تضمینات حقوق متهم در قبال تفتیش در نظام کیفری ایران وعراق بانگاهی به اسناد بین الملل

عنوان	تضمینات حقوق متهم در قبال تفتیش در نظام کیفری ایران وعراق بانگاهی به اسناد بین الملل
رشته	حقوق جزا و جرم شناسی
دانشجو	علی ثامر علی ال شکر
استاد راهنما	عبد الرضا جوان جعفری بجنوردی
استاد مشاور	سید مهدی سید زاده ثانی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۴۰۲
دانشگاه	دانشگاه فردوسی مشهد

تضمینات حقوق متهم در قبال تفتیش در نظام کیفری ایران وعراق بانگاهی به اسناد بین الملل عنوان رساله ای است که توسط علی ثامر علی ال شکر، با راهنمایی عبد الرضا جوان جعفری بجنوردی و با مشاوره سید مهدی سید زاده ثانی در سال ۱۴۰۲ و در مقطع دکتری دانشگاه فردوسی مشهد دفاع گردید.

چکیده

اکثر میثاق های بین المللی و قوانین اساسی کشورها، بر لزوم احترام به آزادی متهمان و حفظ حریم خصوصی آن ها در برابر تعرض و تجاوز تاکید کرده اند. با این حال، در راستای کشف حقیقت و انجام تحقیقات مقدماتی، تفتیش شخص متهم، منزل و وسایل او تحت شرایط قانونی جایز دانسته شده است. با توجه به اصل برابری سلاح ها، قوانین کشورهای مختلف مقرراتی را در جهت تضمین منافع شخص مشمول تفتیش وضع کرده اند. این تضمینات در سه قالب حقوق، ضوابط و شروط و جزا نقض آن ها تجسم می یابد. حقوق خود به دو نوع حقوق اصلی وحقوق تبعی تقسیم می شوند. حقوق اصلی شامل حق آزادی، حفظ حریم خصوصی، حق سلامت جسمی و روانی و حق حفظ کرامت می شود. حقوق تبعی شامل حق عدم اطاله تفتیش، حق اطلاع از موضوع تفتیش وادله ناشی از آن، رعایت حق مالکیت و حق اعتراض بر تفتیش می شود. علاوه بر آن، مقامات قضایی در هنگام صدور دستور تفتیش باید ضوابط، شروط و نحوه اجرای آن را به صورت شفاف تصریح کنند. با توجه به ضرورت مسیله تفتیش و تضمین حقوق متهم در فرایند دادرسی کیفری، این پژوهش با استفاده از روش توصیفی– تحلیلی با رویکرد تطبیقی درصدد است تا تضمینات حقوق متهم را در قبال تفتیش در نظام های کیفری ایران، عراق و اسناد بین المللی بررسی کند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که اکثر اسناد بین المللی بر خلاف قوانین داخلی کشور ایران و عراق، به ضوابط و شروط مربوط به تفتیش نپرداخته اند، بلکه به اعطای حقوق به متهم مشمول تحقیق تمرکز داشته اند. با این حال، در نظام کیفری ایران و عراق، ضوابط و شروط مربوط به علت صدور دستور، محل اجرای دستور، ضوابط مربوط به مرجع صادر کننده دستور، موضوع دستور تفتیش، حضور متهم یا دیگران در فرآیند تفتیش، زمان اجرای آن و تنظیم صورتجلسه تفتیش در زمره مسایل بنیادی است که در صورت نقض آن ها آثار شکلی مانند قاعده بطلان ادله و آثار ماهوی هم چون مجازات، تنبیه انتظامی و جبران خسارت اعمال می شود. در نظام کیفری ایران و عراق، کاستی ها و کلی گویی هایی در متن قوانین در زمینه تفتیش متهم وجود دارد. به عنوان نمونه، عدم بیان محتویات دستور تفتیش، مشروعیت تفتیش در جرایم ساده وکم اهمیت، فقدان دقت در بیان صلاحیت محلی مرجع صادر کننده دستور تفتیش، عدم بیان محدوده محلی مورد تفتیش، عدم ترسیم شکل یا روش خاص برای اجرای تفتیش و عدم بیان اثر شکلی تفتیش خلاف قانون برخی از چالش های موجود در نظام های کیفری ایران و عراق است. با این حال، قوانین هر دو کشور، با اعمال ضوابط و شروط تفتیش به منافع متهم اهتمام داشته اند و در اغلب موارد، حقوق وی را رعایت کرده اند. نتایج نشان می دهد که در برخی موارد قانونگذار ایران در تنظیم مواد قانونی در حوزه تفتیش دقت بیشتری داشته است. به عنوان مثال، تقنین مواد تفتیش جرایم الکترونیکی، تاکید بر ضرورت ارایه کارت ضابطی گری، انجام تفتیش در روز به عنوان قاعده کلی و رعایت موازین شرعی و قانونی هنگام اجرای آن برخی از ویژگی های مثبت در نظام کیفری ایران است. در برخی فروض نیز دقت قانونگذار عراق بیشتر بوده است. به عنوان نمونه، در نظر گرفتن اصل تفکیک بین وظایف اتهام وتحقیق هنگام صدور دستور تفتیش، تاکید بر ممنوعیت تفتیش زن توسط مرد، تاکید بر حق اعتراض متهم بر تفتیش خلاف ضوابط و نحوه ضبط اشیاء، و عدم حصر آن حق فقط به نحوه ضبط ادله و تاکید بر حضور شهود هنگام تفتیش حتی در صورت عدم تحقق حالت ضرورت برخی از ویژگی های مثبت در نظام کیفری عراق است.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه

بیان مسیله و تبیین موضوع

ضرورت و اهمیت انجام تحقیق

پیشینه تحقیق

سوالات تحقیق

فرضیه های تحقیق

اهداف تحقیق

روش شناسی تحقیق

ساختار تحقیق

بخش اول

معیارهای قانونی تفتیش در قوانین ایران، عراق و اسناد بین المللی

فصل اول

شاخص های قانونی حقوق اصلی متهمان در قبال تفتیش در قوانین ایران، عراق واسناد بین المللی

مبحث اول– مفهوم شناسی و ضوابط قانونی تفتیش

گفتار اول– مفهوم تضمینات حقوق و تفتیش متهم

بند اول – مفهوم تضمینات حقوق

۱– تضمینات در لغت

۲– تضمینات در قوانین و حقوق جزا

۲–۱– تضمین به عنوان حقوق

۲–۲– تضمین حق به عنوان ضوابط، شروط و قواعد

۲–۳– تضمین حق به عنوان اثر ناشی از نقض مقررات

بند دوم– مفهوم تفتیش

گفتار دوم– ویژگی های تفتیش قضایی

بند اول– الزامی بودن

بند دوم– نقض حریم خصوصی

بند سوم– جستجوی ادله و شواهد

بند چهارم– محرمانه بودن

گفتار سوم– نحوه انجام تفتیش

بند اول– تفتیش ادله فیزیکی

بند دوم– تفتیش ادله مجازی

مبحث دوم– حقوق اصلی مرتبط با تفتیش

گفتار اول – حق حفظ کرامت

بند اول– مبنای حق کرامت

بند دوم– معایب و برخی مصادیق نقض

۱– تفتیش زن توسط مرد

۱–۱– تفتیش زن توسط شوهر

۱–۲– تفتیش زن توسط پزشک مرد

۱–۳– تفتیش زن توسط کودک

۲– استفاده از سگهای آموزش دیده در تفتیش

۳– تفتیش برخی مکان ها بدون اخذ اذن خاص

گفتار اول– حق آزادی

بند اول– مشروعیت سلب آزادی در تفتیش

۱– جرم مشهود

۲– ممانعت متهم از تفتیش

۳– حفظ آثار جرم

بند دوم– برخی روشهای نقض حق آزادی

۱– تفتیش مبتنی بر ایست دادن

۲– تفتیش بر اساس گزارش غیر معتبر

گفتار دوم– حق حفظ حریم خصوصی

بند اول– اجزاء و عناصر حریم خصوصی در تفتیش

۱– حفظ اسرار متهم

۲– منع استفاده از وسایل ناقض حق

۳– منع آشکارا بودن مطلق

بند دوم– برخی روشهای نقض

۱– تفتیش اشیاء غیر مرتبط با جرم

۲– تفتیش اماکن به تبع تفتیش افراد

۳– تفتیش داده های مرتبط با دیگران

۳–۱– حساب کاربری داخل کشور

۳–۲– حساب کاربری خارج از کشور

گفتار سوم– حق سلامت جسمی و روانی

بند اول– مصادیق حفظ سلامت جسمی

۱– فعالیت طبیعی اعضا

۲– تمامیت جسمانی

۳– رنج نکشیدن

بند دوم– روشهای آسیب رساندن

۱– تفتیش داخلی توسط غیر متخصص

۲– تفتیش شبانه فاقد ضرورت

۳– استفاده از عنصر غافلگیری و نیروی بیش از حد

فصل دوم

شاخص های قانونی حقوق تبعی متهمان در قبال تفتیش در قوانین ایران، عراق و اسناد بین المللی

مبحث اول– حق عدم اطاله تفتیش

گفتار اول– ماهیت سرعت در تفتیش

گفتار دوم– تاثیر سرعت در تفتیش

بند اول– حفظ منافع متهم

بند دوم– حفظ منافع جامعه

بند سوم– حفظ مصلحت بزه دیده

گفتار سوم– معیارهای تخمین سرعت درتفتیش

بند اول– معیار ثابت

بند دوم– معیارهای متغیر

مبحث دوم– حق اطلاع از موضوع تفتیش و ادله ناشی از آن

گفتار اول– حالات و زمان حق اطلاع در تفتیش

بند اول– تفتیش اولین فرآیند در پرونده

بند دوم– تفتیش مسبوق به رویه کیفری

گفتار دوم– استثنایات حق اطلاع در تفتیش

بند اول– حالات مربوط به ادله

بند دوم– حالات مربوط به متهم

مبحث سوم– رعایت حق مالکیت در تفتیش

گفتار اول– اشکال تعدی به حق مالکیت در حین تفتیش

بند اول– سرقت

بند دوم– اتلاف

بند سوم– استفاده به ناحق

گفتار دوم– استثنایات

بند اول– عدم امکان انجام تفتیش یا تامین هدف آن جز از طریق تجاوز به این حق

بند دوم– وجود منافع برتر از حق مالکیت

مبحث چهارم– حق اعتراض بر تفتیش

گفتار اول– ماهیت حقوقی و قرار صادره

بند اول– ماهیت حقوقی حق اعتراض

بند دوم– ماهیت قرارهای صادره درباره حق اعتراض

گفتار دوم– دارنده حق اعتراض

گفتار سوم– زمان ارایه اعتراض بر تفتیش

گفتار چهارم– مشکلات حق اعتراض بر تفتیش

بند اول– مشروعیت درج برخی عبارات خاص در دستور تفتیش

بند دوم– فقدان روش خاص در اجرای تفتیش

بند سوم– عدم الزام دادگاه به پاسخ به اعتراض غیر صریح

بند چهارم– عدم پذیرش اعتراض در دادگاه تجدیدنظر

بخش دوم

تضمینات قانونی تفتیش و آثار نقض تضمینات حقوق متهم

فصل اول

تضمینات دستور تفتیش و اجرای آن

مبحث اول– تضمینات هنگام صدور دستور تفتیش

گفتار اول– ماهیت دستور تفتیش و محتویات آن

بند اول– ماهیت دستور تفتیش

بند دوم– محتویات دستور تفتیش

۱–کتبی بودن

۲– تاریخ صدور

۳– مدت اجرا

۴– نام و امضای صادر کننده

۵– مخاطب و زمان

۶– موضوع دستور

۷– محل اجرا

گفتار دوم– تضمینات مربوط به علت صدور دستور تفتیش

بند اول– وقوع جرم

بند دوم– قراین محکم

بند سوم– خطرناک بودن جرم

گفتار سوم– تضمینات مربوط به محل اجرای دستور تفتیش

بند اول– تعیین دقیق محل مورد تفتیش

بند دوم– عدم منع تفتیش محل

۱– مصونیت مطلق

۲– مصونیت نسبی، پس از اخذ اذن در موارد خاص

۲–۱– مصونیت نسبی طبق قوانین داخلی کشور

۲–۱–۱– مصونیت پارلمانی

۲–۱–۲– مصونیت قضات

۲–۱–۳– مصونیت دفاتر وکلا و پزشکان

۲– ۱–۴– مصونیت برخی افراد و اماکن

۲–۲– مصونیت نسبی طبق عرف یا اسناد بین المللی

۲–۲–۱– سران کشورهای خارجی

۲–۲–۲– اعضای هیات های دیپلماتیک

۲–۲–۳– کنسول

گفتار چهارم– تضمینات مربوط به صادر کننده دستور تفتیش

بند اول– تعیین مرجع

بند دوم– صلاحیت مرجع ۱۶۹

– صلاحیت محلی ۱۶۹

– صلاحیت نوعی

گفتار پنجم– استثنایات وارده بر تضمینات صدور دستور

بند اول– تفتیش در حالت دستگیری متهم

بند دوم– تفتیش در حالت جرم مشهود

مبحث دوم– تضمینات هنگام اجرای دستور تفتیش

گفتار اول– تضمینات از حیث مرجع اجرا کننده تفتیش

بند اول– مرجع اصلی

بند دوم– مرجع استثنایی

بند سوم– ضوابط و قیود مربوط به مجریان تفتیش

۱– منع تفویض اجرای تفتیش به غیر

۲– رعایت صلاحیت ذاتی و محلی

۳– منع هر اقدام غیر از تفتیش ۱۹۵

– نظارت و مراقبت بر اجرای تفتیش

گفتار دوم– تضمینات از حیث محدوده موضوع تفتیش

بند اول– تفتیش شخص متهم

۱– تفتیش ظاهری

۲– تفتیش داخلی

بند دوم– تفتیش اماکن

بند سوم– تفتیش متعلقات

۱– تفتیش خودرو

۲– تفتیش مستندات و پیام ها

۳– تفتیش موبایل و لپ تاپ

۴– تفتیش اطلاعات الکترونیکی

گفتار سوم– تضمینات مربوط به حضور

بند اول– حضور متهم یا متصرف محل

بند دوم– حضور وکیل متهم

بند سوم– حضور شهود

بند چهارم– حضور اشخاص ذینفع

گفتار چهارم– تضمینات مربوط به صورتجلسه

بند اول– لزوم تدوین صورتجلسه تفتیش

بند دوم– محتویات صورتجلسه تفتیش

گفتار پنجم– تضمینات مربوط به زمان اجرا

فصل دوم

آثار نقض حقوق و تضمینات متهم در تفتیش

مبحث اول– اثر شکلی: بطلان ادله

گفتار اول– ماهیت بطلان و تمایز آن با سایر آثار

بند اول– بطلان و سقوط

بند دوم– بطلان و معدوم شدن

بند سوم– بطلان و عدم قبول

گفتار دوم– نظریه های بطلان

بند اول– رویکرد شکلی

بند دوم– رویکرد قانونی

بند سوم– رویکرد ذاتی

گفتار سوم– انواع بطلان تفتیش

بند اول– بطلان مطلق

بند دوم– بطلان نسبی

گفتار چهارم– پیامدهای مترتب بر بطلان تفتیش

بند اول– تاثیر تفتیش باطل بر اقدامات قبل از آن

بند دوم– تاثیر تفتیش باطل بر اقدامات بعد از آن

گفتار پنجم– رویکردهای حقوقی در بطلان و موضع قانونگذار عراق و ایران در قبال آن

بند اول– رویکردهای حقوقی درباره قبول و رد بطلان تفتیش

۱– رویکردهای موید

۲– رویکردهای معارض

بند دوم– موضع قانونگذار عراق و ایران

۱– موضع قانونگذار عراق

۲– موضع قانونگذار ایران

مبحث دوم– آثار ماهوی

گفتار اول– مجازات کیفری

گفتار دوم– تنبیه انضباطی

گفتار سوم– جبران خسارت

نتیجه گیری و پیشنهادها

فهرست منابع

کلیدواژه ها

• بازرسی
• تضمینات متهم
• حقوق متهم
• دستور تفتیش
• اجرای تفتیش
• جزاء نقض حقوق وتضمینات