث سوم:تاریخچه پیدایش نظریه فسخ ۱۶
گفتار اول:نظریه فسخ در عقود ۱۶
الف– تاریخچه پیدایش نظریه فسخ ۱۶
ب–اهمیت و ضرورت بحث درباره فسخ عقد ۱۷
ج–منشاء پیدایش حق فسخ ۱۷
گفتاردوم:تاریخچه فسخ نکاح در اقوام وملل ۱۸
الف–عصر جاهلیت ۱۸
ب–ایران باستان ۱۸
ج–مصر باستان، عربستان ،هند و روم ۱۹
د–اروپا ۱۹
ه–آمریکا ۲۰
و–روسیه ۲۰
مبحث چهارم:شرایط لازم فسخ نکاح و موارد سقوط آن ۲۰
گفتار اول:موضوعات فسخ نکاح در فقه اسلامی ۲۰
الف– عیوب ۲۰
۱–عیوب مشترک ۲۱
۲ عیوب مختص مرد ۲۱
۳–عیوب ویژه زنان ۲۲
ب_ خیار شرط یا خیار تخلف از شرط صفت ۲۲
ج – تدلیس ۲۳
د– موارد دیگر ۲۳
گفتار دوم:شرایط اعمال حق فسخ نکاح وموارد سقوط آن ۲۴
الف–شرایط اساسی اعمال حق فسخ ۲۴
۱–اراده (قصد و رضا) ۲۴
۲–اهلیت ۲۵
۳––انشاء و ابراز اراده ۲۶
۳–۱–انشاء فسخ ۲۶
۳–۲ابزار اراده: ۲۶
ب–اعمال فسخ نکاح و موارد سقوط آن ۲۶
۱–اعمال خیار فسخ نکاح ۲۶
۲–بررسی فوریت خیارفسخ ۲۷
۳–سقوط خیار فسخ ۲۸
مبحث پنجم:آثار فسخ نکاح ۲۸
گفتار اول:انحلال عقد(زمان ایجاد خیار) ۲۸
گفتار دوم:اعمال خیار فسخ و آثار آن ۳۰
الف– آثار خیار فسخ نکاح در مهر ، عده و نفقه ۳۰
۱–مطالعه تطبیقی مهر زوجه ۳۰
۲–عده زوجه در فسخ نکاح ۳۰
۳–نفقه زن در مدت عده فسخ نکاح ۳۱
ب–حضانت کودکان بعد از فسخ ۳۱
ج–ارث در صورت فسخ نکاح ۳۱
بخش دوم:بررسی قاعده شروط والتزامات در حقوق و فقه اسلامی ۳۲
مبحث اول:مفهوم وماهیت شرط درحقوق و فقه وتمایز آن باتاسیس های مشابه حقوقی ۳۲
گفتاراول:معنی ومفهوم شرط ۳۲
الف–معنای لغوی شرط ۳۲
ب–معنای اصطلاحی شرط ۳۲
ج–شرط در کلام فقها ۳۳
د–شرط در اصطلاحات حقوقی ۳۴
گفتاردوم:ماهیت فقهی و حقوقی شرط ۳۴
الف–ماهیت فقهی شرط ۳۴
۱–اجزاء یا ارکان متشکله عمل حقوقی ۳۴
۲– شرط به معنای امری محتمل الوقوع ۳۵
۳– عهد وتعهد مستقل (شرط ابتدایی) ۳۶
۴– تعهد ضمن عقد ۳۷
ب–بررسی ماهیت شرط در میان رویدادهای حقوقی ۳۷
۱–نظریه عقد بودن شرط ۳۷
۲–اشتراط وتعلیق ۳۷
۳–شرط وقید ۳۸
گفتار سوم:خصوصیات شرط ۳۸
الف–عمل حقوقی بودن شرط ۳۸
ب–طرفینی بودن شرط ۳۹
ج–سببیت شرط ۳۹
مبحث دوم:ادله مشروعیت شرط ۳۹
گفتار اول:اصل صحت در شروط ضمن عقد ۳۹
الف:درفقه امامیه ۴۰
ب: در حقوق امروزی ۴۱
ج–اجرای شرط در قانون مدنی ۴۱
گفتار دوم:ادله ومبانی لزوم وفاء به شرط ۴۲
الف–اطلاقات و عمومات وارده ۴۲
ب–روایات ۴۲
ج–اجماع ۴۳
د–بنای عقلا ۴۳
مبحث سوم:شرایط صحت شرط ۴۴
گفتار اول:لزوم رعایت شرایط اساسی صحت معامله ۴۴
گفتار دوم:شرایط اختصاصی صحت شرط ۴۴
۱–فقه امامیه ۴۵
۲–شرایط صحت در حقوق کنونی ۴۵
مبحث چهارم:کیفیت وچگونگی ارتباط عقد با شرط ضمن آن ۴۶
گفتار اول: وابستگی شرط به عقد از حیث صحت و نفوذ ۴۶
گفتاردوم :وابستگی شرط به عقد از حیث لزوم و جواز ۴۷
مبحث پنجم:اقسام شرط وآثار و احکام آن ۴۷
گفتار اول:از لحاظ صحت یا فساد ۴۷
الف–شرط صحیح ۴۷
ب–شرط باطل ۴۸
گفتار دوم:از لحاظ مشروط(موضوع آن با عقد) ۴۸
الف–شرط صفت ۴۸
ب– شرط فعل ۴۸
ج –شرط نتیجه ۴۹
گفتار سوم:از لحاظ زمان اشتراط ۴۹
الف– قبل از انعقاد عقد ۴۹
ب– حین انعقاد عقد ۵۰
ج– بعد از انعقاد عقد ۵۱
گفتار چهارم:از لحاظ نحوه ی ارتباط با متن عقد ۵۱
الف– شرط صریح ۵۱
ب– شرط ضمنی ۵۱
گفتار پنجم:از حیث ارتباط آن با عقد ۵۲
الف–شرط ابتدایی ۵۲
ب–شرط تبانی(بنایی) ۵۲
ج–شروط ضمن عقد ۵۳
بخش سوم:توصیف شرط مندرج در ضمن عقدنکاح وشرایط صحت آن ۵۴
مبحث اول:پیشینه شروط ضمن عقد نکاح درقوانین و مقررات ایران ۵۴
گفتار اول:قبل از سال ۱۳۶۱ ۵۴
الف – قانون ازدواج ۵۴
ب – قانون مدنى ۵۴
ج – قانون حمایت از خانواده ۵۵
گفتاردوم:بعد از سال ۱۳۶۱ ۵۶
الف – بخشنامه ثبتى مشتمل بر شروط ضمن عقد نکاح ۵۶
ب – اصلاح مقررات طلاق ۵۷
ج – اصلاح ماده۱۱۳۰ قانون مدنى(اصلاحى مصوب ۱۳۷۰/۸/۱۴) ۵۷
مبحث دوم:شروط ناظر بر نکاح و آثار آن ۵۷
گفتار اول:تعلیق در نکاح ۶۱
الف–نکاح معلق در فقه امامیه ۶۱
ب– نکاح معلق در حقوق ایران ۶۲
گفتار دوم:شرط مدت در نکاح ۶۳
الف–تعیین مدت در نکاح منقطع ۶۴
ب– اختلاف در دایم و منقطع بودن نکاح ۶۴
ج–عدم ذکر مدت در نکاح منقطع ۶۵
گفتار سوم:شروط ناظر به مهر(شرط صفت در مهر) ۶۵
الف–وصف راجع به کمیت و کیفیت مهر ۶۶
ب–ضمانت اجرای تخلف از شرط صفت و مهر ۶۶
ج–فسخ مهر ۶۶
د–وضعیت مهر پس از عقد ۶۸
مبحث سوم:شرایط صحت شرط ضمن عقد ۶۹
گفتار اول: انجام مشروط ،در توان مشروط علیه باشد ۶۹
الف –در شرط فعل ۷۰
ب – در شرط صفت ۷۱
ج–در شرط نتیجه (غایت) ۷۱
گفتار دوم: شرط به خودی خود جایز باشد ۷۲
گفتارسوم: شرط غرض عقلایی داشته باشد ۷۳
گفتار چهارم:شرط ، مخالف کتاب و سنت نباشد ۷۴
گفتار پنجم:شرط منافی مقتضای عقد نباشد ۷۵
الف–اقسام اقتضا ۷۵
ب–معیارهای شناخت مقتضای عقد ۷۶
ج –وجوه و علل و مبانی بطلان شرطی که خلاف مقتضای عقد باشد ۷۶
گفتار ششم: شرط مجهول نباشد به گونه ای که جهالت شرط موجب جهالت عوضین شود ۷۸
گفتار هفتم:شرط منجزباشد ۷۹
مبحث چهارم:آثار شروط در نکاح ۷۹
گفتار اول: بررسی فقهی آثارصحیح شروط ۷۹
الف– وجوب وفای به شرط ۷۹
ب–اجبار مشروط علیه بر انجام شرط ۸۰
ج–ثبوت خیار ۸۱
گفتار دوم:آثار شروط باطل و مبطل ۸۱
الف–شروط باطل و مفسد عقد ۸۲
۱–شرط خلاف مقتضای ذات عقد ۸۲
۲– شرط مجهولی که جهل به آن موجب جهل به عوضین شود ۸۳
ب–شروط باطلی که مفسد عقد نمی باشند ۸۴
۱–شروط غیر مقدور ۸۴
۲–شرط بی فایده ۸۴
۳–شرط نامشروع ۸۴
ج–دلایل عدم سرایت فساد شرط باطل به عقد ۸۵
۱– اطلاقات و عمومات وارده در ابواب معاملات ۸۵
۲–روایات ۸۵
د–آثار شروط فاسدی که مفسد عقد نمی یاشند ۸۵
فصل دوم:بررسی نکاح و صداق با درج شرط خیار ۸۷
بخش اول:بررسی مفهوم و ماهیت شرط خیار در میان رویداهای حقوق ۸۷
مبحث اول:ماهیت حقوقی شرط خیار وتمایز آن با مفاهیم مشابه ۸۷
گفتار اول: مفهوم و ماهیت حقوقی شرط خیار ۸۷
الف –شرط خیار وعقد خیاری ۸۷
۱–شرط خیار ۸۷
۲–عقد خیاری ۸۷
ب–ماهیت حقوقی شرط خیار ۸۸
گفتاردوم:خصوصیات درج شرط خیار در عقود ۸۸
گفتار سوم:تمایز شرط خیار از مفاهیم مشابه ۸۹
الف–تمایز از خیار تخلف شرط ۸۹
ب–تمایز از شرط انفساخ ۸۹
مبحث دوم:سند صحت شرط خیار ولزوم وفای به آن ۹۰
گفتاراول:موافق قاعده بودن شرط خیار ۹۰
الف– بنای عقلا ۹۰
ب–اجماع ۹۰
ج–نصوص عامه ۹۱
د–نصوص خاصه ۹۱
گفتاردوم: حکم شرعی بودن خیار ۹۱
مبحث سوم:شرط خیار در مذاهب پنج گانه ۹۲
الف–شرط خیار در مذهب امامیه ۹۲
ب–شرط خیار در مذهب حنفیه ۹۲
ج–شرط خیار در مذهب مالکیه ۹۳
د–شرط خیار در مذهب شافعیه ۹۳
ه–شرط خیار در مذهب حنبلی ۹۳
مبحث چهارم: شرط خیار در اعمال حقوقی ۹۴
گفتار اول:نظر فقهای امامیه و حقوق مدنی ایران ۹۴
گفتار دوم:اعمال حقوقی ممنوع از جعل خیار ۹۵
الف–موارد امتناع شرط خیار به علت طبیعت عقد و اثر آن ۹۵
ب– موراد امتناع شرط خیار به علت عارضی ۹۷
مبحث پنجم: شرایط صحت شرط خیار وشرط خیار برای ثالث ۹۸
گفتار اول:تعیین مدت یا محدودیت زمانی ۹۸
الف_لزوم تعیین مدت خیار و مبنای آن ۹۸
ب_کیفیت تعیین مدت و ضمانت اجرای عدم تعیین ۹۹
۱–تعیین ابتدای مدت ۱۰۰
۲–صورت های ممکن در تعیین مدت و نهایت مدت خیار ۱۰۰
گفتار دوم:لزوم اندراج شرط خیار در ضمن عقد ۱۰۲
گفتار سوم:شرط خیار برای شخص ثالث ۱۰۳
الف–مفهوم و ماهیت شرط خیار برای ثالث ۱۰۴
ب–جایگاه قبول شخص ثالث ۱۰۴
ج–حدود اختیار طرفین و شخص ثالث نسبت به فسخ قرارداد ۱۰۴
د–اختیار طرفین نسبت به عزل شخص ثالث ۱۰۵
مبحث ششم:آثار شرط خیار ۱۰۶
گفتار اول:آثار وجود حق شرط خیار ۱۰۶
گفتاردوم:آثار اعمال حق شرط خیار ۱۰۷
بخش دوم:تحلیل فقهی وحقوقی شرط خیار فسخ در نکاح وصداق ۱۰۷
مبحث اول: شرط خیار در نکاح دایم وموقت ۱۰۷
گفتار اول: شرط خیار در نکاح دایم ۱۰۷
الف–مطالعه سابقه شرط خیار در نکاح در متون فقهی اسلامی ۱۰۷
ب–نظریه شرط خیار در نکاح دایم در فقه امامیه ۱۰۹
۱–نظریه مشهور مبنی بر بطلان عقد ۱۰۹
۲–نظریه توقف ۱۱۰
۳–نظریه صحت عقد نکاح باوجود باطل بودن شرط خیار ۱۱۰
ج:دیدگاه فقهای عامه در مورد نکاح خیاری ۱۱۰
د:دلایل بطلان نکاح خیاری در فقه اسلامی ۱۱۱
۱–دلایل قایلین به بطلان نکاح خیاری در فقه عامه ۱۱۱
۲–دلایل فقهای امامیه قایل بر بطلان نکاح خیاری ۱۱۲
ه:نقد ادله ی بطلان نکاح خیاری ۱۱۴
۱–نقد ادله بطلان نکاح خیاری در فقه عامه ۱۱۴
۲–نقد ادله بطلان نکاح خیاری در فقه امامیه ۱۱۶
۳–دلایل بطلان شرط ۱۱۹
و:شرط خیار در نکاح دایم در حقوق موضوعه ایران ۱۲۰
گفتار دوم:شرط خیاردر نکاح موقت ۱۲۱
الف–سابقه تاریخی نظریه شرط خیاردرنکاح موقت درمتون اسلامی ۱۲۱
ب–دیدگاه فقها در رابطه با بطلان شرط خیاردر نکاح موقت و اثر آن برعقد ۱۲۲
ج–بررسی شرط خیار در نکاح موقت در حقوق ایران ۱۲۳
۱–نظر نویسندگان حقوق مدنی ۱۲۳
۲–موضع قانون مدنی ایران وشارحان قانون مدنی ۱۲۳
د–نظر برگزیده نگارنده ۱۲۴
مبحث دوم:شرط خیار در صداق نکاح دایم وموقت ۱۲۶
گفتار اول:شرط خیار فسخ نسبت به مهر در عقد دایم ۱۲۶
الف–شرط خیار در فقه امامیه ۱۲۶
۱–دلایل صحت شرط خیار در مهر در نکاح دایم ۱۲۶
۲–تعیین مدت استفاده از شرط خیار در مهر در نکاح دایم ۱۲۷
۳–وضعیت مهر پس از فسخ ۱۲۸
ب–شرط خیار مهر درنکاح دایم در حقوق ایران ۱۲۸
گفتاردوم: شرط خیار فسخ نسبت به مهر در نکاح منقطع ۱۳۰
الف–سابقه تاریخی نظریه شرط خیار در صداق نکاح موقت در متون فقهی ۱۳۰
ب–دلایل قایلین به بطلان شرط خیاردر صداق نکاح موقت ۱۳۱
ج–شرط خیار در مهر نکاح موقت در حقوق ایران ۱۳۲
د–بررسی تحلیلی مساله ونظر برگزیده نگارنده ۱۳۲
نتیجه گیری ۱۳۵
کلیدواژه ها
- حقوق اسلامی
- فقه
- عقد ازدواج
- عقد خیاری
- فسخ ازدواج
- شرط ضمن عقد
- شرط خلاف مقتضای عقد
- عقدنکاح
- صداق
- انحلال نکاح
- شرط خیار