ریاست خانواده در روابط زوجین

عنوان	ریاست خانواده در روابط زوجین
رشته	حقوق خصوصی
دانشجو	سیدمهدی دادمرزی
استاد راهنما	سیدمصطفی محقق داماد
استاد مشاور	سیدحسین صفایی، محمد صالحی
مقطع	دکتری
سال دفاع	۱۳۹۲
دانشگاه	دانشگاه قم

ریاست خانواده در روابط زوجین عنوان رساله ای است که توسط سیدمهدی دادمرزی، با راهنمایی سیدمصطفی محقق داماد و با مشاوره سیدحسین صفایی و محمد صالحی در سال ۱۳۹۲ و در مقطع دکتری دانشگاه قم دفاع گردید.

چکیده

قانون مدنی ایران در ماده ۱۱۰۵ ریاست خانواده را از خصایص شوهر معرفی کرده است که متن آن از ابتدای تصویب تاکنون تغییر نکرده است. بررسی ابعاد فقهی – حقوقی ریاست پیش بینی شده در این ماده، رسالت اصلی این نوشته را تشکیل می دهد. توجه به حقوق مقایسه ای به ویژه در ارتباط با بنیان های اساسی چنین ریاستی از نگاه نویسنده دور نمانده است. از آنجا که درک عمیق حکم مقرر در ماده ۱۱۰۵ بر فهم درست موضوع و مفاهیم دخیل در آن با محوریت خانواده و اساسی ترین عامل پیدایش آن یعنی نکاح متوقف است؛ به صورت فزاینده از مفهوم خانواده و ماهیت آن در کنار مفهوم نکاح و ماهیت آن بحث شده است. با برجسته کردن ماهیت عبادی نکاح در حقوق بومی ایران که برگرفته از تعالیم قرآن کریم است نشان داده شده است که تا چه میزان عنصر نکاح با طرفیت زن و شوهر در شکل گیری هویت جمعی و واقعی خانواده به عنوان هویتی فرا حقوقی در نظام حقوقی ما و تمام نظام های زنده حقوقی در جهان معاصر و باور و عمل اکثریت جمعیت این کره خاکی نقش آفرین است. با معرفی موارد مسلم از کارکردهای خانواده، ضرورت وجود یک کانون اقتدار برای تامین هدف مند این کارکردها تبیین شده است. حذف شوهر به عنوان کانون اعمال چنین اقتدار عاطفی و تکلیف محور را از قاموس قوانین پاره ای از کشورها به خصوص کشورهای غربی و انتقال آن به دولت با چهره غیر عاطفی و متصلبی که دارد ازعوامل بحران های نوین اجتماعی در دهه های اخیر معرفی و در این رابطه از بحران زنانه شدن فقر و بحران بی پدری نام برده شده است و در عین حال اشاره شده است که ریاست شوهر بر خانواده همچنان در مقررات بسیاری از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی حفظ گردیده است. با بررسی مبانی و ادله ریاست شوهر بر خانواده در منابع فقه اسلام به ویژه قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام و نیز حقوق موضوعه ایران اثبات شده که قانون گذار وقت در انتخاب ترکیب ریاست خانواده از حقوق کشور های غربی گرته برداری کرده است اما اصل وجود چنین کانون اقتداری برای خانواده با عنوان قوامیت شوهر بر زوجه با حقوق بومی ما منطبق است. قوامیت شوهر نیز در عین این که ویژگی هایی از ریاست، سرپرستی، خادم بودن و حتی ولایت را دارا می باشد اما به طور دقیق با هیچ یک از این موارد، مترادف نیست؛ بلکه تکلیفی آمرانه در مراقبت و محافظت همه جانبه از هویت خانواده با مرکزیت زوجه است که بر فضایل تکوینی و طرفینی زن و شوهر در کنار ضرورت تشریعی زوج به انفاق مبتنی است و در عین حال دارای ضمانت اجراهایی است که موجب می شود انسجام درونی خانواده در عین برخورداری از صلابت بیرونی، تامین شود و سمت و سوی حرکت خانواده در مسیر قرب الی الله قرار گیرد. این ریاست در حقوق موضوعه ما از آثار حقوقی متعدد و متنوعی برخوردار است که بسیاری از آن ها به حوزه روابط خصوصی زوجین مربوط نمی شود.

ساختار و فهرست رساله

مقدمه ۱

الف) تبیین موضوع تحقیق ۱

ب) سوال اصلی ۲

ج) سوالات فرعی ۳

د) فرضیه ۳

ح) ضرورت تحقیق ۴

و) پیشینه تحقیق ۶

ز) محورهای اصلی رساله ۷

بخش اول : موضوع شناسی ریاست خانواده ۹

فصل اول: مفاهیم دخیل در ماده ۱۱۰۵ق م ۱۱

گفتار اول: خانواده(مفهوم،ماهیت و کارکردها) ۱۱

مبحث اول: مفهوم خانواده ۱۲

الف) خانواده در زبان فارسی ۱۳

ب) خانواده درزبان عربی ۱۳

ج ) خانواده در زبان انگلیسی و فرانسه ۱۴

د) خانواده در قرآن کریم ۱۵

ه) خانواده در روایات معصومین (علیهم السلام) ۱۷

و) خانواده در قانون مدنی و سایر مقررات موضوعه ایران ۱۷

ز) خانواده در تالیفات حقوقی ایران ۱۹

ح) خانواده در دانش جامعه شناسی و بازتاب آن در حقوق نوین غرب ۲۱

ط) خانواده در اسناد حقوق بین الملل ۲۷

ی) خانواده در نکاح موقت ۲۸

مبحث دوم: ماهیت خانواده ۳۰

الف) تاریخی یا طبیعی بودن خانواده ۳۰

ب ) شخصیت حقوقی خانواده ۳۳

۱ ریشه تاریخی شخصیت حقوقی خانواده ۳۴

۲ موضع حقوق دانان ایران ۳۷

۳ موضع قوانین موضوعه ایران ۳۷

۴ موضع حقوق کشورهای اسلامی ۴۰

۵ موضع حقوق کشورهای غربی ۴۱

۶ موضع فقه اسلامی ۴۶

ج) نقش ماهیت نکاح در شناسایی ماهیت خانواده ۵۰

۱ تعاریف نکاح ۵۴

۱–۱ تعریف نکاح در فقه ۵۵

۱–۲ تعریف نکاح در حقوق موضوعه ایران ۵۷

۱–۳ تعریف نکاح در حقوق چند کشور عربی ۵۹

۱–۴ تعریف نکاح در حقوق کشورهای غربی ۶۱

۱– ۵ تعریف نکاح در اسناد بین المللی ۶۹

۲ ماهیت نکاح ۶۹

۲–۱ ماهیت قراردادی نکاح در حقوق موضوعه ایران ۷۰

۲–۲ ماهیت قراردادی نکاح در حقوق کشورهای عربی ۷۱

۲–۳ ماهیت نکاح به عنوان "قرارداد"،"موقعیت"و "نهاد" در حقوق غرب ۷۱

۲–۴ ماهیت عبادی نکاح در فقه اسلام ۷۴

۲–۵ ماهیت عبادی نکاح از نگاه قرآن کریم ۷۸

۳ ماهیت نکاح و عقد موقت ۸۳

۴ تاثیر ماهیت عبادی نکاح بر آثار و احکام نکاح و خانواده ۸۵

مبحث سوم:کارکرد های خانواده ۸۷

الف) برآورده کردن نیازهای جنسی ۹۲

ب) بقای نسل ۹۵

ج) ارضای روحی و عاطفی ۹۹

د) تربیت ۱۰۵

گفتار دوم: مفهوم روابط زوجین ۱۰۸

گفتار سوم: مفهوم ریاست و واژگان معادل آن ۱۱۲

فصل دوم: پیشینه ریاست خانواده ۱۲۱

گفتار اول: پیشینه غیر حقوقی بحث ریاست خانواده ۱۲۱

گفتار دوم: پیشینه حقوقی ریاست خانواده ۱۲۵

مبحث اول: حقوق موضوعه کشور های غیر غربی ۱۲۵

مبحث دوم: حقوق موضوعه کشور های غربی ۱۳۰

مبحث سوم: حقوق موضوعه ایران ۱۳۹

فصل سوم: ماهیت ریاست خانواده و قالب های آن ۱۴۲

گفتار اول: ماهیت ریاست خانواده ۱۴۲

گفتار دوم: قالب های محتمل در مورد ریاست خانواده ۱۴۵

جمع بندی ۱۵۰

بخش دوم) ادله و مبانی ریاست شوهر بر خانواده ۱۵۲

فصل اول: مقتضای ضوابط و قواعد عمومی (عقل، ذات نکاح– خانواده، قاعده فقهی واصل عملی) ۱۵۷

گفتار اول: حکم عقل ۱۵۷

گفتار دوم: مقتضای نکاح و خانواده ۱۵۸

مبحث اول: مقتضای نکاح ۱۵۸

مبحث دوم: مقتضای خانواده ۱۵۹

گفتار سوم: قواعد فقهی ناظر به مساله ۱۶۰

مبحث اول: قاعده سلطه بر نفس ۱۶۰

مبحث دوم: قاعده عدم تاثیر جنسیت در احکام الله ۱۶۱

گفتار چهارم: اصل عملی ۱۶۹

فصل دوم: ادله اختصاصی ناظر به مساله ۱۷۱

گفتار اول: دلایل قرآنی ۱۷۱

مبحث اول:آیه قوامون ۱۷۲

الف) واژگان کلیدی آیه ۱۷۳

۱ واژه قوامون ۱۷۳

۲ عبارت بما فضل الله بعضهم علی بعض و بما انفقوا ۱۷۵

ب) شان نزول آیه ۱۷۸

ج) اِخباری یا انشایی بودن مفاد آیه ۱۸۰

د) امضایی یا تاسیسی بودن قوامیت ۱۸۱

ح) قوامیت در اجتماع یا خانواده ۱۸۱

و) تعلیل قوامیت در آیه ۱۸۳

۱ تعلیل به فضیلت تکوینی مرد بر زن ۱۸۴

۱–۱ فضیلت در آفرینش ۱۸۴

۱–۱–۱ آفرینش زن و مرد در کتاب مقدس ۱۸۵

۱–۱–۲ آفرینش زن و مرد در قرآن کریم ۱۸۶

۱–۱–۳ تحلیلی فلسفی از حقیقت زن و مرد ۱۹۲

۱–۲ تعقل به عنوان خاستگاه فضیلت مرد بر زن ۱۹۵

۲ تعلیل به قانتیت(اطاعت پذیری عاشقانه) برای وجه فضیلت زن بر مرد ۱۹۹

۳ تعلیل به تشریع انفاق ۲۰۱

ز)علت یا حکمت بودن مبانی قوامیت در قرآن ۲۰۲

۱ نظریه علت دانستن تفضیل و انفاق ۲۰۳

۲ نظریه حکمت دانستن مبانی طرح شده در آیه قوامیت ۲۰۶

۳ دیدگاه تفصیل دهنده میان انفاق و تفضیل ۲۰۶

مبحث دوم: آیه درجه ۲۰۷

گفتار دوم: روایات معصومین (علیهم السلام) ۲۱۶

گفتار سوم: سایر ادله اجتهادی(اجماع،سیره عقلا و سیره متشرعه) ۲۲۴

گفتار چهارم: مبانی و ادله حقوقی ریاست خانواده ۲۲۵

جمع بندی ۲۳۱

بخش سوم: قلمرو و آثار ریاست شوهر ۲۳۲

فصل اول: قلمرو ریاست شوهر ۲۳۴

گفتار اول: ریاست شوهر و مساله استمتاع ۲۳۴

گفتار دوم: موارد خارج از قلمرو ریاست شوهر ۲۳۸

مبحث اول: انفاق ۲۳۸

مبحث دوم: طلاق ۲۴۰

فصل دوم: آثار ریاست شوهر ۲۴۶

گفتار اول: اختیار نام خانوادگی شوهر توسط زوجه ۲۴۸

گفتار دوم: پذیرش سمت قیمومت از سوی زوجه ۲۵۱

گفتار سوم: تبعیت زوجه از اقامتگاه شوهر ۲۵۳

گفتار چهارم: سکونت در منزلی که شوهر تعیین می کند ۲۵۹

گفتار پنجم: تحمیل تابعیت شوهر بر زوجه ۲۶۴

گفتار ششم: استیذان زوجه در خروج از منزل ۲۶۷

گفتار هفتم: اصلاح کجتابی زوجه ۲۷۱

گفتار هشتم: محدودیت اشتغال زوجه ۲۸۱

نتایج تحقیق ۳۰۲

فهرست منابع ۳۰۶

کلیدواژه ها

• رابطه زناشویی
• قانون مدنی
• پدر سالاری
• نظام حقوقی
• ازدواج
• سرپرستی
• ریاست
• خانواده
• زوجه
• قوام
• شوهر