ماده ۴۶۸ قانون مجازات اسلامی

عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری به‌ ترتیب طبقات ارث است. همه کسانی که در زمان فوت می‌ توانند ارث ببرند به ‌صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می‌ باشند.

توضیح واژگان

عاقله از ریشه «عقل» به معنی «دیه» و نیز « منع» عبارت است از گروهی از اقارب ذکور مسلمانی که مرتکب جنایت خطای محض قتل موضحه یا بالاتر از آن شده است. گروهی علت این نامگذاری را عقال کردن و بستن شتران به عنوان خونبها در مقابل خانه اولیاء دم دانسته اند.دخالت عاقله در پرداخت دیه در جنایت خطای محض از روزگار جاهلیت مرسوم بوده است. لذا عاقله را باید ضامن در جنایات خطای محض دانست. البته وی پس از اداء، می تواند به جانی رجوع کند.

گروهی در تعریف عاقله، ان را عبارت دانسته اند از عصبه و ضامن جریره. عصبه عبارتند از مردانی که با قاتل نسبت ابی یا ابوینی دارند.

نکات توضیحی تفسیری دکترین

در خصوص پرداخت دیه توسط عاقله، گروهی بر این باورند که نباید آن را حکمی منطبق با روح زندگی قبیله ای دانست. زیرا برخلاف دوران جاهلیت که دیه بر همه افراد قبیله پخش می شد،اسلام چنین مسئولیتی را بر تمام افراد قبیله پخش نمی کند. بلکه صرفاً افرادی خصا را تحت شرایطی مسئول پرداخت دیه جنایت دانسته است. برخی از حقوقدانان تأکید کرده اند که خود مرتکب را نباید جزء عاقله محسوب نمود.گروهی معتقدند اگر عاقله با انقضای مدت پرداخت دیه، با اراده خود دیه را پرداخت نکند، دیه باید با اجبار از او اخذ شود.

سوابق فقهی

در خصوص مسئولیت عاقله، گروهی از فقها چنین توضیح داده اند که دیه خطای محض بر عهده عاقله است. مقصود از عاقله نیز مردان خویشاوند قاتل از طریق پدر و مادر و یا پدر هستند. اعم از این که وارث بالفعل باشند یا خیر. در فرض فقدان چنین خویشانی، مولای فرد که او را آزاد کرده است، عهده دار دیه است. در فرض فقدان چنین فردی نیز عهده دار ضامن جریره است. چنین دیه ای با اقرار قاتل ثابت نمی شود.

همچنین در خصوص نحوه تقسیم مبلغ دیه میان افراد عاقله، بین فقهای شیعه اختلاف نظر است. اما به نظر می رسد نظری که ترجیح داشته و در قانون نیز از آن پیروی شده است، تساوی مسئولیت افراد بدون در نظر گرفتن میزان ثروت آن ها می باشد. البته به نظر می رسد باید آن دسته از افراد عاقله که تمکن مالی نداشته و نیز صغار و مجانین را از مسئولیت پرداخت دیه معاف تلقی کرد. همچنین زنان و نیز مردانی که فقط از طریق مادر خویشاوند مجرم هستند عاقله محسوب نشده و مسئولیت پرداخت دیه را ندارند.

همچنین در خصوص عاقله چهار دیدگاه دیگر نیز میان فقهای مذاهب اسلامی وجود دارد:

1-در فرض حقوق گرفتن جانی از بیت المال، عاقله وی نیز کسانی اند که از بیت المال حقوق می گیرند.

2-عشیره جانی، عاقله وی هستند.

3-عاقله جانی اقوام ذکوری که از جانی ارث می برند هستند.

4-عاقله جانی فقط در میان مسلمانان هستند.