کیفرزدایی در سیاست کیفری نوین ایران

عنوان	کیفرزدایی در سیاست کیفری نوین ایران
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	ولی اله صادقی
استاد راهنما	مهرداد رایجیان اصلی
استاد مشاور	حسن مرادی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۷
دانشگاه	دانشگاه عدالت

کیفرزدایی در سیاست کیفری نوین ایران عنوان رساله ای است که توسط ولی اله صادقی، با راهنمایی مهرداد رایجیان اصلی و با مشاوره حسن مرادی در سال ۱۳۹۷ و در مقطع دکتری دانشگاه عدالت دفاع گردید.

چکیده

لازمه شناسایی کیفرزدایی در ایران، توجه به توجیه، تاریخ، ابزار، الگو و مجری آن سیاست است. برای توجیه کیفرزدایی، رویکردهای مختلفی مطرح شده است ولی با توجه به اسناد بالادستی و قوانین برنامه ای و شرایط نظام عدالت کیفری ایران به نظر می رسد مصلحت گرایی (به خصوص در راستای نفی چالش های اجتماعی، اقتصادی و کیفرشناختی زندان) قوی ترین توجیه گسترش کیفرزدایی بوده است. در بعد تاریخی، کیفرزدایی تاکنون چهار دوره را طی نموده است؛ در دوره اول، فارغ از کیفرزدایی ها و کیفرگرایی های سیاسی، با نهادینه سازی زندان در قانون مجازات عمومی ۱۳۰۴ و بروز مشکلات آن، به مرور، نسل اول کیفرزداها (از جمله تخفیف مجازات، تعلیق مجازات و آزادی مشروط) به رسمیت شناخته شده و تاکنون به صورت پویا در نظام کیفردهی پایدار مانده اند. در دوره دوم، با دگردیسی چهارچوب کیفرزدایی و تمرکز نسل اول کیفرزداها در تعزیرات و نیز شناسایی توبه و حق لناسی شدن کیفر قتل عمد (قصاص) و برخی حدود (قذف و سرقت در مراحل اولیه)، بارقه هایی از کیفرزدایی شرعی – عرفی نمایان شده است. در دوره سوم، با تشدید مشکلات زندان ها، حبس زدایی گسترش یافته و بر مبنای سیاست های کلی نظام و اقدامات دستگاه قضایی، نهال های (لوایح کیفرزدای) چندگانه ای غرس گردیده است، هرچند که فرایند تصویب آنها در مجلس، به درازا کشیده شده است. در دوره چهارم (از سال ۱۳۹۲)، نهال های حاصل از دوره سوم به بار نشسته و کیفرزداهای نسل دوم (نوین) شامل جایگزین های حبس (دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان، محرومیت از حقوق اجتماعی و جزای نقدی روزانه)، معاف سازهای سنجشی (معافیت از مجازات و تعویق صدور حکم) و افتراقی (در جرایم اطفال و نوجوانان) مورد شناسایی قرار گرفته اند. همچنین در این دوره، جنبش های حبس زدایی ( در محکومیت های کیفری و مالی)، اعدام زدایی و مداخله زدایی کیفری از اعتیاد نیز گسترش یافته است. الگو یا شیوه اجرای سیاست کیفرزدایی در دوره نوین شامل سه محور حدزدایی، قصاص زدایی و تعزیر زدایی است که بر هر یک از آنها قواعد ویژه ای حاکم است. با وجود این، تمرکز کیفرزدایی، در تعزیرات می باشد؛ به صورتی که در چهارچوب تعزیرزدایی، چهار قاعده درجه ، اختیار، زمان و سنجش در اغلب کیفرزداها برقرار است. بنابراین کیفرزداهای نسل اول و دوم به مثابه ابزارهای اجرای سیاست مذکور با گستره هایی متفاوت، امکان کاهش توسل به کیفر را فراهم کرده اند. مجریان سیاست کیفرزدایی در ایران شامل هِرم قانون گذار (با کیفرگذاری کمینه، فتواگزینی کیفرزدا و کیفرزدایی دومین)، نظام عدالت کیفری (در پنج سطح خط مشی، رویه، پیشنهاد، نظارت و حمایت) و اجتماع (ترمیم گرایی و عوام زدایی) می باشد. دولت نیز نقش پشتیبانی و ارتباط میان قوا را ایفا می کند. در مجموع، سیاست شناسی کیفرزدایی در ایران بر مبنای تحلیل سیاست های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و قضایی نشانگر آن است که سیاست یادشده دارای توجیه مصلحت گرا، تکامل گستره ای، گونه ها و ابزارهای عرفی – شرعی، الگوی متشکل از اصول و قواعد و مجریان چندگانه است و برای اجرا و گسترش این سیاست باید به ساختار چند لایه آن توجه کرد.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

الف: بیان مساله

ب: سوالات پژوهش

پ: فرضیه های پژوهش

ت: ضرورت و اهداف پژوهش

ث: پیشینه پژوهش

ج: روش پژوهش

چ: محدودیت های پژوهش

ح: ساماندهی پژوهش

بخش نخست: تبیین کیفرزدایی؛ نهادینه سازی سیاست

فصل نخست: قلمرو؛ چهارچوب مفهومی

مبحث نخست: خروج از قلمروی کیفری؛ جرم زدایی

گفتار نخست: ورود به قلمروی دیگر از حقوق؛ تحولِ پاسخ

بند نخست: تعهد انگاری؛ مدنی سازیِ پاسخ

بند دوم: تخلف انگاری؛ صنفی – اداری سازی پاسخ

گفتار دوم: خروج از قلمروی حقوق؛ زوالِ پاسخ

بند نخست: روا انگاری؛ بهنجار سازی

بند دوم: انحراف انگاری؛ اخلاقی – عرفی سازیِ پاسخ

مبحث دوم: عدم خروج از قلمروی کیفری

گفتار نخست: قضازدایی؛ واگذاری سهام عدالت کیفری

بند نخست: شکایت زدایی؛ پاسخ ترمیمی

بند دوم: تعقیب زدایی؛ تدابیر شبهِ کیفرزدا

گفتار دوم: کیفرزدایی؛ تعدیل کیفرگذاری و کیفردهی

بند نخست: کیفرزداییِ قانونی؛ تعدیلِ کیفرگذاری

بند دوم: کیفرزداییِ قضایی؛ تعدیلِ کیفردهی

فصل دوم: توجیه؛ روایش کمینه گراییِ کیفری

مبحت نخست: رویکرد الغاگرا

مبحث دوم: رویکرد حق گرا

مبحث سوم: رویکرد مصلحت گرا (با تاکید بر زندان)

گفتار نخست: مصلحت کیفرشناختی؛ نفی اختلال آفرینی کیفر

گفتار دوم: مصلحت اجتماعی؛ نفی تسری موج کیفر به خویشاوندان

گفتار سوم: مصلحت اقتصادی؛ نفی هزینه زایی

بند نخست: کمبود اعتبارات مالی

بند دوم: کمبود امکانات انسانی و ساختمانی

گفتار چهارم: مصلحت، مبنای عدم توجیه

مبحث چهارم: رویکرد اساسی گرا

گفتار نخست: تقدم اخلاق بر کیفر

گفتار دوم: اصالت مسیولیت اجتماعی

گفتار سوم: نفی پاسخ دهی سرنوشت ساز

گفتار چهارم: اصالت عدم تعرض

گفتار پنجم: لزوم پیش بینی هزینه های پاسخ

گفتار ششم: پاسخ دهی متناسب با جمهوری اسلامی

گفتار هفتم: سیاست های کلی نظام، مانع لجام گسیختگی کیفری

فصل سوم: فرگشت؛ دگرگونی های کیفرزدایی در سده اخیر

مبحث نخست: شناسایی تدریجی کیفرزداها؛ دوره آغازین

گفتار نخست: کیفرزداهای نسل اول؛ پدیداری، پایداری و پویایی

گفتار دوم: کیفرزدایی سیاسی؛ آغاز پهلوی دوم

گفتار سوم: کیفرزدایی افتراقی

گفتار چهارم: کیفرگرایی سیاسی؛ پایان پهلوی دوم

مبحث دوم: دگردیسی چهارچوب کیفرزدایی؛ دوره گذار

مبحث سوم: تورم زدایی کیفری به مثابهِ سیاست ؛ دوره پیشا نوین

گفتار نخست: سیاست گذاری رهبری؛ سیاست های کلی کیفرزدا

گفتار دوم: سیاست گذاری قانونی؛ تدوین لوایح قضایی کیفرزدا

گفتار سوم: سیاست گذاری قضایی؛ حبس زدایی مدیریتی – اخلاقی

بند نخست: رهنمون های مدیریتی؛ تبیین ظرفیت های قانونی

بند دوم: رهنمون های اخلاقی؛ زندان در سیاست کیفری اسلام

گفتار چهارم: سیاست گذاری نافرجام؛ عدم اهتمام مجلس به لوایح کیفرزدا

مبحث چهارم: عصر نوین سیاست کیفرزدایی (از ۱۳۹۲ به بعد)

گفتار نخست: گسترش جنبش های کیفرزدایی

بند نخست: جنبش حبس زدایی

الف: حبس زدایی در محکومیت های کیفری

ب: حبس زدایی در محکومیت های مالی

۱: تسهیل پذیرش اعسار محکومان مالی

۲: اعطای وام به زندانیان توسط ستاد دیه

۳: کاهش حمایت کیفری از مهریه

۴: کاهش بازداشت بدل از جزای نقدی

۵: تسهیل پرداخت دیه جنایات ناشی از تصادفات رانندگی

بند دوم: جنبش اعدامزدایی

الف: محدودسازیِ اعدام در جرایم مواد مخدر

ب: قید نشدن اعدام در درجات مجازات های تعزیری

پ: اسقاط اجرای اعدام در برخی از جرایم حدی

ت: لغو اعدام بزهکاران با سن کمتر از هجده سال

ث: دادرسی منصفانه اعدام زدا

ج: تکلیف به اعدام زدایی در قانون برنامه ششم توسعه

بند سوم: جنبش کیفرزدایی از اعتیاد

گفتار دوم: مواضع کیفرگرا و عدول از آن در دستگاه قضا

بند نخست: برخی مواضع کیفرگرا

الف: امتیاز محوری برای اعطای مرخصی به زندانیان

ب: شبهه آفرینی در اعتبار برخی از کیفرزداهای نوین

پ: تردید در اثربخشی اعدام زدایی

بند دوم: عدول از مواضع کیفرگرا؛ تاکید بر کیفرزداهای نوین

الف: دستور عمل های کاهش جمعیت کیفری زندان ها

ب: اعطای مرخصی های مناسبتی

گفتار سوم: شاخص گذاری برای کیفرزداییِ هدفمند

بخش دوم: اِعمال کیفرزدایی؛ ابزار و الگوی سیاست

فصل نخست: ابزار؛ نسل ها، گونه ها و گستره ها

مبحث نخست: کیفر زداهای نسل اول؛ پایدار و پویا

گفتار نخست: کاهش کیفر؛ تخفیف

بند نخست: سیر انقباضی جهات کاهش کیفر

بند دوم: قبض و بسط گستره کاهش کیفر

بند سوم: کاهنده های پسا محکومیتیِ کیفر

الف: تصویب قانون کاهنده کیفر

ب: اسقاط حق تجدید نظرخواهی (تسلیم به رای)

پ: تشخیص دادگاه تجدیدنظر

ت: صرف نظر از شکایت در جرایم غیر قابل گذشت

ث: پرداخت به موقعِ جزای نقدی

بند چهارم: ارزیابی کیفرزداییِ کاهش مدار

گفتار دوم: بخشش؛ عفو

بند نخست: بخشش عمومی؛ کیفربخشی سیاسی – اجتماعی

بند دوم: بخشش خصوصی؛ کیفربخشیِ فردی – اجتماعی

بند سوم: عفو ویژه؛ احکام حکومتیِ کیفرزدا

بند چهارم: ارزیابی کیفرزداییِ بخشش مدار

گفتار سوم: رهایی، قبل یا در جریان کیفر؛ تعلیق مجازات

بند نخست: رکن محکومیتی: محکومیت های تعلیقپذیر

بند دوم: رکن زمانی: مدت تعلیق

بند سوم: رکن الغایی: جرایم الغاگرِ تعلیق

بند چهارم: رکن استثنایی: گستره تعلیق ناپذیری

بند پنجم: ارزیابی کیفرزداییِ تعلیق مدار

گفتار چهارم: رهایی از زیست کیفری به زیست اجتماعی؛ آزادی مشروط

بند نخست: رکن سابقه ای: از سابقه حبس تا استفاده از آزادی مشروط

بند دوم: رکن تحملی: تحمل بخشی از محکومیت

بند سوم: رکن زمانی: مدت رهایی

بند چهارم: ارزیابی کیفرزداییِ آزادی مدار

گفتار پنجم: جریمه پردازیِ درآمدی و نا درآمدی؛ جزای نقدی

مبحث دوم: کیفر زداهای نسل دوم (نوین)

گفتار نخست: جایگزین سازی برای زندان روی یا زندان مانی

بند نخست: جایگزین سازیِ عام؛ هم گراییِ دو نسل

بند دوم: جایگزین سازیِ خاص؛ حبس زداهای نوین

الف: انعطاف پذیری؛ قابلیت متناسب سازی اولیه و ثانویه

ب: بازگشت پذیری؛ قابلیت اجرای کیفر اصلی

پ: مکمل پذیری؛ قابلیت جمع با کیفرهای تبعی و تکمیلی

ت: همراهپذیری؛ قابلیت جمع با سایر کیفرهای اصلی

گفتار دوم: معاف سازی سنجشی؛ معافیت از مجازات و تعویق صدور حکم

گفتار سوم: زدایشِ کیفری افتراقی (سن مدار)

بند نخست: تا نه سال: زدایش کیفری مطلق

بند دوم: نه تا پانزده سال: زدایش کیفری نامتوازن

بند سوم: پانزده تا هجده سال: زدایش کیفریِ نِسبی

فصل دوم: قواعد؛ الگوی رواداریِ کیفری

مبحث نخست: حد زدایی؛ رواداریِ اجرایی – اثباتی در حدود

گفتار نخست: قاعده کلی: ابتنای حدود بر تخفیف

گفتار دوم: قواعد جزیی: نتایج پذیرش قاعده تخفیف در حدود

بند نخست: قاعده بازگشت

بند دوم: قاعده مصلحت

بند سوم: قاعده محرومیت

الف: دگرجنس گرایی

ب: همجنس گرایی مردان

پ: دگرجنس گراییِ سالخوردگان

گفتار سوم: سایر حدزدایی های نوین؛ حد زدایی فزاینده در جرایم جنسی

بند نخست: حد زدایی های ماهوی

بند دوم: حدزدایی شکلی؛ حذف تشریفات اجرای حدود از پیکره قانون

مبحث دوم: قصاص زدایی؛ رواداریِ صاحب قصاص در کیفرخواهی

گفتار نخست: قاعده اراده

گفتار دوم: قاعده تبدیل

مبحث سوم: تعزیر زدایی؛ رواداریِ دادرس در کیفردهی

گفتار نخست: قاعده تدرج ؛ درجه محوری

بند نخست: گستره درجه ای

بند دوم: استثنایات نظام درجه ای

الف: استثنای بزه محور

ب استثنای کیفرمحور

پ استثنای بزهکار محور

گفتار دوم: قاعده اختیار؛ آزادیِ عمل کیفرزدایانه

بند نخست: گستره آزادی عمل

بند دوم: چهارچوب گذاریِ آزادی عمل

گفتار سوم: قاعده مدت؛ زمانبندی

بند نخست: زمان؛ عامل سرعت یا میزان تعزیر زدایی

بند دوم: زمان؛ تابعی از رفتار مرتکب

گفتار چهارم: قاعده سنجش؛ شرایط شایستگی برای رهایی از کیفر

بند نخست: سنجش رضایت؛ شرط جبران – گذشت

بند دوم: سنجش خطر؛ شرط سابقه

بند سوم: سنجش موقعیت؛ شرط جهات تخفیف

بند چهارم: سنجش بازگشتپذیری؛ شرط اصلاح

بخش سوم: فراگرد کیفرزدایی؛ نقش آفرینان سیاست

فصل نخست: قانون گذار؛ کیفرگذاریِ کمینه

مبحث نخست: جرم انگاریِ کمینه کیفر

مبحث دوم: فتواگزینی همسو با سیاست

مبحث سوم: کیفرزداییِ دومین (الحاقی – تبعی)

گفتار نخست: تحریم زدایی کیفری

گفتار دوم: نمایش زدایی کیفری

گفتار سوم: استثنا زدایی کیفری

گفتار چهارم: کیفرزدایی جامع؛ آزمایشی و آییننامه ای نبودن

فصل دوم: نظام عدالت کیفری ؛ کنشگران اصلی

مبحث نخست: سطح خط مشی دهی؛ رییس قوه قضاییه

مبحث دوم: سطح رویه سازی

گفتار نخست: دادگاه کیفری؛ رویه سازی بنیادین

گفتار دوم: دادگاه تجدیدنظر؛ اصلاح یا نقض آرای کیفرگرا

بند نخست: اصل منع تشدید کیفر

بند دوم: اختیار تخفیف کیفر

بند سوم: حکم به سایر کیفرزداها در آرای اصلاحی

بند چهارم: تجدیدنظرخواهی دادستان به جهت عدم تناسب کیفر

گفتار سوم: دیوان عالی کشور؛ آرای وحدت رویه کیفرزدا

مبحث سوم: سطح پیشنهادسازی

گفتار نخست: قاضی اجرای احکام کیفری

گفتار دوم: کمیسیون عفو و تخفیف؛ پیشگام کیفرزدایی از محکومان

بند نخست: فرایند پیشنهاد عام (عادی)

بند دوم: فرایند پیشنهاد خاص

بند سوم: ارزیابیِ آماری سه دهه عفو و بخشودگی

گفتار سوم: شوراهای مربوط به زندانیان

بند نخست: شورای طبقه بندی

بند دوم: شورای انضباطی

بند سوم: شوراهای حل اختلاف در امور زندانیان

مبحث چهارم: سطح نظارتی

مبحث پنجم: سطح حمایتی؛ حامیان مالی زندانیان غیر عمد

مبحث ششم: سطح پشتیبانی و ارتباط دهی؛ دولت

فصل سوم: اجتماع؛ پیوست فرهنگیِ سیاست کیفرزدایی

مبحث نخست: فرهنگ مردمی؛ نگرش ها و گرایش های غیر ترمیمی

گفتار نخست: نگرش منفی به فرایند سازش

گفتار دوم: تلاطم های فرهنگی در مواجهه با کیفر

مبحث دوم: فرهنگ قضایی؛ چالش مدیریت غیر ترمیمی

گفتار نخست: عدم اهتمام در اجرای مقررات ترمیم گستر

گفتار دوم: تاثیرپذیری از جریان های کیفرخواه

مبحث سوم: فرهنگ سیاسی؛ آموزش ستیزه جویی

نتیجه و پیشنهاد

منابع

کلیدواژه ها

• کیفرزدایی
• حبس زدایی
• اعدام زدایی
• جایگزین حبس
• قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲