نگرش تحلیلی برنقش تقصیر در ضمان ناشی از تسبیب در فقه اسلامی و حقوق ایران

نگرش تحلیلی برنقش تقصیر در ضمان ناشی از تسبیب در فقه اسلامی‏ و حقوق ایران‏ نام مقاله ای از محمد عادل ضیایی، حسن بادینی و احمد ازغ بوده که در شماره چهارم (زمستان 1400) فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی منتشر شده است.

چکیده

بحث از مسئولیت مبتنی بر تقصیر و نقش تقصیر در تسبیب، اگرچه از مباحث مورد توجه فقها بوده و نتایج مهمی بر آن مترتب است، با این حال در کتاب‌های فقهی به‌طور مستقل به آن پرداخته نشده  و فقیهان مفهوم واقعی رابطة سببیت را به‌روشنی و از حیث نظری تبیین نکرده‌اند  و فقط گاه در ضمن مثال‌ها و احکام صادره از جانب آنان، دیدگاهشان قابل دریافت است. بر این اساس می‌توان گفت که عده‌ای در ضمان ناشی از تسبیب، تقصیر را شرط ندانسته و صرف ایجاد ضرر و رابطة سببیت را برای وجوب ضمان کافی می‌دانند، در مقابل عده‌ای دیگر بر این باورند که در تسبیب، بدون احراز عنصر تقصیر ولو تقصیر نوعی قابلیت انتساب ضرر وجود ندارد. این گروه معتقدند مطابق تعریف فقها، سبب در باب اتلاف آن است که فعل عادتاً برای ایجاد تلف به‌کار رود، همچنین به قاعدة فقهی «المتسبب لایضمن إلا بالتعمد» استناد می‌کنند که شرط ضمان را تعمد می‌داند، مضافاً آنکه از نظر آنان روایات وارده، سبب موضوع حکم قرار نگرفته، بلکه مدار  مسئولیت در تسبیب مبتنی بر قابلیت انتساب عرفی ضرر و احراز تقصیر عامل  است، دیدگاه‌های حقوقدانان نیز همین مسیرها را پیموده و این اختلاف آرا نیز در میان آنان مشاهده می‌شود، به‌نظر می‌رسد با توجه به مصادیق فراوان و بعضاً پیچیده‌ای که در این زمینه وجود دارد و نظر به تنوع روابط اجتماعی و حقوقی میان انسان‌ها، مبنا قرار دادن یکی از این دیدگاه‌ها برای همة حالات و تمامی مصادیق منطقی نباشد، بلکه راه‌حل اصولی و قابل پذیرش، مراجعه به عرف و معیار قرار دادن آن برای اثبات یا عدم اثبات تقصیر است.

کلیدواژه ها

• ‎ ‎اتلاف
• انتساب
• تسبیب
• تقصیر
• ضمان