ابزارگرایی کیفری بسترها جلوه ها و پیامدهای آن

عنوان	ابزارگرایی کیفری بسترها جلوه ها و پیامدهای آن
رشته	حقوق کیفری و جرم شناسی
دانشجو	حامد رحمانیان
استاد راهنما	محمدجعفر حبیب زاده
استاد مشاور	جلیل امیدی، فیروز محمودی جانکی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۳
دانشگاه	دانشگاه تربیت مدرس

ابزارگرایی کیفری بسترها جلوه ها و پیامدهای آن عنوان رساله ای است که توسط حامد رحمانیان، با راهنمایی محمدجعفر حبیب زاده و با مشاوره جلیل امیدی و فیروز محمودی جانکی در سال ۱۳۹۳ و در مقطع دکتری دانشگاه تربیت مدرس دفاع گردید.

چکیده

ابزارگرایی کیفری یا استفاده ابزاری از کیفر عبارت است از استفاده از ابزارهای کیفری به عنوان در دسترس ترین ابزار برای تسکین فوریِ یک مسیله یا به منظور دستیابی به منافع و مصالحی به جز منافع و مصالح عمومی، با نادیده انگاشتنِ اصول مسلم حقوقی . این تحقیق به شیوه توصیفی–تحلیلی و از طریق تحلیل محتوا و نمونه پژوهی به دنبال پاسخگویی به سه پرسش اصلی است. نخست اینکه چه عواملی باعث بروز ابزارگرایی کیفری می شوند؟ پژوهش نشان می دهد که مهم ترین بسترها عبارتند از: (۱) تفوق رویکرد امنیت مدار بر رویکردهای حق مدار در بنیان های سیاسی، (۲) رسوخ تفکر هدف وسیله را توجیه می کند در ارزیابی های اخلاقی که خود ناشی از تفسیر ناصحیح از قاعده حفظ نظام است، (۳) نبود فضای چندگفتاری و مفاهمه در فرآیندهای سیاست جنایی و (۴) عدم تخصص پاره ای از کارگزاران سیاست جنایی در کنار اضطراب ترس کاذب از توطیه و دشمن پنداریِ وقایع اجتماعی از سوی آنان.پرسش دوم تحقیق آن است که پیامدهای استفاده ابزاری از کیفر چیست؟ تحقیق حاضر از طریق رصدکردن سرنوشتِ جلوه های ابزارگرایی کیفری، مهم ترین پیامدهای ابزارگرایی کیفری را در چهار دسته شناسایی کرد: نخست پیامدهای اخلاقی که شامل (۱) سست شدن ارکان اخلاقی جامعه و جری تر شدن مردم برای بی اخلاقی و (۲) کاهش کارآمدیِ بازدارنده های اخلاقی می شود. دوم پیامدهای حقوقی که (۱) منجر به بروز بی عدالتی و تضییع حقوق فردی؛ (۲) منجر به عدم پذیرش اجتماعی قانون و در نتیجه توسل حکومت به زور برای اجرای قوانین؛ (۳) افزایش میزان وقوع جرم و نیز تورم کیفری می شود. سوم پیامدهای اجتماعی که شامل (۱) بی اعتمادی مردم به نظام عدالت کیفری و در نتیجه ترویج انتقام خصوصی در جامعه؛ (۲) از دست رفتن سرمایه های انسانی جامعه و (۳) مغفول ماندن ریشه های معضلات اجتماعی است. چهارم پیامدهای سیاسی که کاهش مقبولیت و مشروعیت نظام سیاسی، پیامد ابزارگرایی کیفری در این حوزه به شمار می آید.سومین پرسش آن است که برای کاهش موارد استفاده ابزاری از کیفر و رهایی از معایب احتمالی آن چه باید کرد؟ برای این منظور کنارگذاشتن رویکردهای دشمن پندارانه و توطیه انگارانه در میان کنشگرانِ سیاست جنایی، بازخوانی و رمزگشایی از قاعده حفظ نظام ، تاکید بر ابعاد ضد ابزارگراییِ دین اسلام، نظارت پذیری نهادهای عدالت کیفری، استفاده از ظرفیت های چندگفتاری در حوزه عمومی، آموزش تفسیر روش مند قوانین کیفری به کارآموزان قضایی، ارتقاء سطح دانش و نیز پالایش روان شناختیِ کارگزاران نظام عدالت کیفری ضروری است.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب

فصل اول : طرح تحقیق ۱

۱–۱ بیان مسیله ۱

۱–۲ اهمیت تحقیق ۵

۱–۳ سوال های تحقیق ۶

۱–۴ فرضیه های تحقیق ۶

۱–۵ پیشینه تحقیق ۷

۱–۶ روش تحقیق ۸

۱–۷ سازمان دهی تحقیق ۹

فصل دوم : مفهوم و بسترهای ابزارگرایی کیفری ۱۲

۲–۱ مفهوم شناسی ۱۲

۲–۱–۱ تعریف ابزارگرایی ۱۳

۲–۱–۲ انواع ابزارگرایی ۱۶

۲–۱–۲–۱ ابزارگرایی حقوقی ۱۷

۲–۱–۲–۲ ابزارگرایی کیفری ۲۰

۲–۱–۲–۲–۱ تعریف ۲۰

۲–۱–۲–۲–۲ ویژگی ها و اجزای تعریف ۲۳

۲–۱–۲–۲–۳ شاخص های ابزارگرایی کیفری ۲۸

۲–۲ بسترهای بروز ابزارگرایی کیفری ۳۰

۲–۲–۱ مبانی سیاسی ۳۰

۲–۲–۲ مبانی اخلاقی ۳۴

۲–۲–۳ توجیه های جرم انگاری ۳۶

۲–۲–۳–۱ توجیه جرم انگاری اقدام علیه حکومت ۳۷

۲–۲–۳–۱–۱ توجیه جرم انگاری اقدام علیه حکومت در حقوق عرفی ۳۹

بند نخست : معرفی توجیه ها ۴۰

بند دوم : نقد و تحلیل توجیه ها ۴۳

۲–۲–۳–۱–۲ توجیه جرم انگاری اقدام علیه حکومت در حقوق اسلامی ۴۶

بند نخست : معرفی قاعده حفظ نظام ۴۶

بند دوم : نقد و تحلیل توجیه بر اساس قاعده حفظ نظام ۵۰

۲–۲–۳–۲ توجیه جرم انگاری اقدام علیه ایدیولوژی ۵۷

۲–۲–۳–۲–۱ معرفی توجیه ها ۵۹

۲–۲–۳–۲–۲ نقد و تحلیل توجیه ها ۶۳

۲–۲–۴ مدل سیاست جنایی ۶۵

۲–۲–۵ غلبه عقلانیت ابزاری ۶۸

۲–۲–۶ مناسبات قدرت ۷۱

۲–۲–۷ ویژگی های فردیِ کارگزاران ۷۴

۲–۲–۸ ویژگی های ساختاری نهادهای عدالت کیفری ۷۷

فصل سوم : جلوه های ابزارگرایی کیفری ۷۹

۳–۱ جلوه های ابزارگرایی کیفری در سیاست جنایی تقنینی ۸۱

۳–۱–۱ جرم انگاری های ابزارگرایانه ۸۲

۳–۱–۱–۱ اقدام علیه حکومت ۸۳

۳–۱–۱–۱–۱ مرزبندی میان جرم انگاری های ابزارگرایانه و غیرابزارگرایانه ۸۳

۳–۱–۱–۱–۲ جلوه هایی از جرم انگاری های غیرابزارگرایانه ۸۶

۳–۱–۱–۱–۳ جلوه هایی از جرم انگاری های ابزارگرایانه ۸۷

۳–۱–۱–۲ اقدام علیه ایدیولوژی ۹۳

۳–۱–۱–۲–۱ مرزبندی میان جرم انگاری های ابزارگرایانه و غیرابزارگرایانه ۹۳

۳–۱–۱–۲–۲ جلوه هایی از جرم انگاری های غیرابزارگرایانه ۹۴

۳–۱–۱–۲–۳ جلوه هایی از جرم انگاری های ابزارگرایانه ۹۶

۳–۱–۱–۲–۴ تحلیل جرم انگاری ارتداد از منظر ابزارگرایی کیفری ۱۰۰

۳–۱–۱–۳ سایر جرم انگاری های خاص ۱۰۵

۳–۱–۱–۳–۱ جرم انگاری در مقام واکنش سریع ۱۰۶

۳–۱–۱–۳–۲ جرم انگاری با پیش زمینه ذهنی ۱۱۱

۳–۱–۲ وضع قوانین غیرشفاف ۱۱۵

۳–۱–۲–۱ وضع حقوق شناور ۱۱۶

۳–۱–۲–۲ وضع تکالیف مبهم ۱۲۰

۳–۱–۳ ابزارگرایی از طریق اتخاذ رویکرد سلبی ۱۲۴

۳–۲ جلوه های ابزارگرایی کیفری در سیاست جنایی قضایی ۱۲۸

۳–۲–۱ تفسیرهای ابزارگرایانه از مقررات کیفری ۱۲۸

۳–۲–۱–۱ تفسیرهای موسع ۱۳۱

۳–۲–۱–۲ تفسیرهای مضیق ۱۳۶

۳–۲–۲ گفتمان کیفری ابزارگرایانه ۱۳۸

۳–۲–۲–۱ گفتمان شدت گرایانه ۱۳۹

۳–۲–۲–۲– گفتمان سهل گرایانه ۱۴۱

۳–۲–۳ استفاده ابزاری از آمار جنایی ۱۴۵

۳–۳ جلوه های ابزارگرایی کیفری در سیاست جنایی اجرایی ۱۴۷

۳–۳–۱ برداشتهای ابزارگرایانه از مقررات کیفری ۱۴۷

۳–۳–۲ گفتمان کیفری ابزارگرایانه ۱۵۱

۳–۳–۳ اولویت گذاری نهادهای اجرایی ۱۵۴

فصل چهارم : پیامدهای ابزارگرایی کیفری و زمینه های کاهش آن ۱۵۸

۴–۱ پیامدهای ابزارگرایی کیفری ۱۶۰

۴–۱–۱ پیامدهای اخلاقی ۱۶۰

۴–۱–۱–۱ سست شدن پایه های اخلاقی جامعه ۱۶۰

۴–۱–۱–۲ کاهش کارآییِ بازدارنده های اخلاقی ۱۶۳

۴–۱–۲ پیامدهای حقوقی ۱۶۴

۴–۱–۲–۱ پیامدها بر حقوق فردی ۱۶۵

۴–۱–۲–۲ پیامدها بر حقوق جامعه ۱۶۷

۴–۱–۲–۲–۱ عدم پذیرش اجتماعی قانون ۱۶۸

۴–۱–۲–۲–۲ افزایش میزان وقوع جرم ۱۷۰

۴–۱–۲–۲–۳ تورم کیفری ۱۷۲

۴–۱–۳ پیامدهای اجتماعی ۱۷۳

۴–۱–۳–۱ بی اعتمادی جامعه به نظام عدالت کیفری ۱۷۴

۴–۱–۳–۲ مغفول ماندن ریشه آسیب های اجتماعی ۱۷۵

۴–۱–۳–۳ ریزش سرمایه های انسانی ۱۷۶

۴–۱–۴ پیامدهای سیاسی ۱۷۷

۴–۲ زمینه های کاهش ابزارگرایی کیفری ۱۸۰

۴–۲–۱ زمینه های دینی ۱۸۰

۴–۲–۱–۱ رویه عملی اولیای دین اسلام ۱۸۲

۴–۲–۱–۲ احکام و قواعد راهنما ۱۸۴

۴–۲–۱–۳ آرای اندیشمندان دینی ۱۸۹

۴–۲–۲ زمینه های حقوقی ۱۹۴

۴–۲–۲–۱ قانون اساسی ۱۹۴

۴–۲–۲–۲ اصول حقوق کیفری ۱۹۶

۴–۲–۳ زمینه های سیاسی ۱۹۷

نتیجه گیری و ارایه پیشنهاد ۲۰۱

۵–۱ نتایج تحقیق ۲۰۱

۵–۲ پیشنهادها ۲۰۸

۵–۲–۱ پیشنهادهای عمومی ۲۰۸

۵–۲–۲ پیشنهادهای اختصاصی ۲۱۰

۵–۲–۲–۱ پیشنهاد برای سیاست جنایی تقنینی ۲۱۱

۵–۲–۲–۲ پیشنهاد برای سیاست جنایی قضایی ۲۱۲

۵–۲–۲–۳ پیشنهاد برای سیاست جنایی اجرایی ۲۱۳

منابع و مآخذ ۲۱۴

منابع فارسی ۲۱۴

منابع عربی ۲۲۱

منابع انگلیسی ۲۲۲

پیوست : فهرست نمونه پژوهی های انجام شده ۲۲۵

الف) متون قانونی، طرح ها، لوایح ۲۲۵

ب) مشروح مذاکرات مجلس ۲۲۹

پ) سیاست های قضایی و پلیسی ۲۳۱

ت) سایر ۲۳۴

فهرست جدول ها

جدول ۱– مقایسه ابزارگرایی و حاکمیت قانون ۱۹

جدول ۲– جلوه های ابزارگرایی کیفری در حوزه جرم انگاری اقدام علیه حکومت ۹۲

جدول ۳– جلوه های جرم انگاری های خاص ابزارگرایانه ۱۱۵

جدول ۴– جلوه های ابزارگرایی کیفری از طریق وضع حقوق شناور ۱۲۰

جدول ۵– جلوه های ابزارگرایی کیفری از طریق وضع تکالیف مبهم ۱۲۴

جدول ۶– جلوه های ابزارگرایی کیفری از طریق اتخاذ رویکرد سلبی توسط قانونگذار ۱۲۷

جدول ۷– جلوه های ابزارگرایی کیفری از طریق تفسیرهای قضایی موسع ۱۳۵

جدول ۸– جلوه های ابزارگرایی کیفری در گفتمان مقامات قضایی ۱۴۴

جدول ۹– جلوه های ابزارگرایی کیفری در سیاست جنایی اجرایی ۱۵۱

کلیدواژه ها

• ابزارگرایی
• کیفر
• اخلاق گرایی
• ابرازگرایی
• نظام سیاسی
• مشروعیت
• حکومت
• اقتدار
• اصلاح کیفری
• اخلاق