مسئولیت منصفانه

یکی از نظریه­ های معروف در حقوق مسئولیت مدنی برای ایجاد توازنی بهینه و مطلوب میان حقوق طرفین دعوا، تئوری مسئولیت منصفانه است؛ تئوری «مسئولیت مبتنی بر عدالت و انصاف» یا نظریه «مسئولیت منصفانه» در جای­ جای کتب حقوق مسئولیت مدنی در نظام­ های حقوقی غربی و نیز اسناد بین ­المللی راجع به حقوق مسئولیت مدنی مطرح شده است؛ در بسیاری از کشورهای اروپایی نیز این تئوری مورد شناسایی قرار گرفته است. حتی فراتر از این، در حقوق کشورهای اسلامی نیز این تئوری پذیرفته شده است. باوجوداین، در حقوق ایران جز رگه­ هایی خفیف -آنهم با توجیه- نمی­ توان ردپای پررنگی از شناسایی تئوری مسئولیت منصفانه و ترسیم ابعاد دقیق و شرایط اعمال آن را مشاهده کرد.

استثنائی بودن نظریه مسئولیت منصفانه

تئوری «مسئولیت مبتنی بر عدالت و انصاف» یا نظریه «مسئولیت منصفانه» واجد بار معنایی خاصی است؛ این تئوری برگرفته از ایده ­ای است که به صور گوناگون در نظام ­های حقوق غربی مطرح می­ باشد. این تئوری، بیانگر حالتی استثنائی است که مخالف اصل یا قاعده اولیه بوده و هدفش تعدیل قاعده اصلی است. همین چهره استثنائیِ آن، ضرورت تفسیر مضیق­اش ­را ایجاب می کند؛ یعنی در مواردی خاص، بلکه تا حدودی نادر و منحصر به فرد است که می ­توان تحت شرایطی و به استناد دلایلی کاملاً واقعی و منطقی از اصل اولیه منحرف شده و آن­را تعدیل نمود. بر این اساس، هرگاه قاعده اولیه حکم به مسئولیت مدنی صغیر یا مجنون دهد، در صورت وجود شرایطی (از جمله شرایط اقتصادی طرفین، وجود یا فقدان پوشش بیمه ­ای، وجود یا فقدان سرپرست و...) استفاده از نظریه مسئولیت منصفانه می­ تواند منجر به کاهش یا معافیت کامل ایشان از مسئولیت گردد؛ یا برعکس، هرگاه قاعده اصلی دلالت بر عدم مسئولیت صغیر یا مجنون کند، تحت شرایطی می­توان حکم به مسئولیت جزئی یا کامل ایشان داد؛ از این­رو، تئوری «مسئولیت مبتنی بر عدالت و انصاف» گاه سبب ایجاد مسئولیت مدنی بر عهده صغار و مجانین می ­گردد و گاهِ دیگر، سبب معافیت جزئی یا انتفاء کامل مسئولیت ایشان می ­شود. زیرا فلسفه وجودی این نظریه، تعدیل قاعده اولیه است و قاعده اولیه هر چه که باشد، این تئوری، انحراف از آن تلقی می­گردد. بنابراین، این تئوری صرفاً مربوط به هریک از نظام ­های شخصی یا نوعی­ گرا به صورت منحصر به ­فرد نیست؛ بلکه هم نظام­های نوعی­ گرا که قائل به عدم دخالت ویژگی­ های روانی و صغر سن در مسئولیت مدنی بوده و طرفدار مسئولیت مدنی کامل و فوری صغار و مجانین­ اند و هم در نظام­ های شخصی­ گرا که قائل به دخالت ویژگی­ های روانی و صغر سن در مسئولیت مدنی بوده و طرفدار تعدیل مسئولیت مدنی صغار و مجانین­اند، از این تئوری بهره گرفته می­شود.