تاثیرپذیری قواعد تشدید و تخفیف از مبانی و فلسفه تعزیر

عنوان	تاثیرپذیری قواعد تشدید و تخفیف از مبانی و فلسفه تعزیر
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	مراد عباسی
استاد راهنما	محمدهادی صادقی
استاد مشاور	فضل الله فروغی، سیدمحمدمهدی ساداتی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۰
دانشگاه	دانشگاه شیراز

تاثیرپذیری قواعد تشدید و تخفیف از مبانی و فلسفه تعزیر عنوان رساله ای است که توسط مراد عباسی، با راهنمایی محمدهادی صادقی و با مشاوره فضل الله فروغی و سیدمحمدمهدی ساداتی در سال ۱۴۰۰ و در مقطع دکتری دانشگاه شیراز دفاع گردید.

چکیده

افزایش جرم توام با تنوع و پیچیدگی های آن در عصر حاضر موجب اتخاذ واکنش های متنوعی در سیاست گذاری جنایی شده است. نظام کیفری ایران، ملهم از نظام حقوقی اسلام، چهار واکنش قصاص، حدود، دیات و تعزیرات را به عنوان واکنش جزایی پیش بینی کرده است که تعزیرات، وسیع ت–رین دایره شمول واکنش های کیفری و غیرکیفری است و به جهت انعطاف پذیر بودن آن، موجب ایجاد قواعد مختلفی ازجمله قواعد تشدید و تخفیف شده است. نوشتار پیش رو، یک پژوهشِ توصیفی– تحلیلی با استعانت از منابع اسنادی و باهدف قاعده مندسازی قواعد تشدید و تخفیف در پرتو مبانی و فلسفه تعزیر است و در تلاش برای پاسخ گویی به این سوال است که چگونه قواعد تشدید و تخفیف فعلی از مبانی و اهداف تعزیر متاثر و قواعد جدیدی شکل می گیرند؟ به موجب نتایج این پژوهش؛ قواعد تشدید و تخفیف همانندِ سایر قواعد حقوقی برای نیل به نتایج مورد انتظار، ناگزیر از تبعیت از مبانی (عدالت و کرامت) و هدف (اصلاح و جبران) تعزیر هستند. برای دستیابی به اهداف مذکور، باید به انگیزه مجرم به عنوان مدلول استعداد جنایی او و حقوق بزه دیده توجه جدی گردد. به همین دلیل، در قواعد تشدید مانندِ تعدد و تکرار جرم، اگر انگیزه ها مشابه باشند، اسباب (انگیزه ها) تداخل کرده و صرفا به یک تعزیر اکتفا خواهد شد و اگر انگیزه ها غیرمشابه باشند، هر انگیزه ای مستقل از انگیزه دیگر موضوع تعزیر بوده و تعدد و تکرار اسباب موجب تعدد و تکرار مسببات (تعزیرات) خواهد شد مگر این که با اعمال یک تعزیرِ مناسب مقصود حاصل گردد، در این صورت مسببات تداخل می کنند. در مواقعی که هدفِ تعزیر جبران است، به تعداد بزه دیده، تعزیر اعمال خواهد شد (عدم تداخل مسببات) هرچند انگیزه واحد باشد و در راستای تامین مصالح بزه دیده باید واکنشی اتخاذ شود که در پرتو آن اصلاح مرتکب نیز محقق شود. علاوه بر تعزیر، فارغ از درجه و شدت جرم، قواعد تخفیفی ماهوی ازجمله توبه نقش بارزتری در اصلاح مرتکب دارد و زمانی که با توبه مقصود حاصل شود دیگر نیازی به سایر واکنش ها نیست مگر در حق الناس که قبول توبه منوط به رضایت بزه دیده است. همچنین قاعده درا نیز که یک قاعده امتنانی است بر طبق اهداف اصلاحی تعزیر به جز در حقوق الناس و تعزیرات حکومتی، بدون الزام به احراز دلایلِ نفی آن، موجب سقوط تعزیر است. در قواعد تخفیفی شکلی ازجمله تعویق صدور حکم، تعلیق اجرای مجازات و آزادی مشروط؛ اهداف تعزیر مانع از ایجاد محدودیت ازنظر درجه جرم و سابقه محکومیت موثر کیفری بوده و نباید حداقلی برای مدت تعلیق، تعویق یا آزادی مشروط تعیین کرد. چون برخی از افراد در مدت زمان کم تری هم قابل اصلاح هستند و با حصول اصلاح، افزایش مدت، برخلاف عدالت و کرامت است، مگر اینکه افزایش مدت به مقدار حداکثر مجازات قانونی باشد. در صورت لزوم اتخاذ تدابیر قضایی برای اصلاح مرتکب، ارتکاب چند جرم، مستلزم چند تدبیر جداگانه است. مگر اینکه با یک اقدام انگیزه مرتکب رفع شود که بنابراین ضرورتی به تدابیر اضافی نیست. در صورت وجود سابقه مجرمانه، اگر انگیزه ارتکاب جرم قبلی با انگیزه ارتکاب جرم فعلی متفاوت باشد، اعمال قواعد مذکور امکان پذیر است؛ مگر اینکه در هر دو جرم انگیزه مجرم مشابه باشد. در هر حالت اعمال این قواعد نباید موجب تضییع حقوق بزه دیده شود.

ساختار و فهرست رساله

فهرست مطالب عنوان صفحه فصل اول: مقدمه

۱–۱– بیان مسیله پژوهشی

۱–۲– تحریر موضوع پژوهشی

۱–۲–۱– امکان پذیری و ضرورت تشدید تعزیر

۱–۲–۲– امکان پذیری و ضرورت تخفیف تعزیر

۱–۳– اهمیت و ضرورت پژوهش

۱–۴– پیشینه و دیرینه پژوهش

۱–۵– اهداف پژوهش

۱–۵–۱– اهداف اصلی

۱–۵–۲– اهداف فرعی

۱–۶– سوال های پژوهش

۱–۶–۱– سوال اصلی

۱–۶–۲– سوال های فرعی

۱–۷– فرضیه های پژوهش

۱–۷–۱– فرضیه اصلی

۱– ۷–۲– فرضیه های فرعی

۱–۸– روش پژوهش

۱–۹– کاربرد پژوهش

۱–۱۰– نوآوری پژوهش

۱–۱۱– موانع و محدودیت های پژوهش

۱–۱۲– ساماندهی و ساختاربندی پژوهش

فصل دوم: تبیین مفاهیم، مبانی، اهداف و اصول تعزیر

۲–۱– مفهوم شناسی لغوی و اصطلاحی

۲–۱–۱– واژگان کلیدی

۲–۱–۱–۱– تاثیرپذیری

۲–۱–۱–۲– قواعد

۲–۱–۱–۳– تشدید

۲–۱–۱–۴– تخفیف

۲–۱–۱–۵– تعزیر

۲–۱–۱–۶– مبانی

۲–۱–۱–۷– فلسفه

۲–۱–۱–۸– مبانی و فلسفه (هدف)؛ وحدت یا دوگانگی مفهومی

۲–۱–۲– تبیین و تمییز مفاهیم مشابه از مبانی و فلسفه

۲–۱–۲–۱– اهداف

۲–۱–۲–۲– علل

۲–۱–۲–۳– حکمت

۲–۱–۲–۳–۱– هدفمندی افعال

۲–۱–۲–۳–۲– پیراستگی از قبیح

۲–۱–۲–۴– مصلحت

۲–۱–۲–۵– منابع

۲–۱–۲–۶– مبادی

۲–۱–۲–۷– اصول

۲–۱–۲–۸– کارکرد

۲–۱–۲–۹– ضرورت

۲–۲– ضرورت ابتنای قواعد کیفری بر مبانی و فلسفه مجازات ۵۰ ۲–۲–۱– نقش گریزناپذیر مبانی و فلسفه در قواعد کیفری ۵۰ ۲–۲–۱–۱– کیفر عاری از مبانی و فلسفه یا ضرورت مداخله مبانی و فلسفه در کیفر ۵۰ ۲–۲–۱–۲– امکان پذیری مداخله مبانی و فلسفه در کیفر

۲–۲–۱–۳– چگونگی تاثیرپذیری کیفر از مبانی و فلسفه

۲–۲–۲– شیوه های فهم مبانی و فلسفه تعزیر

۲–۲–۲–۱– امضایی یا تاسیسی بودن تعزیر

۲–۲–۲–۲– موارد سقوط و تخفیف یا تشدید تعزیر

۲–۲–۲–۳– استنباط از نص و ظاهر متون

۲–۲–۲–۴– دیرینه شناسی و شناخت اهداف کلی اسلام

۲–۲–۲–۵– حکم مجازات در فرض تزاحم

۲–۲–۲–۶– نوع مجازات ها و شیوه اجرای آنها

۲–۲–۳– فواید و بستر های تاثیر مبانی و فلسفه در قواعد کیفر

۲–۲–۳–۱– جامع نگری و ژرف اندیشی در تفکر مبنایی و فلسفی

۲–۲–۳–۲– ابتنای نصوص بر مقاصد شرعی

۲–۲–۳–۳– توجه به کرامت انسانی

۲–۲–۳–۴– انعطاف پذیری مقاصد و اهداف تعزیر

۲–۲–۳–۵– عقلگرایی در استنباط مبانی و فلسفه تعزیر

۲–۲–۳–۶– تحدید اهداف با توجه به اصول و مبانی تعزیر

۲–۲–۴– چالش های مداخله مبانی و فلسفه تعزیر در قواعد کیفری

۲–۲–۴–۱– غایت گرایی در مبانی و فلسفه کیفر

۲–۲–۴–۲– عدم پایداری مبانی و فلسفه کیفر در گستره زمان و مکان

۲–۲–۴–۳– عدم امکان استنباط دقیق مقاصد شرعی مجازات

۲–۲–۴–۴– تحدید آزادی با ابتنای قوانین بر مقاصد

۲–۲–۴–۵– امکان سوءاستفاده از قواعد کیفری با توسعه مقاصد تعزیر

۲–۲–۴–۶– صعوبت در کشف فلسفه تعزیر و ملاکات آن

۲–۲–۴–۷– نص ستیزی نتیجه توجه به فلسفه کیفر

۲–۳– مبانی و اهداف تعزیر

۲–۳–۱– مبانی تعزیر

۲–۳–۱–۱– کرامت انسانی

۲–۳–۱–۱–۱– انواع کرامت انسانی از منظر اسلام

۲–۳–۱–۱–۱–۱– کرامت تکوینی

۲–۳–۱–۱–۱–۲– کرامت اختیاری

۲–۳–۱–۱–۲– حدود و گستره کرامت

۲–۳–۱–۲– عدالت

۲–۳–۱–۲–۱– رویکردهای متفاوت درباره عدالت

۲–۳–۱–۲–۱–۱– رویکرد های متعارف و غیردینی عدالت

۲–۳–۱–۲–۱–۲– رویکرد های ارزشی و دینی عدالت

۲–۳–۱–۲–۲– عدالت ترمیمی

۲–۳–۱–۳– تعامل عدالت و کرامت

۲–۳–۲– فلسفه و اهداف تعزیر

۲–۳–۲–۱– اصلاح و تادیب مجرم

۲–۳–۲–۲– جبران و ترمیم خسارات وارد بر بزه دیده

۲–۳–۲–۳– رابطه اهداف اصلاح و ترمیم با نظریه عدالت ترمیمی

۲–۳–۲–۴– بازدارندگی به عنوان هدف فرعی تعزیر

۲–۴– اصول و موازین اتخاذ واکنش های تعزیری

۲–۴–۱– اصول و موازین فقهی

۲–۴–۱–۱– اصول کلی حاکم بر کیفرهای اسلامی

۲–۴–۱–۱–۱– اصل عدم ولایت

۲–۴–۱–۱–۲– اصل احتیاط

۲–۴–۱–۱–۳– اصل تداخل و عدم تداخل اسباب و مسببات

۲–۴–۱–۱–۴– اصل تساهل و تسامح

۲–۴–۱–۲– اصول حاکم بر تعزیرات

۲–۴–۱–۲–۱– اصل اِعمال تدریجی و ترتیبی تعزیر

۲–۴–۱–۲–۲– اصل تعزیر کم تر از حد

۲–۴–۱–۲–۳– اصل توسعه اختیارات قاضی

۲–۴–۱–۲–۴– اصل تناسب تعزیر با جرم و مجرم

۲–۴–۲– اصول و موازین حقوقی

۲–۴–۲–۱– اصل فردی/موردی کردن مجازات

۲–۴–۲–۱–۱– فردی کردن قانونی

۲–۴–۲–۱–۲– فردی کردن قضایی

۲–۴–۲–۱–۳– فردی کردن اجرایی

۲–۴–۲–۲– اصل شخصی بودن مجازات

۲–۴–۲–۳– اصل لزوم جبران و ترمیم بزه دیدگی

۲–۴–۳– اصول و موازین جرم شناختی و کیفرشناختی

۲–۴–۳–۱– اصل لزوم اتخاذ واکنش های تعزیری بر اساس انگیزه مجرمانه

۲–۴–۳–۲– اصل کمینه مداخله کیفری

۲–۴–۳–۳– اصل حق بر مجازات نشدن و حق بر اصلاح شدن

فصل سوم: بازتاب مبانی و فلسفه تعزیر در قواعد تشدید

۳–۱– مبانی و فلسفه تعزیر؛ انعکاس در قواعد عام تشدید

۳–۱–۱– قاعده تعدد جرم

۳–۱–۱–۱– پیشینه و جایگاه تعدد جرم

۳–۱–۱–۲– انواع تعدد جرایم تعزیری

۳–۱–۱–۲–۱– تعدد عنوانی

۳–۱–۱–۲–۲– تعدد مادی

۳–۱–۱–۳– قواعد متنوعِ حاکم بر تعدد جرم و ایرادهای وارد بر آنها

۳–۱–۱–۳–۱– قاعده جمع مجازات ها

۳–۱–۱–۳–۲– قاعده مجازات اشد

۳–۱–۱–۳–۳– قاعده مجازات شدیدتر از مجازات جرم اشد

۳–۱–۱–۳–۴– قاعده وحدت مجازات

۳–۱–۱–۴– بازتاب موازین حاکم بر اتخاذ واکنش های تعزیری بر قاعده تعدد جرم

۳–۱–۱–۴–۱– تاثیر انگیزه بر تعدد جرایم تعزیری

۳–۱–۱–۴–۱–۱– جرایم متعدد با انگیزه های متعدد

۳–۱–۱–۴–۱–۲– جرم واحد با انگیزه های متعدد

۳–۱–۱–۴–۲– تاثیر مطالبه و حقوق بزه دیده بر تعدد جرایم تعزیری

۳–۱–۲– قاعده تکرار جرم

۳–۱–۲–۱– پیشینه و جایگاه تکرار جرم

۳–۱–۲–۲– موافقان و مخالفان تشدید مجازات تکرارکنندگان جرم

۳–۱–۲–۲–۱– عدم تشدید مجازات

۳–۱–۲–۲–۲– تشدید تدریجی مجازات

۳–۱–۲–۲–۳– از دست دادن تدریجی تخفیف مجازات

۳–۱–۲–۲–۴– مناسبت افزایش مجازات و اصلاح مرتکب

۳–۱–۲–۳– عوامل تاثیرگذار بر قواعد تکرار جرم در پرتو مبانی و اهداف تعزیر

۳–۱–۲–۳–۱– ماهیت و درجات جرایم تعزیری

۳–۱–۲–۳–۲– مشابهت یا عدم مشابهت در تکرار جرم تعزیری

۳–۱–۲–۳–۳– حق الناسی و حق اللهی بودن جرایم تکراری

۳–۱–۲–۳–۴– فاصله زمانی بین محکومیت قبلی و جرم ارتکابی تکرارشده

۳–۱–۲–۴– کفایت هشدار قطعیت حکم یا لزوم اجرای حکم

۳–۱–۲–۵– الزامی یا اختیاری بودن تشدید تعزیر تکرارکنندگان جرم

۳–۲– مبانی و فلسفه تعزیر؛ انعکاس در قواعد خاص تشدید

۳–۲–۱– قواعد خاص عینیِ تشدید

۳–۲–۱–۱– وصف خاص جرایم و نتایج عمل مجرمانه

۳–۲–۱–۲– ابزار و وسایل ارتکاب جرم

۳–۲–۱–۳– زمان و مکان خاص در ارتکاب جرم

۳–۲–۲– قواعد خاص شخصیِ تشدید

۳–۲–۲–۱– وصف مرتکب جرم

۳–۲–۲–۲– وصف بزه دیدگان

فصل چهارم: بازتاب مبانی و فلسفه تعزیر در قواعد تخفیف

۴–۱– انواع تخفیف در تعزیرات

۴–۱–۱– تخفیف قانونی

۴–۱–۲– تخفیف قضایی

۴–۱–۲–۱– جهات و مصادیق قانونی تخفیف قضایی

۴–۱–۲–۱–۱– گذشت شاکی یا مدعی خصوصی

۴–۱–۲–۱–۲– همکاری موثر متهم

۴–۱–۲–۱–۳– شرایط خاص موثر در ارتکاب جرم

۴–۱–۲–۱–۴– اظهار و اقرار موثر متهم

۴–۱–۲–۱–۵– ندامت، حسن سابقه و وضع خاص متهم

۴–۱–۲–۱–۶– کوشش متهم در تخفیف و جبران آثار جرم

۴–۱–۲–۱–۷– خفیف بودن زیان یا نتایج زیان بار جرم

۴–۱–۲–۲– تعدد شکات و تاثیر آن بر تخفیف قضایی

۴–۱–۲–۳– حصری یا تمثیلی بودن مصادیق تخفیف قضایی

۴–۱–۲–۴– جواز حدود تخفیف در تخفیف های قضایی

۴–۱–۳– امکان تخفیف توامان قانونی و قضایی

۴–۲– قواعد تخفیفی ماهوی

۴–۲–۱– قاعده توبه

۴–۲–۱–۱– دیرینه و خاستگاه توبه

۴–۲–۱–۲– جایگاه مداخله خودسازی و خودبازپروری در حقوق کیفری

۴–۲–۱–۲–۱– خودآگاهی

۴–۲–۱–۲–۲– خودآیینی

۴–۲–۱–۲–۳– خودانگیختگی

۴–۲–۱–۲–۴– خود الزامی

۴–۲–۱–۲–۵– خودشکوفایی

۴–۲–۱–۳– موافقان و مخالفان تاثیر توبه در تخفیف تعزیر

۴–۲–۱–۴– قاعده مندسازی توبه در سایه مبانی و فلسفه تعزیر

۴–۲–۱–۴–۱– مناسبت اصلاح و تبعیض در توبه

۴–۲–۱–۴–۲– احراز توبه و رابطه آن با مبانی و اهداف تعزیر

۴–۲–۱–۴–۳– شمول و حدود پذیرش تاثیر توبه در جرایم تعزیری

۴–۲–۱–۴–۳–۱– تاثیر درجه شدت تعزیر در پذیرش توبه

۴–۲–۱–۴–۳–۲– تاثیر ماهیت تعزیر در پذیرش توبه

۴–۲–۱–۴–۳–۲– تاثیر سوابق مجرم در پذیرش توبه

۴–۲–۱–۴–۴– تفکیک توبه مرتکب به قبل و بعد از اثبات جرم

۴–۲–۱–۴–۵– تاثیر توبه بر حق الله و حق الناس

۴–۲–۲– قاعده درا

۴–۲–۲–۱– دیرینه و خاستگاه قاعده درا

۴–۲–۲–۲– بازاندیشی واژگان قاعده درا

۴–۲–۲–۲–۱– واژه ادریوا

۴–۲–۲–۲–۲– واژه الحدود

۴–۲–۲–۲–۳– واژه بالشبهات

۴–۲–۲–۳– دامنه شمول قاعده درا در پرتو مبانی و فلسفه تعزیر

۴–۲–۲–۴– حقیقت شبهه در قاعده درا

۴–۲–۲–۴–۱– شبهه نزد متهم

۴–۲–۲–۴–۲– شبهه نزد قاضی

۴–۲–۲–۴–۳– معیار در عروض شبهه

۴–۳– قواعد تخفیفی شکلی

۴–۳–۱– تعویق صدور حکم

۴–۳–۱–۱– پیشینه و جایگاه تعویق صدور حکم

۴–۳–۱–۲– شرایط ماهوی تعویق صدور حکم

۴–۳–۱–۲–۱– شرایط معطوف به جرم

۴–۳–۱–۲–۲– شرایط مربوط به مجرم

۴–۳–۱–۲–۲–۱– فقدان محکومیت موثر کیفری

۴–۳–۱–۲–۲–۲– اصلاح پذیری مجرم

۴–۳–۱–۲–۳– شرایط مربوط به بزه دیده

۴–۳–۱–۲–۳–۱– جبران ضرر و زیان وارد یا برقراری ترتیبات جبران

۴–۳–۱–۲–۳–۲– گذشت شاکی یا مدعی خصوصی

۴–۳–۱–۳– شرایط شکلی تعویق صدور حکم

۴–۳–۱–۳–۱– ضمانت اجرای تخلف از مقررات تعویق صدور حکم

۴–۳–۱–۳–۲– مدت تعویق صدور حکم

۴–۳–۱–۴– قلمرو تعویق صدور حکم

۴–۳–۱–۴–۱– محکومیت به حبس

۴–۳–۱–۴–۲– محکومیت به شلاق

۴–۳–۱–۴–۳– محکومیت به جزای نقدی و محرومیت از حقوق اجتماعی

۴–۳–۱–۵– انواع قرار تعویق صدور حکم

۴–۳–۱–۵–۱– تعویق ساده

۴–۳–۱–۵–۲– تعویق مراقبتی

۴–۳–۱–۵–۲–۱– اتخاذ تدابیر عام مراقبتی

۴–۳–۱–۵–۲–۲– اتخاذ تدابیر خاص مراقبتی

۴–۳–۲– تعلیق اجرای مجازات

۴–۳–۲–۱– پیشینه و جایگاه تعلیق اجرای مجازات

۴–۳–۲–۲– تعلیق اجرای مجازات بر اساس فلسفه و مبانی تعزیری

۴–۳–۲–۲–۱– شرایط تعلیق اجرای مجازات

۴–۳–۲–۲–۱–۱– مقارنت حکم محکومیت اصداری با قرار تعلیق اجرای مجازات

۴–۳–۲–۲–۱–۲– ضمانت اجرای تخلف از مقررات با تعیین مدت تعلیق

۴–۳–۲–۲–۲– حدود جواز تعلیق اجرای مجازات و آثار آن

۴–۳–۲–۲–۲–۱– قلمرو و حدود جواز تعلیق

۴–۳–۲–۲–۲–۲– اثر ترمیمیِ تعلیق اجرای مجازات

۴–۳–۲–۲–۲–۳– اثر تعلیق مجازات بر سجل کیفری محکوم و دلایل لغو قرار تعلیق

۴–۳–۳– قاعده آزادی مشروط و نظام نیمه آزادی

۴–۳–۳–۱– پیشینه و جایگاه آزادی مشروط و نظام نیمه آزادی

۴–۳–۳–۲– حدود و شرایط پذیرش آزادی مشروط و نظام نیمه آزادی در پرتو اهداف تعزیر

۴–۳–۳–۲–۱– قلمرو و حدود اعطای آزادی مشروط و نظام نیمه آزادی

۴–۳–۳–۲–۱–۱– تاثیر ماهیت مجازات در حدود جواز اعطای آزادی مشروط و نظام نیمه آزادی

۴–۳–۳–۲–۱–۲– تاثیر درجه و میزان مجازات بر مدت آزادی مشروط و نظام نیمه آزادی

۴–۳–۳–۲–۲– شرایط اعطای آزادی مشروط و نظام نیمه آزادی

۴–۳–۳–۲–۲–۱– سهولت اصلاح مرتکب در محیط اجتماعی

۴–۳–۳–۲–۲–۲– تسهیل تعامل بین بزه کار و بزه دیده و جبران خسارات وارد بر بزه دیده

۴–۳–۳–۳– تبعات و نتایج آزادی مشروط و نظام نیمه آزادی

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات

۵–۱– نتیجه گیری

۵–۲– پیشنهادهای کاربردی

منابع

فارسی

عربی

انگلیسی

کلیدواژه ها

• اصول
• تعزیر
• فلسفه و اهداف
• قواعد تشدید و تخفیف
• مبانی