حقوق بشردوستانه

حقوق بشردوستانه، عبارت است از مجموعه مقررات و قوانین که به منظور کاستن ضایعات و خسارات جنگ تنظیم شده است. هدف اصلی از این رشته از حقوق، محدود کردن صدمات و لطمات ناشی از مخاصمات مسلحانه و جنگ است. گرچه تاریخ این رشته به زمان باستان باز می گردد اما حقوق بشردوستانه به معنای امروز خود به جنگ های جهانی و آثار سهمگین آن باز می گردد. حقوق بشردوستانه به عنوان یکی از شاخه ها یا شعبات حقوق بین الملل مقام و موقعیتی حساس و برجسته دارد و یکی از محور های مهم و اساسی در حقوق بین الملل انسانی است، چرا که امروزه بدون تردید جامعه جهانی، جامعه انسانی و حقوق بین الملل، از جمله حقوق بشردوستانه، مشحون از اصول انسانیت است. حقوق بشر دوستانه متضمن قواعد حمایتی و تعهدات عام الشمول برای افراد و گروه های انسانی، کشورها و سازمان های بین المللی و به طور کلی هر تابعی از تابعان حقوق بین الملل است که به نوعی مستقیم یا غیر مستقیم درگیر یک مخاصمه مسلحانه و حتی در مواردی درگیر یک شورش یا آشوب مسلحانه داخلی با آستانه بالا هستند. قلمرو اجرای حقوق بشردوستانه حتی کشورهای غیر متخاصم یا بی طرف را شامل می شود؛ دلیل این شمولیت گسترده، حساسیتی است که جامعه جهانی (فراتر از جامعه بین المللی) به موضوع مهم جنگ و توسل به زور دارد.

تعریف

حقوق بشردوستانه، شاخه یا بخشی از حقوق جنگ یا حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه است که امروزه با توجه به توسعه، تحول و تکامل مقررات و قواعد بشردوستانه باید آن را شاخه ای مستقل از شاخه های حقوق بین الملل و سیستمی جامع قلمداد نمود. حقوق بشر دوستانه، مجموعه مقررات و قواعد بین الملل است که ضمن تعیین حقوق حمایت از افراد انسانی ( اعم از رزمنده یا غیر رزمنده و غیر نظامی) و اموال غیر نظامی و حقوق طرف های متخاصم در مخاصمات مسلحانه (اعم از بین المللی یا غیر بین المللی) تکالیف افراد انسانی و طرف های متخاصم را نیز در آن مخاصمات مشخص می کند.

پیشینه

سابقه حقوق بشردوستانه به یونان باستان باز می گردد. در این دوره معاهداتی در خصوص ممنوعیت جنگ در زمان های مقدس وجود داشته و همچنین مجازات افراد تسلیم شده در جنگ متفاوت از سایرین بوده و پیکر سربازان کشته شده مسترد می شده. ممنوعیت هایی نیز در خصوص غیر نظامیان و اماکن مقدس اعمال می شده. در ایران باستان نیز افکار بشردوستانه وجود داشته که آثار آن در سنگ نبشته های تخت جمشید از عهد ساسانیان یافت می شود. آثار اندیشه های اندیشمندانی چون فرانسیس لیبر و ژان ژاک روسو تحولی بنیادین در زمینه حقوق بشردوستانه ایجاد کرده است. حقوق بشردوستانه به شکل امروزی نیز در نیمه دوم قرن نوزده میلادی در سال 1858 جنگی بین سه کشور ایتالیا، فرانسه و اتریش در شمال ایتالیا برافروخته شد که منجر به خسارات مادی و معنوی زیادی شد. هانری دونان بازرگان سوئیسی وقایع این جنگ را در قالب کتابی به نام «خاطرات سولفرینو» منتشر کرد و دو پیشنهاد داد. اول این که برای رسیدگی به وضع مجروحان جنگی بدون در نظر گرفتن ملیت و عقیده آنان در تمام کشورها، کیمته هایی تاسیس شود. دوم، دولت های جهان در یک کنگره جهانی اجتماعی و طی معاهده ای اصول تخلف ناپذیر حقوق بشر دوستانه را به تصویب برسانند. در سال 1864 نمایندگان و مقامات رسمی از کشورهای مختلف اروپایی در ژنو تشکیل جلسه دادند و سازمان بین المللی صلیب سرخ شکل گرفت. کمیته بین المللی صلیب سرخ شکل گرفت. کمیته بین المللی صلیب سرخ جهانی در سال 1996 بنا به درخواست بیست و ششمین کنفرانس بین المللی صلیب سرخ و هلال احمر تصمیم گرفت با کمک متخصصین حقوق بین المللی صلیب سرخ و هلال احمر تصمیم گرفت با کمک متخصصین حقوق بین الملل بشردوستانه و به نمایندگی از مناطق مختلف جغرافیایی و نظام های مختلف حقوقی، گزارشی در خصوص قواعد عرفی حقوق بین المللی بشردوستانه که نسبت به درگیری مسلحانه بین المللی و غیر بین المللی قابل اعمال است، تهیه و توزیع کند. کنوانسیون های لاهه در سال های 1899 و 1907 به تصویب برخی از کشورها رسید. بعد از جنگ جهانی و آثار مخرب آن، در ژنو چهار معاهده تصویب شد که عبارتند از: 1-معاهده نخست، در باب بهبود وضعیت مجروحان جنگ های زمینی مصوب 12 اوت 1949 2-معاهده دوم، راجع به وضعیت مجروحان و بیماران و غرق شدگان جنگ های دریایی مصوب 12 اوت 1949، 3-معاهده سوم، درباره رفتار با اسرای جنگی مصوب 12 اوت 1949، معاهده چهارم، در باب حمایت از افراد غیر نظامی در اثنای جنگ مصوب 12 اوت 1949 در سال 1996 دیوان بین المللی دادگستری نظر خود راجع به ماهیت مقررات حقوق بشردوستانه در جنگ را اعلام نمود. از سایر مقررات حوزه حقوق بشردوستانه مقررات پروتکل های 1977 و کنوانسیون 1980 در مورد برخی سلاح های متعارف و 5 پروتکل آن، کنوانسیون 1997 اتاوا در مورد منع استفاده از مین های زمینی ضد نفر و اساسنامه دیوان بین المللی کیفری و نیز پروتکل 1999 منضم به کنوانسیون 1945 لاهه برای حمایت از اموال فرهنگی در مخاصمات مسلحانه و پروتکل های اختیاری سال 2000 در خصوص ممنوعیت به کارگیری کودکان در مخاصمه مسلحانه می باشد. در حال حاضر، حقوق بین المللی بشردوستانه یکی از موثرترین ابزارهای جامعه جهانی برای تضمین ایمنی و کرامت انسان ها در زمان جنگ است و هدف آن حفظ حدی از انسانیت است.

موضوعات

حقوق بشردوستانه، موضوعاتی نظیر استفاده از سلاح ها و دیگر وسایل جنگی در منازعه و طریق رفتار با قربانیان جنگ توسط دشمن، تاثیر مستقیم جنگ بر حیات، تمامیت جسمانی و آزادی نوع بشر را در بر می گیرد.

هدف

هدف حقوق بشردوستانه، محدود کردن صدمات و لطمات ناشی از درگیری های مسلحانه و ممنوع کردن استفاده از برخی وسایل و شیوه های نبرد علیه رزمندگان (تحت شرایط خاصی) و افراد غیر نظامی و نیز اهداف غیر نظامی در مخاصمات مسلحانه است.

ضرورت

در نخستین سال های پس از تاسیس سازمان ملل متحد، این پرسش به گونه ای منطقی و مشروع قابلیت طرح داشت که آیا اصولا حقوق بشر دوستانه در جهان تحت حاکمیت ممنوعیت کلی استفاده از زور، ضرورتی دارد؟ به واقع، اگر جنگ به عنوان یک پدیده واقعی از بین برود، حقوق بشر دوستانه منسوخ می شود. حتی می شد استدلال کرد که تاکید و تمرکز روی حقوق بشر دوستانه بین المللی، به مثابه پذیرش جنگ به عنوان یکی از اجزای طبیعی روابط بین الملل است که از این رهگذر بنیان های سخت گیرانه ی ماده (4) 2 منشور ملل متحد تحلیل می رود. به این دلیل بود که کمیسیون حقوق بین الملل در جریان نخستین جلسه خود، زمانی که برنامه های آینده خود را بررسی می کرد، ملحوظ داشتن حقوق بشردوستانه را به عنوان یکی از عناوین فهرست کار رد کرد. با وجود این، امروزه امیدهایی که ممکن بود به نتایج وعده داده شده در نظم جدید جهانی بسته شده باشد، تا حدود زیادی زایل شده است. پس از تجارب پنجاه ساله، هم اکنون می توان نتیجه گرفت که نظام امنیت دسته جمعی منشور ملل متحد، به طور مشخص نتوانسته و مسلما قادر نخواهد بود که منازعه مسلحانه به عنوان یک شکل رویارویی بین گروه ها و جوامع انسانی را ریشه کن نماید. بنابراین در روزگار ما، همچون قبل از جنگ جهانی اول، و احتمالا نظر به اینکه قدرت تخریبی و انهدامی تسلیحات جدید افزایش یافته، به صورتی که به واقع می توان بشریت را از کره زمین در طول چند ساعت محو کرد، قواعد متناسب حقوق بشر دوستانه امری ضروری تلقی می شود.

منابع حقوق بشردوستانه

منابع حقوق بشردوستانه از منابع حقوق بین الملل نیستند، مخصوصا منابعی مانند قواعد آمره، عرف، معاهدات و اصول کلی حقوقی، جایگاه ویژه ای در حقوق بشردوستانه دارند. اما نقش اصول در حقوق بشردوستانه خیلی مهم است از جمله، اصل کرامت انسانی، اصل رفتار انسانی و عدم تعیض، اصل ضرورت نظامی، اصل محدودیت در استفاده از ابزار و ادوات جنگی، اصل تفکیک هدف های نظامی از غیر نظامی، اصل تناسب میان صدمات ناشی از یک حمله و انتظار مزیت نظامی مستقیم و قطعی از آن حمله، البته نمی توان نقش دکترین و رویه قضایی بین المللی، از جمله آرا و نظریات مشورتی بین المللی دادگستری و آرای داداگاه های کیفری بین المللی و قطعنامه های سازمان های بین المللی، از جمله قطعنامه های سازمان ملل متحد به ویژه قطعنامه های شورای امنیت و اعمال حقوقی یک جانبه کشورها را نادیده گرفت.

قلمرو

حقوق بشردوستانه، از لحاظ قلمرو مکانی، در مخاصمات مسلحانه بین اللمللی و غیر بین المللی قابل اعمال است و اعم از زمینی، دریایی و هوایی است و از لحاظ زمانی از لحظه آغاز جنگ یا درگیری مسلحانه تا اتمام آن است. با این وجود ممکن است این قلمرو زمانی و مکانی تغییر کند و به ورای زمان و مکان درگیری گسترش یابد. از حیث زمانی، ممکن است پس از اتمام عملیات نظامی یا آتش بس باشد. همچنین در مورد وضعیت اشغال نظامی تا یک سال پس از خاتمه اشغال و در مورد افراد در دست دشمن تا زمان مبادله و آزادی و بازگشت به میهن خود، ادامه دارد. از لحاظ مکانی نیز ممکن است، کشورهای متخاصم در یک درگیری مسلحانه بین المللی یا مناطق جغرافیایی نزدیک به صحنه نبرد در یک درگیری مسلحانه غیر بین المللی را ایجاب کند.

اصول

اصول حاصله را می توان به طرق مختلف خلاصه کرد، اما عناصر اصلی عبارتند از:

1. اصل رفتار انسانی: غیر جنگجویان باید از هر گونه آسیب حفظ شوند؛ این مقوله نه تنها غیر نظامیان، بلکه همچنین جنگجویانی که به دلیل مجروحیت، بیماری، کشتی شکستگی یا تسلیم شدن، ناتوان از جنگ محسوب می شوند را شامل می شود.
2. اصل ضرورت نظامی و ممنوعیت درد و رنج غیر ضروری: برای کاهش درد و رنج غیر ضروری و حفظ احترام اصول بشر دوستانه، محدودیت هایی در مورد ابزارها و شیوه های جنگ وجود دارد.
3. حقوق بین الملل بشر دوستانه فارغ از ریشه ها و دلایل مخاصمه باید به طور یکسان و یکنواخت اعمال شود.
4. اصل تفکیک: جمعیت های غیر نظامی و اموال ایشان و نیز اماکن غیرنظامی مورد حمایت اند. نیروهای مسلح طرف های درگیر باید در هر حال میان جمعیت غیر نظامی و اموال ایشان از یک سو و اهداف نظامی و غیر نظامی از سوی دیگر تفکیک قائل شوند و یه هیچ وجه نباید جمعیت های غیر نظامی، اموال آنان و اماکن غیر نظامی مورد تعرض و هدف حمله نظامی قرار گیرند.
5. اصل تناسب: بین حمله نظامی و هدفی که مورد حمله است باید تناسب وجود داشته باشد، مثلا اگر نیروی متخاصم وارد یک شهر شد، نباید برای تسلیم نیروهای مخالف خود کل شهر را به آتش بکشد.
6. اصل منع وارد کردن خسارت به محیط زیست در طول مخاصمه.

ارتباط با سایر رشته ها

حقوق بشردوستانه و حقوق بشر

از گذشته های دور تا به امروز در هیچ یک از مقولات حقوقی همچون حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، مناسبات متقابل و تنگاتنگی وجود نداشته است. هر چند در متقاطع طولانی تاریخ، این دو رشته به طور جداگانه گسترش یافته اند اما توسعه آن ها به موازت یکدیگر بوده و آثار متقابلی داشته اند. این دو رشته در جهاتی با یکدیگر اشتراک دارند و در جهاتی متفاوت هستند. حقوق بشردوستانه مقرراتی است، ناظر به رعایت حداقل حقوقی که در هنگام جنگ، طرفین متخاصم باید نسبت به یکدیگر رعایت کنند. به عبارت دیگر می توان گفت، حقوق بشردوستانه نوع خاصی از حقوق بشر است و بنابراین می توان به طور اختصار آن را به عنوان ابزار حقوق بشری حقوق جنگ تعریف کرد. بنابراین حقوق بشر و حقوق بشردوستانه ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. اما موضوع حقوق بشردوستانه، نه کل بشریت بلکه بخش محدودی از آن ها یعنی رزمندگان، مجروحان، بیمان، کشتی شکستگان، اسیران جنگی و غیر نظامیان می باشد. نکته قابل توجه دیگر در حقوق بشردوستانه این است که حقوق بشردوستانه عمدتا حاکم بر روابط بین المللی است در حالی که حقوق بشر ناظر بر روابط بین حکومت یک کشور و افراد واقع در قلمرو آن کشور می باشد. همچنین هدف حقوق بشردوستانه تسکین درد و رنج افرادی است که در نتیجه درگیری مسلحانه برای آن ها ایجاد شده است اما هدف حقوق بشر حمایت از حقوق و آزادی های انسانی در برابر اقتدار فراگیر حکومت دولت متبوع آن ها می باشد. از لحاظ قلمرو زمانی نیز بین این دو رشته تفاوت وجود دارد. حقوق بشردوستانه در زمان بروز درگیری های مسلحانه بین المللی یا غیر بین المللی و آشوب مطرح است اما حقوق بشر در زمان صلح نیز مطرح است اما در زمان بروز مخاصمات مسلحانه و شورش های داخلی نیز به عنوان منبع فرعی حقوق بشردوستانه جهت تکمیل قواعد حمایتی آن اعمال می شود.

حقوق بشر دوستانه و حقوق جنگ

حقوق بشردوستانه در واقع بخشی از حقوق جنگ به شمار می رود و آن مجموعه قواعد حقوق بین الملل حاکم بر زمان جنگ است که عمدتا جنبه حمایتی دارند که این حمایت ها شامل افراد نظامی و غیر نظامی می شود. هچنین اموال و اهداف غیر نظامی و الزاماتی که افراد و کشورهای متخاصم در حین نبرد به رعایت حمایت های مذکور دارند را در بر می گیرد. در حالی که حقوق جنگ به تبیین قواعد مربوط به این موضوعات می پردازد: مفهوم جنگ، مفهوم حقوقی اقدامات مقابله به مثل مسلحانه، آغاز و پایان جنگ، تعیین عرصه مخاصمات، موارد مجاز به استفاده از وسایل و شیوه ها و سلاح ها در جنگل ها، اشغال نظامی (به استثنای قواعد مربوط به حقوق بشر دوستانه) و بالاخره بی طرفی.

اسناد بین المللی

از جمله اسناد بین المللی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کنوانسیون های 1907 لاهه
• کنوانسیون های چهارگانه 1941 ژنو
• پروتکل های الحاقی 1977 ژنو
• کنوانسیون بهبود وضعیت مجروحان نیروهای مسلح در میدان نبرد 1864 و 1868
• کنوانسیون بهبود وضعیت مجروحان و بیماران نیروی مسلح در میدان 1906

کتب مرتبط

• حقوق بشردوستانه بین المللی (رهیافت اسلامی)
• حقوق بشردوستانه در اسلام و حقوق بین الملل (موسوی، موسوی فر و سیدیان هاشمی)